Geolog, geograf i historyk
Przyszedł na świat 1 marca 1785 roku w Brzydlicznej (Břidličná, Frýdlant nad Moravicí, Friedland an der Mohra) koło Rymarzowa na Morawach jako siódme dziecko mistrza krawieckiego Engelberta Heinricha i jego żony Teresy, z domu Thiel. Po ukończeniu
H H ee ii nn rr ii cc hh
A A
132
gimnazjum w Altenburgu studiował w latach 1801−
1806 filozofię, literaturę klasyczną i nauki przyrod−
nicze w Wiedniu, gdzie był uczniem wybitnego leka−
rza i przyrodnika Josefa Augusta Schultesa. Wraz z nim wyruszał na wędrówki po Austrii, Styrii, Tyrolu oraz na Węgry i zajmował się pod jego kierunkiem pracą naukową w dziedzinie geologii. W roku 1806 ukończył studia filozoficzne w Bratysławie.
Po ukończeniu studiów rozpoczął w Krakowie pra−
cę w charakterze prywatnego nauczyciela. Tam utrzy−
mywał nadal kontakty z Schultesem, który został pro−
fesorem botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego i dyre−
ktorem uniwersyteckiego ogrodu botanicznego.
W roku 1808 zdał na Uniwersytecie Jagiellońskim egzaminy nauczycielskie. W okresie tym prowadził badania geologiczne w zachodniej Galicji oraz w oko−
licach Chęcin, Kielc i Wąchocka, a chociaż będący owocem tych badań zbiór minerałów przepadł pod−
czas działań wojennych w roku 1809, najlepsze okazy już wcześniej trafiły do zbiorów muzealnych →Leo−
polda Szersznika w Cieszynie (Teschen).
W listopadzie 1813 roku Heinrich został nauczy−
cielem pomocniczym, zaś w roku 1814 – stałym nauczycielem geografii i historii w katolickim gim−
nazjum w Cieszynie, którego prefektem był Szer−
sznik. W sierpniu 1815 roku ożenił się z Karoliną Jonas, córką adwokata krajowego Jakoba Jonasa.
Po śmierci Szersznika kierował najpierw w zastęp−
stwie, a później urzędowo pozostałymi po nim zbio−
rami. Powiększył powierzoną mu bibliotekę, opra−
cował katalog znajdujących się w jej zbiorach ręko−
pisów, uporządkował kolekcję minerałów, którą wzbogacił o ok. 950 okazów, i inne zbiory, równo−
cześnie zaś prowadził badania naukowe w dziedzinie historii regionalnej i geologii. Wynikiem badań histo−
rycznych była pierwsza naukowo opracowana histo−
ria Śląska Cieszyńskiego wydana w roku 1818, zaś wynikiem badań geologicznych – odkrycie oraz opis pikrytu i diorytu (tzw. cieszynitu) w roku 1821, a tak−
że katalog minerałów występujących na Śląsku Cieszyńskim (Zbiory Muzeum w Cieszynie, sygn.
MC/H/5345). W roku 1817 przedstawił Heinrich pro−
jekt utworzenia w Cieszynie filozoficznego instytutu nauczycielskiego, dla którego bazę stanowić mogłyby zbiory Szersznika i inne kolekcje, jednak projekt ten został odrzucony.
W roku 1831 powołano go na stanowisko profeso−
ra Cesarsko−Królewskiego Akademickiego Gimna−
zjum w Brnie, na którym pracował do roku 1850. Od roku 1832 był ponadto konserwatorem biblioteki Franzens−Museum, a od roku 1836 – kustoszem tej placówki, w której zajmował się przede wszystkim zbiorami przyrodniczymi.
