Profesor Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego
Urodził się 23 marca 1689 roku we Wrocławiu (Bre−
slau), w rodzinie piekarza Adama Kulmusa i jego żony Marii, z domu Flegel. Początkowo uczył się we wrocławskim Gimnazjum św. Marii Magdaleny, zaś od roku 1704, gdy zmarli jego rodzice, w Gdańsku, gdzie praktykę lekarską prowadził jego starszy brat, Johann Georg. Studia rozpoczął w roku 1711 w Halle.
Po trzech latach rozpoczął roczną wędrówkę po uni−
wersytetach we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Strassburgu i wreszcie Bazylei, gdzie w roku 1715 uzyskał stopień doktora medycyny na podstawie
„Dissertatio de harmonia morum et morborum”.
Studia uzupełnił w Lejdzie, gdzie słuchał wykładów Hermanna Boerhaave.
Po powrocie do Gdańska zajął się praktyką lekarską. 11 kwietnia 1721 roku ożenił z Konkordią z domu Ebeling, wdową po kramarzu Christophie
K K uu ll mm uu ss
195
A A
Leuschnerze. Obok praktyki lekarskiej zajmował się też pracą badawczą, której owocem były wydane po raz pierwszy w roku 1722 tablice anatomiczne. Ten atlas anatomiczny, który zaopatrzony był w ryciny wzorowane na rycinach holenderskiego anatoma Philippa Verheyena, stał się niezwykle popularny i był wielokrotnie wznawiany. Wielokrotnie też ko−
piowane były ilustrujące go ryciny – m.in. w wydanej w latach 1774−78 czterotomowej anatomii Jędrzeja Krupińskiego, do której tablice przerytował Adam Goczemski. Wśród przekładów atlasu Kulmusa na wiele języków znalazło się też oparte na przekładzie holenderskim, wydane w roku 1784 w Edo tłumacze−
nie japońskie Sugity Genpaku i Maeno Ryotaku, noszące tytuł „Kaitai shinsho”. Odegrało ono znaczą−
cą rolę w rozwoju europejskiego kierunku medycyny w Japonii.
27 maja 1725 roku Kulmus jako następca Glose−
meyera został profesorem medycyny i nauk przyrod−
niczych w Gdańskim Gimnazjum Akademickim.
Dzięki wysokiemu poziomowi nauczania w tej szkole, która znana była jako Gymnasium Geda−
nense, Gymnasium Academicum sive Illustre lub Athaeneum Gedanense, jej absolwenci byli przyjmo−
wani na większości uniwersytetów od razu na trzeci rok studiów.
Kulmus wykładał w niej nauki przyrodnicze ucz−
niom 6 i 7 klasy oraz medycynę uczniom 8 i 9 klasy.
Od roku 1726 publikował regularnie „Exercitatio−
nes” – dysputy naukowe prowadzone przez jego uczniów na zadane tematy. Pod względem tematyki
obejmowały one wszystkie dziedziny, jakimi się zaj−
mował i jakim poświęcił dzieło „Elementa philo−
sophiae naturalis”: fizykę (De natura corporum, eorumque affectionibus, Michael Duderstadt, 1726;
De aere, Arnoldus Dilger, 1726; De corporibus mundi totalibus in genere, Johann Samuel Verch, 1726; De magnete, 1727), astronomię (De planetis, Johann Samuel Weinholtz, 1726, De Systematibus Plane−
tarum, Johann Gottlieb Pfennigk, 1726, De sole, Godofredus Salomon Kickebusch, 1726, De luna, Johannes Jungius, 1726), meteorologię (De vapori−
bus, nebula et nubibus, Christianus Fridericus Charitius, 1726, De tempestatibus annuis, 1726; De meteoris ignitis, Christophorus Ernestus Leuschner, 1727; De meteoris emphaticis, 1727; De meteoris aqueis, 1727), chemię i nauki o Ziemi (De tellure in genere, 1726; De lapidibus, Christianus Fridericus Charitius, 1727; De aqua et maribus, 1727; De aestu maris, 1727; De metallis, 1727; De sulphure, 1727;
De salibus, 1727; De origine fontium, 1727; De ter−
rae motibus, 1728) zoologię (De animalibus in ge−
nere, 1728; De nutritione animalium, 1728, De insec−
tis, 1729; De generatione animalium, 1729), botanikę (De generatione et augmentatione plantarum, 1728;
De plantis earumque nutritione, 1728) i fizjologię (De gustu atque loquela, 1728; De auditu, 1728; De sanguine ejusque circulatione, 1728; De olfactu, 1728; De visu, 1728; De Tactu, 1729, De somno et vigiliis, 1729). Pod tytułem „Fasciculus Exerci−
tationum Physicarum de variis ac praecipuis rebus ad philosophiam naturalem” wydane zostały one w roku 1729.
