działalności nauczyciela
Działania edukacyjne nauczycieli, mające na celu przygotowa-nie uczniów do uczestnictwa w kulturze wizualnej, powinny dokonywać się z uwzględnieniem poziomu rozwoju uczniów,
a zwłaszcza poziomu rozwoju myślenia. Fotografia to szcze-gólny rodzaj obrazu, a obrazy stanowią jedną z podstawowych reprezentacji świata wykorzystywaną w procesach poznaw-czych, de facto ontogenetycznie wyprzedzając reprezentację werbalną14. Obrazy i słowa są podstawą komunikacji między-ludzkiej, jak też funkcjonowania procesów poznawczych przy dużym udziale emocji. W procesach poznawczych pełnią one dwie funkcje: informacyjną – reprezentują informacje i opera-cyjną – są materiałem wykorzystywanym przez ludzki umysł do wykonywania operacji poznawczych z uwzględnieniem per-spektywy rozwojowej.
Rozwój umysłowy jest procesem trwającym od chwili naro-dzin dziecka. Nawiązując do teorii Jeana Piageta, działalność intelektualną człowieka można opisać czterema podstawowymi rodzajami myślenia, charakterystycznymi dla określonych sta-diów rozwoju. Są to: 1) myślenie sensoryczno-motoryczne (zmy-słowo-ruchowe), faza trwająca od urodzenia do około 2 roku życia; 2) myślenie konkretno-wyobrażeniowe, faza myślenia przedoperacyjnego, od 2 do około 7 roku życia; 3) myślenie operacyjne, faza operacji konkretnych, charakterystyczna dla uczniów objętych wczesną edukacją szkolną, od 7 do około 12 lat, ten etap myślenia w dużym stopniu uwarunkowany jest koniecznością posługiwania się konkretem (obrazem), lecz wtedy wykształca się umiejętność myślenia logicznego i cho-ciaż myślenie dziecka wciąż zależne jest jeszcze od bezpo-średniego doświadczenia, następuje rozwój wyższych struktur poznawczych, kształtują się podstawowe pojęcia15. Ostatni etap
14 M. Jagodzińska, Obraz w procesach poznania i uczenia się, Specyfika infor-macyjna, operacyjna i mnemiczna, Warszawa 1991, s. 3.
15 Por. J. Piaget, Równoważenie struktur poznawczych: centralny problem roz-woju, przeł. Z. Zakrzewska, Warszawa 1981; R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, Psychologia dziecka, red. nauk. A. Matczak, przeł. M. Babiuch i in., Warszawa 1995, s. 219–441. Na wyraźne tendencje rozwojowe w kształtowaniu myślenia
obejmujący wiek od 11 do 14–16 roku życia to okres kształto-wania się operacji formalnych, w którym czynności myślowe mogą stopniowo uwalniać się od konieczności posługiwania się konkretem (bądź jego wyobrażeniem i przypomnieniem kon-kretnie wykonanych działań) i uniezależniać od niego. Rozwija się zdolność do myślenia abstrakcyjnego oraz do rozumowania hipotetyczno-dedukcyjnego, polegającego na wyprowadzeniu twierdzeń szczegółowych z twierdzeń ogólnych (od ogółu do szczegółu). Uczniowie potrafią stopniowo wysuwać i weryfi-kować hipotezy, opierając się na tym, co potencjalnie możliwe.
Nauczyciel zaangażowany w przygotowanie uczniów do uczestnictwa w kulturze wizualnej powinien uwzględniać wspo-mniane właściwości rozwojowe, dzieląc się z nimi istotną wiedzą o fotografii i możliwościach zniekształcania przekazywanego przez nią obrazu rzeczywistości. Metody, którymi się posłu-guje, powinny być odpowiednie do fazy rozwojowej uczniów, tj. stosowanie relatywnie większej liczby wykorzystywanych obrazów w przypadku młodszych i stopniowy wzrost technik werbalnych wobec starszych.
Znajomość kolejnych faz rozwoju intelektu i świadomość możliwości poznawczych pozwala na właściwy dobór treści i materiałów dydaktycznych. Posługiwanie się obrazem wymaga dodatkowej czujności ze strony nauczyciela, gdyż ludzki mózg percypuje i przetwarza obrazy, wyzwalając emocje, a interpreta-cja świata odbywa się w sposób instynktowny. Pierwszy kontakt z obrazem wywołuje reakcję emocjonalną, analiza intelektualna następuje później. Wyzwolenie emocji jest jednym z podstawo-wych warunków potrzebnych do przyjęcia postawy zaangażowa-nia, stąd płyną ogromne możliwości manipulacyjne fotografii.
