Wybitny znawca śląskiej flory
Urodził się 23 sierpnia 1840 roku w Ujściu (Usch) w Wielkopolsce, w rodzinie aptekarza Hugo Fieka.
Po ukończeniu gimnazjum w Gorzowie Wielkopol−
skim postanowił zająć się aptekarstwem i w tym kie−
runku uczył się w latach 1855−59 w Halle. W roku
1859 zdał egzamin dla pomocników aptekarskich, po czym, pracując jako pomocnik, studiował na Uniwersytecie Berlińskim, gdzie w roku 1865 zdał państwowy egzamin farmaceutyczny.
Przez rok kierował apteką w Arnstadt w Turyngii, następnie przyjechał na Śląsk i pracował kolejno w Świdnicy (Schweidnitz), Dzierżoniowie (Reichen−
bach) i wreszcie w Mieroszowie (Friedland), gdzie ożenił się z córką miejscowego aptekarza i przejął jego aptekę. Już w okresie, w którym pracował jako pomoc−
nik aptekarski, zainteresował się botaniką, a na Śląsku nowej zachęty do pracy w tej dziedzinie dostarczyła mu znajomość z →Rudolfem von Uechtritzem. Prze−
bywając w Świdnicy, Dzierżoniowie i Mieroszowie zbadał obszar Zagłębia Wałbrzyskiego, a rezultaty swych badań opublikował w pracy „Flora von Fried−
land”, zamieszczonej w kilku kolejnych tomach „Ab−
handlungen der naturforschenden Gesellschaft in Gör−
litz”.
W roku 1877, ze względu na stan zdrowia żony, sprzedał aptekę w Mieroszowie i przeniósł się do Je−
leniej Góry (Hirschberg), spodziewając się, że naj−
ciekawszym obszarem dla jego badań będą Kar−
konosze. Przewędrował je aż po najdalsze zakątki, następnie zaś objął swymi badaniami cały obszar Ślą−
ska, dokonując w krótkim czasie zaskakująco wielu odkryć. Przy współudziale von Uechtritza opracował na podstawie swych badań wzorcowe dzieło poświę−
cone śląskiej florze – „Flora von Schlesien” – wydane w roku 1881. W następnych latach na łamach „Jah−
resbericht der Schlesischen Gesellschaft für vater−
ländische Kultur” publikowane były uzupełnienia do tego dzieła, które po śmierci von Uechtritza kon−
tynuował Fiek początkowo samodzielnie, a później we współpracy z →F. Paxem i →T. Schube. Wraz z Paxem wyróżnił na obszarze Śląska nowego mie−
szańca olszy Alnus x silesiaca Fiek.
Podejmowane przez niego podróże naukowe zawio−
dły go do Rosji, Włoch, Szwajcarii, Austrii i na Wę−
gry. Wyniki z prowadzonych tam badań publikował
FF ii nn ss cc hh
95
A A
na łamach m.in. „Deutsche Botanische Monatschrift”
i „Allgemeine botanische Zeitschrift” Kneuckera. Był członkiem wielu towarzystw naukowych takich, jak Botanische Verein für Thüringen, Botanische Verein der Provinz Brandenburg, Academie Internationale de Geographie Botanique w Le Mans oraz Deutsche Bo−
tanische Gesellschaft w Berlinie, na posiedzeniach którego był referentem zagadnień śląskich.
W roku 1880 był jednym z założycieli Riesenge−
birgsverein, dla którego głównego organu – „Der Wanderer im Riesengebirge” – napisał szereg arty−
kułów. Prezesem tego towarzystwa został w roku 1890, po śmierci Theodora Donata. Mieszkając w Cunners−
dorfie (wieś włączona w roku 1922 w obręb Jeleniej Góry) pełnił przez sześć lat obowiązki naczelnika miejscowego urzędu gminnego, należał też do przed−
stawicielstwa gminy i gminnej rady kościelnej. Po wyczerpujących zajęciach związanych z tymi funk−
cjami botanika dawała mu radość i wytchnienie.
W roku 1897 powrócił z jednej z wycieczek z zapale−
niem płuc i 21 czerwca tegoż roku zmarł. Na jego cześć von Uechtritz jednemu z wyróżnionych przez siebie gatunków jastrzębca nadał nazwę Hieracium fieki (= H. corymbosum Fries). Duża część jego zbiorów zielnikowych zachowała się we Wrocławiu, a ich duplikaty – w Berlinie, Göteborgu i Petersburgu.
Ważniejsze publikacje: Flora von Friedland in Schlesien.