W roku 1848 postanowiono wysłać go jako posła na obrady parlamentu we Frankfurcie, jednak nie przyjął propozycji. Przyjął natomiast z ochotą wy−
bór do morawskiego landtagu w Brnie, w którym działał niezwykle aktywnie. Był członkiem wielu różnych towarzystw, m.in. Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej we Wrocławiu (Breslau), Towa−
rzystwa „Lotos” w Pradze, Towarzystwa Geologicz−
no−Górniczego w Grazu i Towarzystwa Botanicz−
nego w Regensburgu, jednak najaktywniej pracował w Cesarsko−Królewskim Morawsko−Śląskim Towa−
rzystwie dla Popierania Rolnictwa, Przyrodoznaw−
stwa i Krajoznawstwa w Brnie, którego członkiem−
−korespondentem był już od 1818 roku. W roku 1846 towarzystwo to wyróżniło go złotym medalem za prace naukowe na temat Śląska i Moraw. W roku 1849 Heinrich został zastępcą przewodniczącego Sekcji Historyczno−Statystycznej tego towarzystwa, której był współzałożycielem. Po przejściu na eme−
ryturę objął w kwietniu roku 1851 kierownictwo nowo powstałego Towarzystwa Wernerowskiego, którego celem były geologiczne badania Śląska i Moraw.
Zmarł 5 kwietnia 1864 roku w Brnie (Brünn), pra−
cując niestrudzenie do końca życia. Jego nazwisko upamiętnione zostało m.in. w nazwie kopalnej ryby paleoceńskiej Centriscus heinrichi (Heckel). Powię−
kszone przez niego zbiory mineralogiczne cieszyń−
skiego muzeum trafiły po II wojnie światowej do Muzeum Geologii Złóż Politechniki Śląskiej w Gli−
wicach.
H
H ee mm pp rr ii cc hh
133
A A
Ważniejsze publikacje: Patriotismus der Bewohner des Teschner−Kreises. Moravia, 1815; Physische Beschaffen−
heit und Naturprodukte der Karpathengegenden in Gali−
zien. Vaterländische Blätter 15, 1815; Character, Sprache, Sitten und Trachten der Goralen, oder Karpathen−Gebirgs−
bewohner in Galizien. Ibid. 29, 1818; K. k. Scher−
schnik’sches Museum zu Teschen. Ibid. 89, 90; Versuch über die Geschichte des Herzogthums Teschen, von den ältesten bis auf gegenwärtige Zeiten. Teschen 1818 [strona tytułowa na il. 2]; Aufruf an die Freunde, Verehrer und ehe−
maligen Schüler des verewigten Probstes und k. k. Tesche−
ner Gymnasiums−Präfecten Leopold Scherschnik. Teschen 1818 [mit A. Nechay]; Die Höhle: Dziura wietrzna. Vater−
ländische Blätter 47, 1820; Die ehemalige Benediktiner−
abteil Orlau im Herzogthum Teschen. Hormayr’s Archiv 44, 46, 49, 50, 1820; Beschreibung antediluvianischer Kno−
chen im Museum zu Teschen. Hesperus 27, Beil. 9, 1820;
Beitrag zur Geognosie von k.k. Schlesien. Mitt. Mähr.
Schles. Ges. 8, 10, 1822; Scherschnik’s Denkmal. Errichtet von seinen Freunden, Verehrern und ehemaligen Zöglin−
gen. Teschen 1824; Deutsch−lateinisches Wörterbuch. W:
Imm. Joh. Gerh. Schellers lateinisches Wörtebuch in ety−
mologischer Ordnung. Teschen 1826; Germanische Alter−
thümer aus dem Heidenthume, aufgefunden im k.k.
Schlesien. Taschenb. Gesch. Mähr. Schl. 1, 1826; Briefe aus und über Schlesien. Ibid., 1827; Ist Schlesien wirklich eine terra incognita? Hormayr’s Archiv 116, 117, 1827; Beiträge zur Berichtigung und Lösung des Gränzstreites zwischen dem Königreiche Ungarn und dem Herzogthume Schlesien.
Ibid. 108, 1828; Oberschlesien unter den Piastiden, bis zur freiwilligen Unterwerfung unter Böhmens Könige, vom Jahre 1163−1327. Taschenb. Gesch. Mähr. Schl. 3, 1829;
Geschichte der k.k. Scherschnik’schen Gymnasial−Biblio−
thek in Teschen. Hormayr’s Archiv 68, 69, 1830; Erinne−
rungen aus dem k.k. Anteile Schlesiens. Steiermarkische Zeitschrift, 1834; Über die Steinkohlenlager im k.k. mähr.−
schles. Gouvernement. Vortrag bei der General−Versamm−
lung der k.k. m.−sch. Gesellschaft im Mai 1838. Mitt. Mähr.
