Założyciel Geologische Vereinigung Oberschlesiens
Urodził się 10 lipca 1867 roku w Siedlimowie koło Strzelna w Wielkopolsce jako czwarte z dwunastu dzieci poborcy podatkowego Friedricha Eisenreicha i jego żony Henrietty, córki młynarza Lindnera ze Zdunów. Do 14 roku życia uczył się w szkole lu−
dowej w Strzelnie, które było miejscowością wybit−
nie polską, wobec czego nauczył się płynnie mówić po polsku. Jego rodzice uważali, że po ukończeniu szkoły powinien uczyć się jakiegoś rzemiosła, jed−
nak siedlimowski proboszcz zaproponował, że wyśle go do zaprzyjaźnionej rodziny w Hohensalza, gdzie będzie mógł uczęszczać do gimnazjum.
Uzyskawszy w roku 1888 świadectwo dojrzałości, Eisenreich rozpoczął studia na Uniwersytecie Wroc−
ławskim, gdzie chodził na zajęcia z łaciny, greki i teo−
logii ewangelickiej. Z trudem wiązał wówczas koniec z końcem, utrzymując się z korepetycji. W trakcie stu−
diów myślał o zmianie kierunku na filologię słowiań−
ską, w końcu jednak w roku 1894 przystąpił do egza−
minów z języka niemieckiego, historii i religii.
Zdawszy egzaminy rozpoczął pracę w charakterze nauczyciela pomocniczego w Ząbkowicach (Fran−
kenstein), gdzie w wolnych chwilach zajmował się badaniami biologicznymi, geologicznymi i geogra−
ficznymi najbliższych okolic. Zainteresowaniom tym
pozostał wierny również później, gdy został przenie−
siony do pracy w Głównej Szkole Realnej w Katowi−
cach (Kattowitz). Rozmiary zbiorów, które groma−
dził dla potrzeb dydaktycznych, szybko wykroczyły poza ramy zwykłej kolekcji szkolnej, wobec czego wydawało się sprawą oczywistą, że powierzono mu zajęcia z biologii i geologii. Wzbogacone demonstra−
cją okazów zajęcia Eisenreich uzupełniał wycieczka−
mi geologicznymi i botanicznymi, a ponadto prowa−
dził w katowickiej Głównej Szkole Realnej nadobo−
wiązkowe zajęcia w języku rosyjskim.
W roku 1903 ożenił się z nauczycielką Johanną Hoffmann. Doczekał się 5 dzieci – dwaj synowie byli inżynierami, jedna córka lekarką, a dwie pozostałe nauczycielkami – oraz 13 wnuków. Na Górnym Ślą−
sku zwrócił uwagę na szkody, jakie potężnie rozwi−
nięty przemysł wyrządzał przyrodzie. Starał się, pozyskując do tego celu pomocników i współpraco−
wników spośród nauczycieli, zapobiegać tym szko−
dom, jednak możliwość skutecznego działania, cho−
ciaż na skromną raczej skalę, zyskał dopiero wów−
czas, gdy mianowano go prowincjonalnym komisa−
rzem do spraw ochrony pomników przyrody.
W roku 1925 musiał opuścić Katowice. Przeniósł się wówczas do Gliwic (Gleiwitz), gdzie nadal pra−
cował na rzecz ochrony przyrody, a obok tego akty−
wnie działał w założonym przez siebie Geologische Vereinigung Oberschlesiens. W ramach tego sto−
warzyszenia duże grono miłośników geologii – m.in.
Walter Bau,→Theophil Bronny, →Emanuel Czmok,
→Eberhard Drescher, Max Grundey, →Leo Knopp, Heinrich Kurtz, Herbert Lindner, Georg Raschke, Karl Schubert, Max Steckel, →Richard Woesler – popularyzowało geologię i prehistorię Górnego Ślą−
ska poprzez prelekcje i wycieczki, których trasy wio−
dły od Sudetów na zachodzie po Jurę Krakowską na wschodzie i od okolic Kluczborka na północy po Beskid Śląski i Bramę Morawską na południu. Ich działalność wspierali tacy wybitni znawcy geologii Górnego Śląska, jak Paul Assmann, Erich Bederke, Martin Schwarzbach czy Friedrich Zeuner, którzy często brali udział w wycieczkach stowarzyszenia.