Abh. naturf. Ges. Görlitz 15, 1875; Mitteilungen über bemerkenswerte Funde aus der Trebnitzer Gegend. Österr.
Bot. Zeitschr. 28, 1878; Flora von Friedland in Schlesien.
Abh. naturf. Ges. Görlitz 16, 1879; Über die Pflanzen−
geographie von Schlesien. Jber. SGVK 58, 1881; Über das Vorkommen von Crocus vernus in den Sudeten. Österr.
Bot. Zeitschr. 31, 1881; Flora von Schlesien, preussischen und österreichischen Antheils. Breslau 1881 [mit R. Uech−
tritz]; Das Knieholz. Wand. Riesengeb. 2, 1882; Beitrag zu den Vegetations−Verhältnissen Oberschlesiens. Jber. SGVK 64, 1887; Resultate der Durchforschung der schlesischen Phanerogamenflora im Jahre 1886, 1887. Ibid. 64, 65, 1887−88; Resultate der Durchforschung der schlesischen Phanerogamenflora im Jahre 1888. Ibid. 66, 1889 [mit F.
Pax]; Excursionflora für Schlesien. Breslau 1889; Über neue Erwerbungen der schlesischen Flora. Deutsche Bot.
Monatsschr. 8, 1890; Resultate der Durchforschung der schlesischen Phanerogamenflora im Jahre 1889. Jber.
SGVK 67, 1890; Resultate der Durchforschung der schle−
sischen Phanerogamenflora im Jahre 1890. Ibid. 69, 1892 [mit T. Schube]; Desgleichen im Jahre 1891. Ibid. [mit T.
Schube]; Über die Herkunft der Pflanzen des Riesen−
gebirges. Wand. Riesengeb. 12, 1892; Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Phanerogamenflora im Jahre 1892, 1893, 1894, 1895. Jber. SGVK 70−73, 1893−96 [mit T. Schube]; Der Charakterbaum unseres Gebirges.
Wand. Riesengeb. 15, 1895; Über Pflanzenwanderungen mit besonderer Berücksichtigung des Riesengebirges. Ibid.
173, 174, 1897.
Źródła: Limpricht K. G., Jber. SGVK 75, 1897, Nekrologe, s. 16−18; Pax−Pflanzenwelt, s. 15, 22 (portret, s. 13).
FINSCH O
TTOF
RIEDRICHH
ERMANN (1839−1917)Badacz Papuasów i rajskich ptaków
Urodził się 8 sierpnia 1839 roku w Cieplicach (Warm−
brunn), jako trzeci, najmłodszy syn Moritza Finscha, dekoratora i sprzedawcy szkła, oraz jego żony Ma−
tyldy, córki Friedricha Benjamina Ledera, właścicie−
la szlifierni szkła. Ponieważ wszyscy w rodzinie zaj−
mowali się szkłem, Finsch miał je również w przy−
szłości sprzedawać. Nie przykładał się jednak do na−
uki zawodu kupca, a cały swój zapał poświęcał, wspierany przez cieplickiego lekarza uzdrowisko−
wego, doktora →Ernsta Luchsa, temu wszystkiemu, co wiązało się z przyrodą, a szczególnie z ornitolo−
gią. Bardzo szybko opanował sztukę preparowania ptaków i zaczął zarabiać, sprzedając wypchane oka−
zy kuracjuszom. Był też uzdolnionym rysownikiem – jako kilkunastolatek ozdobił własnymi ilustracjami wypisy z dzieł Cooka.
Decydującą rolę w jego życiu odegrał w roku 1857 wyjazd do Wiednia i Budapesztu, skąd, jako nauczy−
ciel domowy dzieci austriackiego konsula Rust−
schuka, wyjechał do Bułgarii. Obserwowanym tam ptakom poświęcona była jego pierwsza publikacja za−
mieszczona w roku 1859 w „Journal für Ornitho−
logie”. Po powrocie do Niemiec Finsch zaczął szukać pracy, która odpowiadałaby jego zainteresowaniom, jednak na przeszkodzie w podjęciu takiej pracy stał dość długo brak wyższego wykształcenia. Dopiero w roku 1861 Hermann Schlegel, który po śmierci Coenraada Jacoba Temmincka został dyrektorem Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie, zatrudnił go jako konserwatora. W Lejdzie pod kierunkiem Schle−
gla i van der Hoevena Finsch pogłębiał swoją wiedzę ornitologiczną, zapoznawał się z zoologiczną praktyką muzealną i przygotowywał się do planowanej przez Schlegla wyprawy na Nową Gwineę.