Schles. Ges. 3, 1839; Gebirgs−, Erd− und Bodenarten, die im Franzens−Museum der k. k. m.−sch. Gesellschaft zur Beförderung des Ackerbaues, der Natur− und Landeskunde in Brünn zur Schau aufgestellt sind. Brünn 1840; Der Brünner Kreis. Das pittoreske Österreich. Lief. 11. Wien 1840; Der Teschner Kreis. Das pittoreske Österreich. Lief.
27. Wien 1843; Über die Quellen der Weichsel und der Oder. Österreichische Blätter für Literatur und Kunst, 1845; Des Vaters Wanderstab und des Grossvaters Erbe.
Zwei Erzählungen für die Jugend. Teschen 1847; Das Franzens−Museum. Brünn 1853; Mährens und k. k. Schle−
siens Fische, Reptilien und Vögel. Ein Beitrag zur Fauna beider Kronländer. Brünn 1856; Die Spiegeleisenerzeugung auf chemische Grundsätze basiert zu Hradek in Ober−
Ungarn. W: Bericht über die dritte allgemeine Versammlung von Berg− und Hüttenmännern zu Mährisch−Ostrau, 1863;
Über die Stahlproduktion von Österreich mit besonderer Rücksicht auf die begonnene Einführung des Bessemer Prozesses. Österr. Zeitschr. Berg. Hütten. 12, 1864.
Źródła: Elvert−Geschichte, I, passim, II, s. 318−319; Ficek−
Slovník 4, 1981, s. 37−39; Heiduk−Lexikon 1, s. 157; Jisl L., Počátky archeologického bádání ve Slezsku a Opavská Muzea, w: 150 let Slezského Muzea, Opava 1964, s. 121−
129 (portret); Makowski M., Zbiory muzealne Leopolda Jana Szersznika, w: 190 lat założenia Muzeum i Biblioteki
Jana Szersznika 1802−1892, Cieszyn 1993, s. 53−60; Ma−
kowski M., Spyra J., Szelong K., Zbiory i Fundacja Szer−
sznika po 1814 r., ibid., s. 81−90; Musil R., Sloupsko−šošův−
ské jeskyně. Jeskynní bludiště pod Bradinami, jeho historie a význam, Brno 2002, s. 33, 42; Myška M., BSSSM 8, 1997, s. 49−50; Pax−Tierwelt, s. 5; Spyra J., Ostschlesische Porträts 2, Berlin 1996, s. 174−177; Staněk−Mineralogie, s.
12, 14−17; Szelong K., Biblioteczne zbiory Leopolda Jana Szersznika, w: 190 lat założenia Muzeum i Biblioteki Jana Szersznika 1802−1892, Cieszyn 1993, s. 37−52; Wurzbach−
Lexikon 8, 1862, s. 224−226.
HEMPRICH W
ILHELMF
RIEDRICH (1796−1825)Badacz północnej Afryki i Bliskiego Wschodu
Urodził się 24 czerwca 1796 roku w Kłodzku (Glatz) w rodzinie pochodzącego z Berlina wojskowego chirurga Carla Christopha Hempricha, który pięć lat wcześniej ożenił się w Kłodzku z Marią Fryderyką Gansauge. Jeszcze przed ukończeniem kłodzkiego gimnazjum w Kłodzku Hemprich zaciągnął się w roku 1813 jako chirurg kompanijny do artylerii.
W roku 1814 ukończył gimnazjum i rozpoczął studia na Uniwersytecie Wrocławskim, gdzie zdobył sobie sympatię →Adolfa Otto i →Ludwiga Gravenhorsta, jednakże już po roku trafił ponownie do armii i aż do roku 1817 przebywał we Francji jako żołnierz armii okupacyjnej. W roku 1818, pisząc rozprawę dok−
torską „De inflammatione notione”, ukończył studia medyczne na Uniwersytecie w Berlinie i zdał państ−
wowy egzamin lekarski, rok później habilitował się w zakresie fizjologii porównawczej, po czym rozpo−
czął wykłady z fizyki w Korpusie Kadetów. Rów−
nocześnie w Muzeum Zoologicznym pomagał profe−
sorowi Lichtensteinowi w oznaczaniu okazów i pisał podręcznik „Naturgeschichte für höheren Lehrenan−
stalten”. W roku 1820 został członkiem honorowym berlińskiego Gesellschaft naturforschender Freunde i członkiem Leopoldyńsko−Karolińskiej Akademii Przyrodników, w której otrzymał przydomek „For−
skol”.