Wśród uczniów Kulmusa, poza wymienionymi przy tytułach „Exercitationes”, byli też: Johann An−
dreas Gadebusch, Carolus Ernestus Kettner, Johann Jacob Knapius, Paul Heinrich Gerhard Moehring, Henricus Jacobus de la Motte, Johannes Eilhardus Reinick, Michael Gottfried Schilberg, Georg Theo−
phil Schwietlickus, Christianus Sendel i Otto Joachim Willer.
Wraz ze swym starszym bratem, Johannem Geor−
giem, 11 września 1721 roku Kulmus przyjęty został w poczet członków Leopoldyńsko−Karolińskiej Akademii Przyrodników, w której otrzymał przydo−
mek „Philomenis”. Czternaście lat później, 23 sierp−
nia 1735 roku, został członkiem Akademii Nauk w Berlinie. W tym samym roku został też gdańskim fizykiem miejskim. Zmarł 30 maja 1745 roku w Gdańsku (Danzig).
Ważniejsze publikacje: Ausführliche Beschreibung des Anno 1721. den 1. Martii, die gantze Nacht durch vieler Orthen wahrgenommenen Nord−Lichtes, wie solches besonders hier in Dantzig in sehr seltsamen Veränderungen unter beygefügten Figuren bemercket, und durch natür−
liche Gründe erklähret hat. Dantzig [1721]; Anatomische Tabellen daraus des gantzen menschlichen Körpers und
Strona tytu³owa japoñskiego wydania tablic anatomicznych Kulmusa
K
K uu nn dd mm aa nn nn
A A
196
aller dazugehörigen Theile Beschaffenheit und Nutzen deutlich zu ersehen. Dantzig 1722; Descriptio Anatomico−
Physiologica, alicuius Foetus Monstrosi, cui adiicitur Observatio Viri cuiusdam aqua suffocati, quorum cadave−
rum singulas partes prater−naturaliter constitutas debito modo exponit atque ulteriori eruditorum disquisitioni sub−
mittit. Gedani 1724; Elementa philosophiae naturalis.
Gedani 1727; De spasmo validissimo, ossa femorum pror−
sus diffringente, itemque de arteriis in osseam substantiam degenerantibus. Acta Acad. Leop. 7, 1744.
Źródła: Anonim, Memoria Johannis Adami Kulmii, Physici et Professoris Medic. in Athenaeo Gedanensi, Acta Acad.
Leop. 9 (przekł. polski: M. Kamińska−Axer w: Archiwum Historii i Filozofii Medycyny 38, 1975, 2, s. 195−200);
Choulant L., History and Bibliography of Anatomic Illustration, transl. Frank M., Chicago 1917, s. 34; DSMBM 5, 1822, s. 462−463; EMM 10, K−Maz, 1808, s. 38−39; Hess W., ADB 17, 1883, s. 364; Kośmiński S., Słownik lekarzów polskich, Warszawa 1888, s. 254−255; Sachs M., Die
„Anatomischen Tabellen” (1722) des Johann Adam Kulmus (1689−1745): ein Lehrbuch für die (wund−)ärztliche Ausbildung im deutschen Sprachraum und in Japan, Sudhoffs Archiv 86, 2002, H. 1, s. 69−85; Sieńkowski E., PSB 16, 1971, s. 164−165; Sokół S., Historia gdańskiego cechu chirurgów, Wrocław−Warszawa 1957, s. 46, 203, 204 (portret); na il. 2 strona tytułowa tablic anatomicznych Kulmusa w przekładzie japońskim (Edo, 1784).
KUNDMANN J
OHANNC
HRISTIAN (1684−1751)Właściciel słynnego gabinetu osobliwości przyrodniczych
Urodził się 26 października 1684 roku we Wrocławiu (Breslau), w rodzinie Johanna Samuela Kundmanna,
„wachmistrza, porucznika i destylatora”, i jego żony Fryderyki Reginy, z domu Nother. Zamiłowanie do nauki odziedziczył po swoich przodkach, wśród których było wielu duchownych i lekarzy, a Silvester Kundmann osiągnął nawet godność nadwornego
lekarza saskiego księcia Johanna Georga II. Chociaż zamierzał początkowo zostać kupcem, rodzice, widząc w latach 1695−1705, gdy uczył się w Gimna−
zjum św. Marii Magdaleny, że osiąga coraz lepsze wy−
niki, namówili go do studiowania medycyny i nauk przyrodniczych.