Gdy z przyczyn finansowych nie doszło do plano−
wanej wyprawy, Finsch przeniósł się w roku 1864 do
FF ii nn ss cc hh
A A
96
Bremy, gdzie u boku Gustava Hartlauba rozpoczął pracę jako konserwator zbiorów etnograficznych i przyrodniczych Towarzystwa Muzealnego w Bre−
mie. Trwająca 14 lat współpraca z Hartlaubem zaowocowała publikacjami o ptakach centralnej Polinezji i wschodniej Afryki, w których opisali 50 nowych gatunków ptaków, a których materiał bada−
wczy pochodził głównie z Muzeum Godeffroya w Hamburgu i Muzeum Zoologicznego w Berlinie.
Samodzielnie napisał Finsch swoją, cenioną za sta−
ranne i obszerne ujęcie tematu, monografię papug, która przyniosła mu doktorat honoris causa Uniwer−
sytetu w Bonn i członkostwo w Leopoldyńsko−Karo−
lińskiej Akademii Przyrodników.
Na początku lat 70−tych Finsch nie tylko wniósł istotny wkład w organizację II Niemieckiej Ekspe−
dycji Polarnej, ale i sam wyruszył po raz pierwszy w świat: w roku 1872 – do Ameryki Północnej, rok później – do Laponii. W roku 1876, gdy władze miej−
skie Bremy kupiły zbiory Towarzystwa Muzealnego i przekształciły je w Miejskie Zbiory Przyrodnicze i Etnograficzne, Finsch został mianowany ich dyrek−
torem. W tym samym roku wyruszył z Alfredem Brehmem w podróż po zachodniej Syberii, podczas której zdobył przydatne później doświadczenie jako etnograf.
W roku 1879 Finsch poprosił władze miejskie Bre−
my o dwuletni urlop, podczas którego chciał wyru−
szyć w podróż po tzw. wówczas Morzach Południo−
wych. Gdy spotkał się z odmową i nie mógł liczyć na finansową pomoc ze strony instytucji w Bremie, zrezygnował ze stanowiska dyrektora i zwrócił się z prośbą o wsparcie do Fundacji Humboldta. Dzięki otrzymanym od tej instytucji funduszom wyruszył w trzyletnią podróż po Hawajach, Wyspach Marshal−
la, Wyspach Gilberta, Karolinach, Nowej Brytanii, Nowej Gwinei, Nowej Zelandii i Jawie. Rezultaty tej ekspedycji były imponujące: Muzeum Zoologiczne w Berlinie otrzymało 370 okazów ssaków, 1870 – ptaków, 1480 – gadów i płazów, 2220 – ryb i 31300 – bezkręgowców, Muzeum Botaniczne w Berlinie – kil−
ka tysięcy okazów roślin, a Muzeum Etnograficzne w Berlinie – ponad 4000 eksponatów. Osobną część zgromadzonych zbiorów stanowiły materiały antro−
pologiczne dla Rudolfa Virchowa – 297 czaszek, 3 szkielety, 41 innych kości, próbki włosów i 164 gip−
sowe odlewy twarzy.
Szczególnie interesująca dla Finscha była Nowa Gwinea, słabo poznana jeszcze wyspa, którą w tym samym czasie badał też Rosjanin Nikołaj Mikłucho−
Makłaj. Ponieważ już podczas podróży Finscha dojrzał w Niemczech plan skolonizowania jej półno−
cno−wschodniej części i sąsiednich wysp i utworzono w tym celu Kompanię Nowogwinejską, Finsch po powrocie do kraju zaczął gorąco namawiać do reali−
zacji tego planu. Po początkowych problemach udało
się kompanii kupić parowiec „Sophia Ann”, którego dowództwo objął Eduard Dallmann. W roku 1884 ekspedycja, której prawdziwy cel, ze względu na ewentualne protesty władz australijskich, utrzymywa−
ny był w tajemnicy, wyruszyła z Sydney w kierunku Nowej Gwinei. Cel wyprawy został osiągnięty – pod−
czas kolejnych wypraw badawczych Finsch w imieniu Niemiec objął w posiadanie północno−wschodnią część Nowej Gwinei, której nadał nazwę Ziemi Ce−
sarza Wilhelma, oraz Archipelag Bismarcka z wyspa−
mi Nowe Pomorze (Nowa Brytania) i Nowa Meklem−
burgia (Nowa Irlandia).