Gdy w tym samym roku generał−porucznik von Minutoli zwrócił się do Akademii Nauk w Berlinie z prośbą o wyznaczenie dwóch młodych uczonych, którzy towarzyszyliby jego wyprawie do Egiptu, wyznaczeni zostali Hemprich i Ehrenberg. Obaj mieli zająć się przede wszystkim badaniami zoologiczny−
mi, przy czym Hemprich za cel badań obrał sobie zwierzęta wyższe, a Ehrenberg – zwierzęta niższe.
Hemprich wyjeżdżał ponadto z zamiarem uzupeł−
nienia materiałów do systematycznego przeglądu płazów, który zamierzał napisać w oparciu o bogate zbiory berlińskiego muzeum. W sierpniu 1820 roku podróżnicy opuścili Triest, od października do grud−
nia tegoż roku przemierzali Pustynię Libijską
H H ee nn ee ll
A A
134
i w marcu 1821 roku dotarli do Fajum. W paździer−
niku wyruszyli do Dongoli, gdzie dotarli w lutym roku 1822, gromadząc po drodze dużą kolekcję zoologiczną. Do Berlina dotarły tysiące częściowo spreparowanych, częściowo zaś zakonserwowanych w spirytusie zwierząt, a także liczne szkielety oraz wiele roślin i minerałów. Część tych okazów trafiła też do Muzeum Zoologicznego Uniwersytetu Wrocła−
wskiego.
Na przełomie roku 1822 i 1823 Hemprich, a wkrót−
ce po nim również Ehrenberg, wrócili do Egiptu.
Niemal od razu zajęli się badaniami w delcie Nilu i na półwyspie Synaj. Hemprich, który miał już nadzieję na rychły powrót do Europy, nie przyjął propono−
wanej w tym czasie mu posady lekarza przybocznego paszy Kairu, choć ten chciał zaproponowaną mu początkowo płacę podwoić. Wiosną roku 1824 obyd−
waj uczeni wyruszyli na wyprawę do Syrii, podczas której Hemprich ukąszony został w Libanie przez ja−
dowitego węża. Ukąszenie to nie miało jednak po−
ważniejszych następstw i obaj szczęśliwie powrócili do Egiptu.
W listopadzie 1824 Berlińska Akademia Nauk za−
opatrzyła ich w pieniądze, dzięki którym mogli wyru−
szyć do Abisynii. Hemprich, którego zdrowie, mocno nadwątlone już podczas służby wojskowej, niezbyt nadawało się do podróżowania w zabójczym klimacie Afryki, i który niejednokrotnie brak sił fizycznych zastępował siłą woli, już w Dżidda poważnie zacho−
rował, zaś po wysiłku związanym z badaniami góry Derwan i wyspy Farsan zmarł 30 czerwca 1825 roku w Massaua na wybrzeżu Morza Czerwonego. Wyniki prowadzonych wspólnie z Hemprichem badań nauko−
wych opublikował po powrocie do Europy Ehrenberg.
Nazwisko Hempricha upamiętnione zostało m.in.
w nazwach: Amphisorus hemprichii Ehrenberg, Base−
odiscus hemprichii (Ehrenberg), Coscinopira hemp−
richii Ehrenberg, Heterodactyla hemprichii Ehren−
berg, Lobophyllia hemprichii (Ehrenberg), Mega−
lactis hemprichii Ehrenberg, Ophidiaster hemprichii (Müller et Troschel), Otonycteris hemprichi Peters i Thalassia hemprichii (Ehrenberg) Ascherson.
Ważniejsze publikacje: Grundriss der Naturgeschichte für höhere Lehranstalten. Berlin 1820; Naturgeschichtliche Reisen durch Nordafrika und Westasien 1820−25. Bd. I.