Gdy po dojściu nazistów do władzy Eisenreich został zmuszony do rezygnacji z pracy w dziedzinie ochrony przyrody, cały swój czas poświęcił sprawom założonego przez siebie stowarzyszenia geologiczne−
go, redagując do roku 1941 jego coroczne sprawoz−
dania. W lutym 1945 roku opuścił wraz ze swymi bliskimi Górny Śląsk i wraz z tysiącami uchodźców udał się w głąb Niemiec. Dotarł do Drezna, w którym 13 lutego 1945 roku zginął wraz ze swym najstar−
szym synem podczas bombardowania.
Ważniejsze publikacje: Naturdenkmalpflege in Ober−
schlesien. Oberschlesien 16, 1917; Mitteilungen der Ge−
schäftsstelle des Landschaftskomitees für Naturdenk−
malpflege im Oberschlesischen Industriebezirk 1918−
E E ll ss nn ee rr
A A
78
1919. Kattowitz 1919; Die oberschlesische Landschaft und ihre Naturdenkmäler. Der Oberschlesier 2, 1920; Die Oberschlesische Landschaft und ihre Naturdenkmäler. Der Wächter 5, 1922; Ochrony godne osobliwości przyrod−
nicze na polskim Górnym Śląsku. Ochr. Przyr. 4, 1924;
Welche Aufgabe sich die Geologische Vereinigung gestellt hat. Tätigkeit Geol. Ver. Oberschl. 1924; Wie es in früheren Erdzeitaltern im Leobschützer Kreise aussah. Leschwitzer Tischkerier−Kalender, 1926; Der Lenczok bei Ratibor. Der Oberschlesier 9, 1927; Der Neuhammer Teich. Ibid.;
Naturdenkmalpflege, Naturschutz und Landschaftspflege in Oberschlesien. Oppeln 1929; Die Freilandanlage von Bobrek. Der Oberschlesier 11, 1929; Die oberschlesische Landschaft und ihre Schönheiten. Das Völkermagazin 3, 1929; Neue geologische Aufschlüsse am Annaberg.
Tätigkeit Geol. Ver. Oberschl., 1929; Die Ellguther Stein−
berge. Heimatblätter des Neissegaues 6, 1930; Landschaft und Naturdenkmäler im Kreise Tost−Gleiwitz. Gleiwitz 1930; Ausflug in das Sandbaggergebiet von Sersno bei Peiskretscham. Tätigkeit Geol. Ver. Oberschl., 1930; Geo−
logie und Urweltsagen. Ibid., 1931; Übermässige Zu−
nahme der Schleiereule im Kreise Leobschütz. Ber. Ver.
Schl. Ornith. 16, 1931; Geologie und Sagen von Paradies.
Jber. Geol. Ver. Oberschl., 1932; Diluviale Funde in Ost−
Oberschlesien. Ibid., 1933; Befahrung des Rosenberger Kreises. Ibid.; Besichtigung der Schamotte−Fabrik in Gleiwitz. Ibid.; Aquaristik und Volksbildung in Ober−
schlesien. Der Provinz Oberschlesien 8, 1933; Die geo−
graphische Darstellung der oberschlesischen Landschaft.
Ibid.; Meerestiere im Steinkohlengebirge. Jber. Geol. Ver.
Oberschl., 1941; Die Karbonhöhen von Nikolai, eine Pro−
filbegehung, 19 Okt. 1941. Ibid.
Źródła: Eisenreich H., Mitt. Beuth. Gesch. Mus. Ver.
21/22, 1960, s. 201−203 (portret), Syniawa M., Gustav Ignaz Eisenreich, założyciel Geologische Vereinigung Oberschlesiens, PGŚ 36, 2004, s. 15.
ELSNER C
ARLF
RIEDRICHM
ORITZ (1809−1894)Botanik i dziennikarz
Urodził się 20 listopada 1809 roku w Kartowicach (Kortnitz) w powiecie szprotawskim, w rodzinie mły−
narza. Początkowo uczył się w wiejskiej szkole w Le−
sznie Górnym (Oberleschen) koło Szprotawy (Sprot−
tau), później w gimnazjum w Jeleniej Górze (Hirsch−
berg), dokąd przeprowadzili się jego rodzice. Jesienią 1831 rozpoczął na Uniwersytecie Wrocławskim stu−
dia filozoficzne, jednak już wkrótce →Nees von Esenbeck zainteresował go naukami przyrodniczymi.