Ze swej drugiej podróży na Morza Południowe Finsch przywiózł zbiór 3000 eksponatów etnogra−
ficznych, z których ponad 2000 trafiło do Muzeum Etnograficznego w Berlinie. Liczne dublety z obu wypraw trafiły do muzeów w Wiedniu, Rzymie, Pe−
tersburgu, Nowym Jorku i Chicago.
Po powrocie do Niemiec Finsch pracował nadal na stanowisku doradcy Kompanii Nowogwinejskiej.
Nawiązał wówczas współpracę ze znanym berliń−
skim malarzem i fotografem Moritzem Wilhelmem Hoffmannem. Wkrótce też ożenił się z jego córką, Elżbietą, z którą miał córkę Esterę. Gdy wyraził chęć powrotu na Nową Gwineę, kompania zaproponowała mu stanowisko dyrektora stacji badawczej, którego zadaniem byłoby badanie nieznanych rejonów kolonii pod kątem przydatności gospodarczej. Nie
FF ii nn ss cc hh
97
A A
jest jasne, dlaczego Finsch nie przyjął tej posady. Nie wchodził raczej w grę protest przeciw tępieniu fauny Nowej Gwinei przez osadników, co sugerują często opracowania popularnonaukowe. Nie wydaje się też, by, jak utrzymują niektóre źródła, uznał on za obra−
źliwe pewne wymagania stawiane mu w kontrakcie.
Najprawdopodobniej nie był usatysfakcjonowany pro−
ponowaną mu płacą, choć i to nie jest do końca pewne.
Po rezygnacji z pracy dla Kompanii Nowogwinej−
skiej Finsch mieszkał przez pewien czas, bez wido−
ków na odpowiednią posadę, w Bremie. Później prze−
niósł się do Delmenhorst, gdzie przez szereg lat żył, utrzymując się wyłącznie z honorariów za prelekcje i publikacje. Opracował wówczas i opublikował ma−
teriały ze swej ostatniej podróży. Od 1897 roku pra−
cował jako konserwator Działu Ornitologicznego Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie, zaś w 1904 roku na wniosek Wilhelma Blasiusa otrzymał posa−
dę w dziale etnograficznym Muzeum Miejskiego w Brunszwiku. Tu w roku 1910 z rąk księcia Johanna Albrechta otrzymał tytuł profesorski, tu też mieszkał i pracował aż do swej śmierci w dniu 31 stycznia 1917 roku. Jego doczesne szczątki pogrzebane zosta−
ły w Eutin, w którym ostatnie lata swego życia spę−
dziła jego żona.
Choć często zarzucano Finschowi brak wiedzy i wykształcenia, do dziś uważany jest za jednego z najwybitniejszych podróżników drugiej połowy XIX wieku. Jego nazwisko upamiętnia m.in. nazwa rodzajowa pełzaczka nowozelandzkiego – Finschia Hutton oraz takie nazwy gatunkowe, jak: Alophoixus finschii (Salvadori), Amazona finschi (Sclater), Ara−
tinga finschi (Salvin), Ducula finschii (Ramsay), Eu−
phonia finschi Sclater, Haematopus finschi Martens, Micropsitta finschii (Ramsay), Neocossyphus finschii (Sharpe), Oenanthe finschii (Heuglin), Psittacula fin−
schii (Hume), Scleroptila finschi (Bocage) i Zoste−
rops finschii (Hartlaub).
Ważniejsze publikacje: Beiträge zur ornithologischen Fauna von Bulgarien mit besonderer Berücksichtigung des Balkans. Journ. f. Ornith. 7, 1859; Neu−Guinea und seine Bewohner. Bremen 1865; Systematisches Verzeichniss der naturhistorischen Sammlung des Gesellschaft Museums: 2 Abth. Säugethiere. Bremen 1866; Beitrag zur Fauna Centralpolynesiens: Ornithologie der Viti−, Samoa− und Tonga−Inseln. Halle 1867 [mit G. Hartlaub]; Die Papa−
geien, monographisch bearbeitet. 2 Bde. Leiden 1867−68;
Ornithologie Nordost−Afrika’s, der Nilquellen− und Küsten−Gebiete des Rothen Meeres und des nördlichen Somal−Landes: Nachträge und Berichtigungen, mit Beiträ−
gen von O. Finsch. Cassel 1869−73; Die Vögel Ost−
Afrikas. Leipzig und Heidelberg 1870 [mit G. Hartlaub];
Zur Ornithologie Nordwest−Amerikas. Abh. Naturwiss.