Dlatego tak istotne jest odpowiednie przygotowanie nauczycieli
pojęciowego wskazał także L.S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, wybór i przetł. E. Flesznerowa, J. Fleszner, Warszawa 1971.
zarówno w zakresie wiedzy z psychologii rozwoju człowieka, jak i zjawiska oraz mechanizmu oddziaływania fotografii.
Istotną rolę w rozwoju myślenia odgrywają procesy kształto-wania się wyobrażeń. Wyobrażenia powstają na drodze interiory-zacji, czyli przekształcania czynności faktycznych w umysłowe.
Zdolność do tworzenia wyobrażeń, innymi słowy do wywoły-wania obrazów umysłowych jest bardzo istotna w procesie edu-kacji, gdyż wyobrażenia/obrazy te odgrywają szczególną rolę, np. w edukacji historycznej. Obcując z terminami historycznymi, uczeń wyobraża sobie bohaterów historycznych w konkretnej sytuacji, czasie i miejscu, tworząc obraz postaci lub zjawiska.
O ile miał możliwość obejrzenia filmu, obrazu czy fotografii, ukazujących danego bohatera (lub zjawisko), to jego wyobra-żenia danej postaci będą opierały się na obejrzanych i zapamię-tanych danych wizualnych. Fotografia może stanowić ważną pomoc w dostarczaniu konkretnego materiału dla np. podstaw kształtowania się myślenia o przeszłości. Treści przekazywane przez fotografie mogą stworzyć uczniom okazję do odkrywania własnych emocji i przeżyć oraz rozwijania umiejętności kiero-wania nimi oraz sprzyjać rozwojowi empatii.
W przygotowywaniu uczniów do uczestnictwa w kulturze wizualnej nauczyciel powinien wziąć pod uwagę także inne czynniki, generalnie istotne w działaniu edukacyjnym, takie jak np. rola płci, poziomu inteligencji ogólnej czy zainteresowań.
Badania ukazują, że płeć nie stanowi czynnika, od którego zależą bezpośrednio wyniki uczenia się16. Różnice w prze-biegu tego procesu wydają się być efektem wtórnym, związa-nym z odmiennością zainteresowań i doświadczeń dziewcząt i chłopców, oraz specyfiką odmiennego toku rozwoju indywi-dualnego w pewnych obszarach (np. generalnie u dziewcząt
16 Z. Włodarski, Psychologiczne prawidłowości uczenia się i nauczania, War-szawa 1974, s. 48.
szybciej rozwijają się zdolności związane z komunikowaniem się, u chłopców zaś zdolności motoryczne).
Poza inteligencją ogólną na wyniki procesu uczenia się mają wpływ także zdolności specjalne, czyli takie, które wpływają na sposób postrzegania i zapamiętywania materiału. Najbardziej podstawowe rozróżnienie dzieli ludzi na dwa typy: wzrokowców i słuchowców. Wiąże się to z preferencją „kanału”, poprzez który przyswajany jest materiał: zapamiętywanie następuje poprzez wzrok, spostrzeżenia, czyli wykorzystywanie analizatora wzro-kowego, lub poprzez dźwięk przy wykorzystaniu analizatora słuchowego. Środki dydaktyczne określane jako audiowizualne (m.in. fotografia) przystosowane są do wykorzystania tych wła-śnie zdolności.
Rola zainteresowań nie sprowadza się tylko do selektyw-nego odbioru i wybiórczych spostrzeżeń. W procesie uczenia się zainteresowania oddziałują we wszystkich obszarach rozwo-jowych. U młodszych dzieci przeważają zainteresowania doty-czące materiału i czynności bezpośrednio wykorzystywanych.
Dopiero na określonym etapie rozwoju osiągają one zdolność kierowania się odleglejszymi celami. Skuteczność nauczania, według Ziemowita Włodarskiego, determinują też tzw. czyn-niki motywacyjne, takie jak: pracowitość, zaangażowanie i pil-ność, którym przypisuje on rolę rekompensującą niedostatki, np. w zakresie braku umiejętności usprawniających uczenie się (nieumiejętność organizowania materiału)17.
17 Tenże, Determinanty uczenia się, [w] tenże, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii. Podręcznik dla nauczycieli, Warszawa 1992, s. 137.