Po siedmiu semestrach Elsner z braku pieniędzy mu−
siał przerwać naukę. Powrócił wówczas do Jeleniej Góry, gdzie znalazł oparcie w osobie →majora von Flotowa, który pomagał mu prowadzić badania bota−
niczne. Rezultatem tych badań była wydana w roku 1837 praca o florze Karkonoszy i okolic Jeleniej Góry oraz dysertacja doktorska „Synopsis florae Cervi−
montanae praemissa est de speciei definitionibus
quaestiuncula critica”. Na podstawie tej dysertacji El−
sner otrzymał na Uniwersytecie Wrocławskim w lipcu 1839 roku stopień doktora filozofii.
W roku 1840 został członkiem Śląskiego Towa−
rzystwa Kultury Ojczystej, zamieszczał drobne do−
niesienia w publikacjach towarzystwa i przez szereg lat brał udział w posiedzeniach Sekcji Botanicznej.
W okresie tym jego stosunki z Neesem von Esenbeck stały się szczególnie zażyłe, dzięki czemu Elsner wszedł w posiadanie wielu cennych rękopisów Neesa oraz jego korespondencji m.in. z Johannem Wolf−
gangiem Goethe. Na podstawie tych materiałów napi−
sał później wspaniałą biografię Neesa. Po zdaniu w ro−
ku 1841 egzaminu pro facultate docendi odbył roczny staż w Gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu (Breslau), w którym od roku 1843 zatrudniony został na stałe. Już na początku lat 40−tych zaangażował się poważnie w działalność polityczną i zajął się dzien−
nikarstwem, redagując „Schlesische Chronik” zwią−
zaną z „Breslauer Zeitung”.
W roku 1848 został członkiem prezydium Klubu Demokratycznego i delegatem na obrady parlamentu we Frankfurcie nad Menem. W wyniku późniejszych represji znalazł się w roku 1850 wśród 88 oskar−
żonych w tzw. Procesie Majowym, podczas którego skazany został na dwa lata twierdzy i utratę stanowi−
ska nauczyciela. Udało mu się jednak uciec w prze−
braniu z Wrocławia i schronić w Londynie, a w tym czasie w wyniku apelacji Trybunał Najwyższy uwol−
nił go od zarzutów. Nie uchroniło go to jednak od dalszych kłopotów i po powrocie do Wrocławia zo−
stał w roku 1851 usunięty ze stanowiska nauczyciela przez komisję dyscyplinarną.
Odtąd całkowicie poświęcił się dziennikarstwu, redagując „Neue Oder−Zeitung”, do współpracy z którą pozyskał Karola Marksa. Później wraz z do−
ktorem Semrauem wydawał „Breslauer Morgen−Zei−
tung”, której sława i znaczenie polityczne sięgały da−
leko poza granice Śląska. Ponadto pracował we władzach miejskich Wrocławia, działając aktywnie od roku 1864 w Komisji Promenad, a od roku 1878 – w Komisji Szkolnictwa. Cieszył się wielkim powa−
żaniem mieszkańców Wrocławia, którzy żartobliwie nazywali go „starym Elsnerem” i zorganizowali uro−
czyste obchody jego 80 urodzin oraz 50−lecia jego promocji doktorskiej. Otoczony szacunkiem roda−
ków zmarł 8 sierpnia 1894 roku.
Ważniejsze publikacje przyrodnicze: Flora von Hirsch−
berg und dem angrenzenden Riesengebirge. Breslau 1837;
Eine gegen Hegel gerichtete Anklage des Hochverrathes.
Breslau 1839; Über für Schlesien neue Pflanzen. Übers.
Arb. SGVK, 1841; Neue Pflanzen für Schlesien. Ibid., 1842; Atlas des Mineralreichs, des Pflanzenreichs und des Thierreichs. Breslau 1844; Differenz der empirischen Naturforschung und der Naturphilosophie. Programm des Magdalenäums. Breslau 1845.
E E mm ii nn
79
A A
Źródła: Festschrift zum 250jähr. Jubelfeier des Gymna−
sium zu St. Maria Magdalena, Breslau 1893, s. 48; Hecker R., Die »Entdeckung« von Marx−Briefen im Nachlass von Moritz Elsner und deren Erstveröffentlichung, Beiträge zur Marx−Engels−Forschung, N. F., 2003, s. 200−232; Lim−
pricht K. G., Jber. SGVK 72, 1895, Nekrologe, s. 1−4;
Nowack−Lexikon 5, 1841, s. 20−21; Pax−Pflanzenwelt, s.