Abth. I. Berlin 1828 [mit Ehrenberg]; Symbolae physicae seu Icones et Descriptiones corporum naturalium novorum aut minus cognitorum quae ex itineribus per Libyam, Aegyptum, Nubiam, Dongaliam, Arabiam et Habessiniam Hemprich et Ehrenberg studio annis 1820−25 redierunt.
Berolinae 1828−45 [mit Ehrenberg].
Źródła: Berner−Landsleute, s. 175−176; Bischoff, W., Chri−
stian Gottfried Ehrenberg (1795−1876) und Wilhelm Friedrich Hemprich (1796−1825), Mertensiella 12, 2001, s.
436−438; Embacher−Lexikon, s. 144−145; Gornung M. B., Lipiec J. G., Olejnikow I. N., Historia poznania Afryki, War−
szawa 1977, tłum. J. Krystek, s. 170; Hassert−Erforschung, s.
119, 120, 136; Hemprich C., Nachruf Afrikaforscher Wil−
helm Friedrich Hemprich, Neuer Nekrolog der Deutschen, 3 Jahrg. (1825), 1827, s. 774−93; Humboldt A. v., Bericht über die Naturhistorischen Reisen der Herren Ehrenberg und Hemprich durch Ägypten, Dongola, Syrien, Arabien und den östlichen Abfall des Habessinischen Hochlandes, in den Jahren 1820−1825, Abh. Preuss. Akad. Wiss., 1826, s.
111−134; Klausewitz W., Frankfurt versus Berlin: The Red Sea explorers Wilhelm Hemprich, Christian Ehrenberg and Eduard Rüppell, Zoology in the Middle East 27, 2002, s.
7–12; Mertens R., NDB 8, 1969, s. 514−515; Otto A. W., Schles. Prov. Blätt. 82, 1825, s. 581−584; Ratzel F., ADB 11, 1880, s. 728−729; Stresemann E., Hemprich und Ehrenberg – Reisen zweier naturforschenden Freunde im Orient geschildert in ihren Briefen aus den Jahren 1819–1826, Abh.
Deutsch. Akad. Wiss., 1954, s. 1−177; na ilustracji: otworni−
ca Coscinopira hemprichii Ehrenberg, za: Ehrenberg Ch. G., Über die Bildung der Kreidefelsen und des Kreidemergels durch unsichtbare Organismen, Abh. Preuss. Akad. Wiss.
1839, Taf. II.
HENEL
VONH
ENNENFELDN
IKOLAUS (1582−1656)Wybitny fizjograf śląski
Znany jest też pod zlatynizowanym imieniem Henelius. Urodził się w Prudniku (Neustadt) 11 sty−
cznia 1582 roku. Jego ojciec, Stephan Henel, był pas−
torem w Bruntalu (Freudenthal), a następnie w Pru−
dniku, gdzie ożenił się z córką pisarza miejskiego, Anną Kühn. Wcześnie posłany do szkoły Nikolaus Henel uczył się pilnie, a zachęcany przez rektora Ca−
spara Neandera z Ząbkowic (Frankenstein), szybko zaczął pisać prozą i wierszem rozprawy w języku gre−
ckim. Neander został jednak usunięty ze swego sta−
nowiska, a po jego odejściu Henel przeniósł się do Opawy (Troppau), gdzie Daniel Staude nauczył go podstaw logiki.
W 14 roku życia Henel rozpoczął naukę w Gimna−
zjum św. Elżbiety we Wrocławiu (Breslau), którego nauczyciele znani byli jako wybitni znawcy języków klasycznych, dzięki czemu Henel opuścił szkolne mury biegle władając łaciną i greką. Gdy skończył 18
Otwornica Coscinopira hemprichiiEhrenberg
H H ee nn ee ll
135
A A
lat, ojciec postanowił wysłać go na uniwersytet i z za−
przyjaźnionym kupcem wysłał go do Lipska, skąd jednak już wkrótce Henel przeniósł się do Jeny.
Rozpoczął tam studia medyczne, ale za namową i przykładem przyjaciela, Matthiasa Bilitzera z Bielska (Bielitz), przeniósł się na Fakultet Prawniczy, którego ozdobą był wówczas popularny wśród studentów Nikolaus Reuffner z Lwówka Śląskiego (Löwenberg).