Ver. Bremen. Bd. 3. H. 1, 1873; Über eine Vögelsammlung aus Südwest−Grönland. Ibid. Bd. 4. H. 2, 1874; Notice sur la grande Balénoptere du Nord (Balaenoptera sibbaldii).
Bull. Acad. Roy. Belgique, Sér. II, T. 39, no. 6, 1875; Zur Ornithologie der Südsee−Inseln: 1. Die Vögel der Palau−
Gruppe. Journal des Museum Godeffroy, H. 8, 1875; Zur Ornithologie der Südsee−Inseln: 2. Über neue und weniger gekannte Vögel von den Viti−, Samoa− und Carolinen−
Inseln. Hamburg. Ibid. H. 12, 1876; Reise nach West−
sibirien im Jahre 1876, auf Veranstaltung des Vereins für die Deutsche Nordpolarfahrt in Bremen unternammen mit Dr. A.E. Brehm und Karl Graf v. Waldburg−Zeil−
Tranchburg. Berlin 1879; Anthropologische Ergebnisse einer Reise in der Südsee und dem Malayischen Archipel in der Jahren 1879−82: Beschreibender Catalog der auf dieser Reise gessammelten Gesichtsmasken von Völ−
kertypen. Zeitschr. f. Ethnol. 15, Supplement, 1884; Über Vögel der Südsee. Wien 1884; Vögel von Neu−Guinea, zu−
meist aus der Alpenregion am Südostabhang des Owen−
Stanley Gebirges (Hufeisen−Gebirge). Zeitschr. f. ges.
Ornith. 2−3. 1885−86 [mit A. B. Meyer]; Samoafahrten:
Reise in Kaiser−Wilhelms−Land und Englisch Neu−Gwinea in den Jahren 1884 und 1885 an Bord des deutschen Dampfers „Samoa”: Mit ethnologischer Atlas Typen aus der Steinzeit Neu Gwineas, 24 Tafeln. Leipzig 1888;
Ethnologische Erfahrungen und Belegstücke an der Südsee: Beschreibender Catalog einer Sammlung im K. K.
Hofmuseum in Wien. Ann. Naturhist. Hofmus. Wien 3, 6, 8, 1888−93; Charakteristik der Avifauna Neu−Seelands als zoogeographische Provinz in ihren Veränderungen und deren Ursachen. Globus 59, Nr. 2−4, 1896; Systematische Übersicht der Ergebnisse seiner Reisen und schriftstel−
lerischen Tätigkeit (1859−99). Berlin 1899 [przegląd obej−
muje 384 prace Finscha: 188 zoologicznych i 157 etno−
graficznych]; Systematisch Overzicht der Vogels welke op.
Java inheemsch zijn door A.G. Vorderman. Nat. Tijdschr.
Ned. Indië 60, 1900; Karolinen und Marianen. Hamburg 1900 [strona tytułowa na il. 2]; Zosteropida. W: Das Tierreich. Lief. 15: Aves. 1901; Tapinowanne Torondo−
luan: Eine Plauderei aus vorkolonialer Zeit Neupommerns.
Braunschweig 1907; Führer durch die Abteilung Völker−
kunde, Städtisches Museum Braunschweig. Braunscheig 1910; Südsee−arbeiten, Gewerbe− und Kunstfleiss, Tausch−
mittel und „Geld” der Eigeborenem auf Grundlage der Rohstoffe und der geographische Verbreitung. Abh. Hamb.
Kolonialinst. 14, 1914.
Źródła: Abel H., NDB 5, 1965, s. 163−164; Abel H., Jahrb. Schles. Univ. Breslau 12, 1967, s. 307−330; Berner−
Landsleute, s. 264; Embacher−Lexikon, s. 111−112; Geb−
hardt−Ornithologen, s. 92−93; Gottwald W., Schlesische Lebensbilder 6, 1990, s. 156−164; Haase E., Braunschwei−
gisches Biographisches Lexikon, Hannover 1996, s. 177−
178; Krämer W., Die Entdeckung und Erforschung der Erde, Leipzig 1953, s. 263−264; Miessler L.A., Rundschau für Geographie und Statistik 9, 1887, s. 574−575 (portret);
Schindlbeck M., Die Reisen von Otto Finsch, w: Die deutsche Südsee 1884−1914, Paderborn 2001, s. 137−138;
Syniawa M., Syniawa R., Otto Finsch – badacz raju, PGŚ 14, 1998, s. 14−15.
FF ll ee ii ss cc hh ee rr J o h a n n e s
A A
98