12; Teichmann A., ADB 48, 1904, s. 339−340.
EMIN P
ASZAM
EHMED (1840−1892)Badacz Czarnego Lądu
Naprawdę nazywał się Izaak Schnitzer. Urodził się 28 marca 1840 roku w Opolu (Oppeln) w rodzinie żydowskiego kupca Ludwiga Schnitzera i jego żony Pauliny z domu Schweitzer. Po kilku latach przeniósł się z rodzicami do Nysy (Neisse), gdzie po śmierci ojca, gdy matka jego wyszła za mąż za kupca Trestza, został ochrzczony w kościele ewangelicko−
augsburskim, otrzymując imiona Eduard Karl Oskar Theodor. Ukończywszy w roku 1858 Gymnasium Carolinum w Nysie, studiował przez 4 lata medy−
cynę we Wrocławiu (Breslau), później przeniósł się do Królewca, a dyplom doktora medycyny uzyskał w roku 1863 w Berlinie.
Rok później wyjechał do Turcji, gdzie, dzięki swym umiejętnościom lekarskim, zdolnościom językowym i mistrzostwu, z jakim wczuwał się w mentalność ludzi Orientu, po niedługim czasie obracał się już w wyż−
szych sferach, co zapewniło mu nominację na lekarza okręgowego w Antivari. W roku 1870 przeniósł się do Skutari, gdzie poznał gubernatora Ismaila Hakki Paszę, u boku którego pracował następnie jako lekarz w Janninie, Trapezuncie i Konstantynopolu. Prowa−
dził już wtedy badania geologiczne, hydrograficzne, zoologiczne, botaniczne i etnograficzne, pisywał artykuły do prasy europejskiej i tureckiej, wygłaszał w Konstantynopolu odczyty i wziął udział w ekspe−
dycji badającej słabo poznane rejony Syrii i Palesty−
ny. Nie wiadomo dokładnie, dlaczego opuścił Turcję, jest jednak prawdopodobne, że stał się tam osobą nie−
pożądaną ze względu na swoje zaangażowanie polity−
czne.
W roku 1875 przyjechał na Śląsk i zamieszkał w Nysie, nie wytrzymał tu jednak długo, pewnego dnia zniknął, a gdy dał o sobie znać, znajdował się już w Egipcie. W kraju tym, który już tylko formalnie podlegał wówczas Turcji i coraz bardziej uzależniał się od Brytyjczyków, Schnitzer, pod nazwiskiem Mehmed Emin, zatrudnił się w administracji i jako kierownik służby medycznej wysłany został do za−
rządzanej przez Gordona Paszę Ekwatorii – ówczes−
nej Prowincji Równikowej w południowym Sudanie.
Jego nowy zwierzchnik, generał Charles George Gordon, dawał mu nie tylko okazję do podróżowania oraz do poznawania kraju i ludzi, lecz również, z uwagi na jego znajomość języków, zlecał mu misje o charakterze politycznym. W tej dziedzinie Emin odniósł znaczące sukcesy podczas podróży do Ugan−
dy i Unyoro, gdzie udało mu się zyskać przychylność niedostępnych i słynących z okrucieństwa miejs−
cowych władców.
Gdy w roku 1876 Gordon został mianowany general−
nym gubernatorem Sudanu, Emina, w uznaniu jego umiejętności i dotychczasowych zasług, mianowano gubernatorem Ekwatorii. Na stanowisku tym w krót−
kim czasie uporządkował on podległą mu administra−
cję, zlikwidował nagminnie zdarzające się nadużycia, sparaliżował rozwinięty wcześniej na ogromną skalę handel niewolnikami, otoczył opieką handel kością słoniową, kawą i bawełną, a jego prowincja zamiast dotychczasowych deficytów zaczęła przynosić do−
chód. W stolicy Ekwatorii, Lado, urządził szpital, w którym pracował jako lekarz w godzinach przed−
południowych, godziny popołudniowe przeznaczając na sprawy administracyjne. Związał się wtedy z uwol−
nioną z rąk handlarzy niewolników Abisynką, z którą miał córkę Feridę. W wolnych chwilach pracował nad zagadnieniami aklimatyzacji roślin i zwierząt europejs−
kich w klimacie afrykańskim, gromadził też i opra−
cowywał kolekcje zoologiczne i etnograficzne, który−
mi wspaniałomyślnie obdarowywał muzea w Londy−
nie, Berlinie i Wiedniu. Sprawy administracyjne i za−
interesowania naukowe skłaniały go do częstych podróży lądem oraz wodą, na zbudowanych w tym celu dwóch parowcach. Podjęte wówczas badania Jeziora Alberta i jego sieci rzecznej przyniosły odkry−
cie Nilu Semliki, łączącego to jezioro z Jeziorem Edwarda, co rzuciło nowe światło na położenie źródeł Nilu.