W roku 1602 Henel z powodu śmierci ojca musiał zrezygnować z dalszych studiów i powrócić do domu.
Chciał ukończyć studia we Frankfurcie nad Odrą, ale nie pozwalał mu na to brak środków. Wówczas to doktor Daniel Rindfleisch z Wrocławia polecił go Nikolausowi Rehdigerowi jako kandydata na nauczy−
ciela jego synów. Henel przyjął propozycję z wdzię−
cznością, zaś jego pracodawca polubił go, wiódł z nim uczone rozmowy, traktował jak własnego syna i udos−
tępnił mu swą bogatą bibliotekę, dzięki której mógł Henel kontynuować naukę. Po czterech latach rada miejska Prudnika zaproponowała mu stanowisko rek−
tora w nowo utworzonym gimnazjum, jednak w tym samym czasie otwarła się przed nim perspektywa kilkuletniej podróży po Europie z synami Rehdigera, w związku z czym zrezygnował z propozycji. Jego podróż po Niemczech, Holandii, Francji i Włoszech trwała 3 lata, a w jej trakcie, we wrześniu 1610 roku, zatrzymawszy się na dłuższy czas w Orleanie, uzys−
kał tam stopień doktora prawa.
Jeszcze przed jego powrotem do Wrocławia ty−
powany był jako kandydat na radcę sądu apelacyj−
nego w Pradze, oferta jednak przepadła i po powrocie nie miał widoków na żadną odpowiednią posadę.
Korzystając z gościnności Rehdigera napisał w roku 1612 dwa dzieła, które zapewniły mu uznanie. Pier−
wszym z nich była „Silesiographia” omawiająca na−
rodowości, przyrodę, miejscowości, styl życia, zaję−
cia i podział społeczny oraz ustrój, administrację i są−
downictwo Śląska. W dziele tym, jako jeden z pierw−
szych uczonych, obok →Caspara Schwenckfelda, zajął się badaniami geograficzno−przyrodniczymi
Śląska, traktując tę krainę jako odrębną jednostkę geograficzną i polityczną. W jego drugim rozdziale zamieścił barwny opis śląskiej flory, wymienił również spotykane na Śląsku zwierzęta, głównie krę−
gowce, oraz bogactwa mineralne. Drugim dziełem była „Breslographia” zawierająca opis i historię Wrocławia. Obydwa dzieła ukazały się w 1613 roku, w którym Henel osiedlił się we Wrocławiu. Sławę swoją ugruntował wydanymi w latach 1615−16 trze−
ma księgami łacińskich epigramów poświęconych najbardziej znanym osobistościom jego epoki. Adre−
satami dedykacji tych ksiąg byli Andrzej Kochcicki, Nikolaus Rehdiger, →książę Georg Rudolf i Wenzel von Rothkirch.
Spotykając się jedynie z obietnicami ze strony księ−
cia brzeskiego Johanna Christiana i nie mogąc w dal−
szym ciągu znaleźć odpowiedniego stanowiska, przyjął Henel w roku 1618 posadę pisarza obwodu ziębicko−ząbkowickiego, którą zaproponował mu baron Nikolaus von Burghaus, starosta księstwa zię−
bickiego i prezydent cesarskiej kamery dla Górnego i Dolnego Śląska. Odtąd żył w Ząbkowicach (Fran−
kenstein), gdzie kupił dom i ożenił się z Anną Par−
tisch, z którą miał trójkę dzieci. Posada pisarza, a pó−
źniej prokanclerza wiązała się z licznymi obowią−
zkami, których ciężar zwiększała dodatkowo tocząca się właśnie wojna trzydziestoletnia. Mimo propozycji przejścia na służbę księcia brzeskiego Johanna Christiana i księcia legnickiego Georga Rudolfa, Henel pozostał na swym stanowisku, za co cesarz na−
grodził go w roku 1631 tytułem radcy. W roku 1632 przeniósł się wraz z rodziną do Wrocławia i tylko od czasu do czasu bywał w Ząbkowicach, gdzie jego dom uległ zniszczeniu.