W roku 1883 zwolennicy Mahdiego zajęli większą część egipskiego Sudanu i odcięli Emina od Egiptu i Europy. Po zajęciu przez mahdystów północnej części Ekwatorii wycofał on większą część swych sił
E E mm ii nn
A A
80
na południe, jednak jego położenie było coraz trud−
niejsze, gdyż prócz nacisków samego Mahdiego i ataków jego derwiszów, musiał borykać się też z buntami i dezercjami wśród własnych podwła−
dnych. W roku 1886 udało mu się wysłać towarzy−
szącego mu rosyjskiego podróżnika, Wilhelma Jun−
kera, przez Zanzibar do Egiptu, dzięki czemu wieści o jego położeniu dotarły również do Europy. Postać Emina Paszy znalazła się wówczas na pierwszych stronach gazet i w krótkim czasie obrosła romanty−
czną legendą.
Dzięki tej legendzie naciskana przez opinię pu−
bliczną Brytyjska Kompania Wschodnioafrykańska zorganizowała ekspedycję ratunkową dla Emina, a jej dowództwo powierzyła doświadczonemu podró−
żnikowi, Henry'emu Mortonowi Stanleyowi. Ekspe−
dycja ta w opłakanym stanie dotarła w kwietniu 1888 roku nad Jezioro Alberta, gdzie odnalazła Emina i je−
go ludzi. Emin początkowo nie zamierzał opuszczać Ekwatorii, jednak kolejna ofensywa mahdystów i bunt oficerów przesądziły o decyzji wymarszu w kierunku wschodniego wybrzeża Afryki. W grudniu 1889 roku skłóceni ze sobą Stanley i Emin dotarli do Bagamoyo.
Tu Emin, rezygnując z licznych ofert nadesłanych mu przez europejskie uniwersytety, po uzyskaniu zgody gubernatora Wissmanna oraz samego Bismar−
cka zatrudnił się w niemieckiej służbie kolonialnej.
W roku 1890 wyruszył ponownie w głąb Afryki, by podporządkować władzy niemieckiej okolice Jeziora Alberta. Już wkrótce dotarły do niego informacje na temat zawartego przez Niemcy i Wielką Brytanię porozumienia w sprawie podziału Afryki oraz rozka−
zy dotyczące powstrzymania się od dalszych działań.
Lekceważąc te rozkazy dotarł nad Jezioro Wiktorii, gdzie założył stację Bukoba i podążył w kierunku zachodnim, jednak głód, epidemie i opór krajowców zmusiły go do odwrotu. Po odesłaniu na wybrzeże towarzyszącego mu Stuhlmanna, kierując się niezbyt jasnymi pobudkami, wyruszył ponownie w kierunku zachodnim.
W październiku 1892 roku chory i na wpół ślepy dotarł do Konga Belgijskiego, gdzie właśnie trwały zaciekłe walki Belgów z łowcami kości słoniowej i handlarzami niewolników. Na zlecenie jednego z tych ostatnich, Araba Hamadiego bin Ali, Emin, który przez szereg lat zwalczał handel żywym towarem, zamordowany został 23 października w Kanena.
W roku 1893 dowodzona przez kapitana Dhanisa bel−
gijska ekspedycja karna ujęła zabójców Emina Paszy i odzyskała resztki jego ekwipunku wraz z prowadzo−
nymi do ostatniego dnia dziennikami.
Zasługi Emina w badaniach Afryki upamiętnia m.in. zatoka Emina Paszy w południowej części Je−
ziora Wiktorii. W zoologii jego zasługi upamiętnione zostały m. in. w nazwach skorpiona Hottentotta emi−
nii (Pocock) (= Buthus eminii Pocock), mrówki Tet−
ramorium eminii (Forel) (= Triglyphothrix eminii Forel) i dzierzby Emina (Lanius gubernator Hart−
laub). W botanice upamiętnia go m. in. nazwa rodza−
jowa Eminia Taubert (Leguminosae) oraz takie naz−
wy gatunkowe, jak: Berlinia eminii Taubert (Legumi−
nosae), Canarina eminii Ascherson et Schweinfurth (Campanulaceae), Commiphora eminii Engler (Burse−
raceae), Maesopsis eminii Engler (Rhamnaceae), Pycnostachys eminii Guerke (Lamiaceae), Swertia eminii Engler (Gentianaceae), Urochloa eminii (Mez) Davidse (Gramineae) i Viola eminii R. E. Fries (Vio−
laceae).
Ważniejsze publikacje: Brief an Konsul Hausal. Mitt.
Geogr. Ges. Wien. 20, 1877; Journal einer Reise von Mruli nach der Hauptstadt Umjoros, mit Bemerkungen über Land und Leute. Peterm. Mitt. 19, 1879; Die Strombarren des Bahr el Djebel. Ibid.; Reisen zwischen dem Viktoria und Albert Nyanza. Ibid. 20, 1880; Von Dufilé nach Faliko 27.12.1878 bis. 8.1.1879. Ibid.; Emin Beys Reise nach Westseite des Albert−Sees. Ibid.; Reise im oberen Nilgebiet von Laboré über Fadibék nach Fatiko, und von Fatiko nach Fanvére und zurück. Mitt. Geogr. Ges. Wien. 24, 1881; Ein Ausflug nach Sur am westl. Ufer des Mwutan−Nzige.
Peterm. Mitt. 27, 1881; Reisen im Osten des Bahr el Dje−
bel, März bis Mai 1881. Ibid. 28, 1882; Über Sudan und Äquatorialprovinz im Sommer 1882. Das Ausland 55, 1882; Über den Handel und Verkehr bei den Waganda und Wanyoro. Ibid. 56, 1883; Über die Acclimatisation ver−
schiedener Hausthiere im Aequatorialgebiet. Ibid.; Rund−
reise durch die Mudirië. Peterm. Mitt.. 29, 1883; Reise im Westen des Bahr el Djebel. Ibid.; Aus dem Monbutta−Lan−
de, Lado, November 1883. Mitt. Ver. Erdk. Leipzig 15, 1886; Monographie über die geographische Verbreitung der Thiere im äquatorialen Afrika. Ibid. 16, 1887; Besch−
reibung einer Reisen zu den Monbuttu. Ibid.; Un voyage d’exploration au lac Albert. Bull. Soc. Royale Belge de Géogr. 11, 1887; Le voyage d’Emin Pascha de Lado au pays de Maugbetu. Ibid.; Emin−Pascha. Eine Sammlung von Reisebriefen und Berichten Dr. Emin−Pascha’s aus den ehemals ägyptischen Aequatorialprovinzen und deren Grenzländern Herausgegeben von D. Schweinfurth und F.
Ratzel. Leipzig 1888; Briefe Dr. Emin−Pascha’s und Lupton−Bey’s an Wilhelm Junker 1883−1885. W: Der Su−
dan unter ägyptischer Herrschaft. Rückblicke auf die let−
zten sechzig Jahre. Leipzig 1888; Zur Ethnologie der Ge−
biete um den Albert−See. Das Ausland 18, 1891; Emin Pascha’s letzte Tagebücher in Briefen an seine Schwester.
Westermanns Monatshefte 433−438, 1892; Tagebücher. Her−
ausgegeben von F. Stuhlmann. 6 Bde. Hamburg 1916−27.
Wybrane źródła: „Ahasverus”, Das Leben des Dr. Eduard Schnitzer, genannt Emin Pascha, Forschungen zur Ju−
denfrage, Bd. 5, 1941, s. 7−21; Anonim, Oberschlesien im Bild, 1927, No. 43, s. 3; Deutsches Kolonial−Lexikon, 1920, Bd. I, s. 561; Bauernfeind E., Emin Pascha – Samm−
ler und Ornithologe, Erforschung der Welt, Katalog der Ausstellung, Wien 2001, s. 132−135; Embacher−Lexikon, s.
261; Greiner P., Ślązak w Afryce. Mówią wieki 9, 1999, s.
12−19; Hassert−Erforschung, s. 125, 126, 134, 165, 166, 187−191; Hilgendorf F. M., Eine Aufzählung der von Emin Pascha und Dr. Stuhlmann gesammelten Fische und
E E nn dd ll ee rr
81
A A
Krebse, Sitz. Ber. Ges. Naturf. Freunde Berlin, 1891, s. 18−
20; Krämer W., Historia odkryć geograficznych, Warszawa 1963, s. 416−417; Ratzel F., ADB 48, 1904, s. 346−353;
Schmidt R., Schlesische Lebensbilder 3, 1928, s. 328−335;
Schweitzer G., Emin Pascha: Eine Darstellung seines Lebens und Wirkens mit Benutzung seiner Tagebücher, Briefe und wissenschaftlichen Aufzeichnungen, Berlin 1897; Stanley H. M., Im dunkelsten Afrika: Aufsuchung, Rettung und Rückzug Emin Pascha’s, Gouverneurs der Aequatorialprovinz, aus dem Engl. von H. von Wobeser, 3 Aufl., Leipzig 1890; Stuhlmann F., Mit Emin Pascha ins Herz von Afrika: Ein Reisebericht mit Beiträgen von Emin Pascha, Berlin 1894; Szafar T., Odkrycie Afryki, Warszawa 1974, s. 240−243, 300−302 (portret); Vajda L., NDB 4, 1959, s. 479−482.
ENDLER F
RIEDRICHG
OTTLOB (1763−ok.1830)Rysownik piękna śląskiej przyrody
Urodził się 12 marca 1763 roku w Lubinie (Lüben), w rodzinie ogrodnika specjalizującego się w zakłada−
niu i prowadzeniu ozdobnych ogrodów. Zamierzał pójść w ślady ojca, wykazywał jednak talent plasty−
czny, wobec czego w wolnych chwilach ojciec uczył go zarówno rysunku, jak i posługiwania się cyrklem i kątownicą. Gdyby posiadał jakiś pokaźniejszy majątek, wysłałby pewnie syna na którąś ze słynnych akademii, ponieważ dysponował jednak dość skrom−
nymi środkami, postanowił ulokować syna u jakie−
goś architekta, by u jego boku syn nauczył się zawo−
du. Oszukany został jednak zarówno przez inspekto−
ra budowlanego w Lubinie, który wziął pieniądze za roczną naukę, ale nie zamierzał wywiązać się ze zobowiązań, jak i przez „mecenasa” z Wrocławia (Breslau), który obiecywał bezpłatną naukę i utrzy−
manie dla jego syna, a tymczasem, by zarobić na życie, Endler musiał we Wrocławiu udzielać lekcji pisania, rachunków i rysunku.
W okresie tym bez żadnych wskazówek zaczął malować akwarelami, za temat obierając ptaki. Jego obrazy spodobały się →syndykowi Börnerowi, który poszukiwał akurat malarza zwierząt dla dopiero co utworzonego przez siebie Śląskiego Gabinetu His−
torii Naturalnej. W zamian za sowite wynagrodzenie wykonał Endler dla owego gabinetu ponad 300 wize−
runków ptaków, owadów i innych zwierząt, które sporządził na podstawie okazów. Ponieważ to źródło zarobków nie było pewne, zwrócił się ponownie ku architekturze. Zatrudnił go ówczesny konduktor kamery królewskiej, Carl Gotthard Langhans z Ka−
miennej Góry (Landeshut), pionier klasycyzmu w ar−
chitekturze Wrocławia, który zasłynął szeregiem pięknych budowli sakralnych i świeckich na Śląsku, a którego najpopularniejszym dziełem stała się Bra−
ma Brandenburska w Berlinie. U boku Langhansa
Endler przepracował 5 lat, jednak z trudem mógł wy−
żyć ze swych poborów, więc, gdy nie otrzymał zażą−
danej podwyżki, złożył dymisję i znów bez żadnych wskazówek zajął się miedziorytem.
Już pierwsze próby w tej dziedzinie, które przed−
łożył ministrowi von Hoymowi i kamerze królew−
skiej, spotkały się z dużym uznaniem, którego dowo−
dem była przyznana mu premia w wysokości 100
dem była przyznana mu premia w wysokości 100