Wyjechał zatem po ukończeniu gimnazjum do Halle, gdzie medycyny uczyli go Friedrich Hoff−
mann, twórca szkoły mechaniczno−dynamicznej i Georg Ernst Stahl, współtwórca teorii flogistonu, a ponadto słuchał wykładów barona Christiana von Wolffa z matematyki i Christiana Thomasiusa z filo−
zofii. Zgłębiał też prehistorię, która dopiero od niedawna zdobywała sobie uznanie jako dziedzina wiedzy. Podejmował również podróże, m.in. w góry Harzu, gdzie zapoznał się z tamtejszym górnictwem, i do Holandii, gdzie nawiązał kontakty z wybitnym uczonym Antonem Leeuvenhoekiem, konstruktorem udoskonalonego mikroskopu i pionierem badań mikroskopowych. We wrześniu 1708 roku na podsta−
wie dysertacji „De regimine” uzyskał na Uniwer−
sytecie w Halle stopień doktora medycyny, po czym powrócił do Wrocławia, gdzie rozpoczął rozległą pracę pisarską i naukową.
Medycynę, jako człowiek niechętny wąsko pojmo−
wanej specjalizacji, traktował jako gałąź nauk przy−
rodniczych i uprawiał w połączeniu innymi naukami.
Nie szczędził pieniędzy i trudów dla zdobycia oka−
zów rzadkich muszli, owadów, wypchanych zwie−
rząt, minerałów i skamieniałości, które stały się pod−
stawą jego słynnego gabinetu przyrodniczego. W ro−
ku 1717 wydał wraz ze swymi kolegami z lat stu−
diów, Johannem Kanoldem i Johannem Georgem Brunschwitzem, pierwsze z szeregu dzieł poświę−
conych, jak było to wówczas w modzie, przeróżnym osobliwościom będącym dziełem zarówno przyrody, jak i dzieł ludzkich. Poza zabytkami historycznymi, takimi jak obrazy, epitafia, broń, opisywał w nich również zbierane przez siebie muszle, kamienie, najrozmaitsze igraszki przyrody, monety, medale i talizmany, a także maszyny i konstrukcje, zwierzę−
ta, osobliwe potworki, rzadko spotykane choroby, zjawiska meteorologiczne i astronomiczne, co dziś sprawia wrażenie dziwacznej mieszaniny, wówczas jednak zapewniło mu popularność i uznanie. Odno−
towywane przez niego w tych dziełach informacje o narodzinach i zgonach oraz o wieku zmarłych i przy−
czynach zgonów zostały wysoko ocenione i wyko−
rzystane przez „ojca statystyki”, Johanna Petera Süssmilcha z Brandenburgii.
Najbardziej jednak cenione były przez potomnych jego prace poświęcone numizmatyce, która w jego czasach dopiero zaczynała się rozwijać, a którą, szczególnie w zakresie monet śląskich, znacznie posunął do przodu. Poza swymi obszernymi dziełami opublikował również szereg artykułów w ukazują−
K K uu nn ii ss cc hh
197
A A
cych się we Wrocławiu „Sammlugen von Natur und Medizin”. W roku 1727 przyjęty został w poczet członków Leopoldyńsko−Karolińskiej Akademii Przyrodników (Matrikel No. 396), otrzymując przy−
domek „Epimenides”. Zmarł po przewlekłej choro−
bie 11 maja 1751 roku we Wrocławiu. Jego słynne już wówczas zbiory przyrodnicze i numizmatyczne wraz z pokaźną biblioteką wystawiono na sprzedaż na aukcji w roku 1753. Zakupiła je ówczesna Biblioteka Miejska we Wrocławiu.
Ważniejsze publikacje: Abhandlung von dem Verstande des Menschen vor und nach dem Falle. Bauzen 1715;
Collectio eventuum physico−medicorum. Vratislaviae 1717 [mit J. Kanold und J. G. Brunschwitz]; Die Siegelerde von Gross−Plusnitz (Kreis Tost). Sammlung von Natur und Medizin 20, 1722; Heidnische Todten−Töpfe unweit Breslau (Gräbschen, Klein−Mochbern, Gandau, Pöpelwitz) und neue Funde bei Massel. Ibid. 23, 1722;
Promptuarium rerum naturalium et artificiarum. Vrati−
slaviae 1726; Nummi singulares. Müntzen, so offt wegen einer kleinen Marque oder theils curieusen Historie, theils fabelhafften Mährchen von denen Müntz−Liebhabern hochgeschätzet werden. Breslau 1731; Nummi Jubilaei oder Jubel−Schaufstücke. Breslau 1733; Rariora artis et naturae, item in re medica, oder Seltenheiten der Natur und Kunst des Kundmannischen Naturalienkabinetts, wie auch in der Arzneiwissenschaft. Breslau und Leipzig 1737;
Silesia in nummis, oder berühmte Schlesier in Münzen.
Breslau 1738; De singulari eluvione et inundatione, quae a.
1736 magnam partem Ducatus Silesiae adflixit. Acta Acad.
Leop. 5, 1740; Academiae et scholae Germaniae praecipue ducatus Silesiae cum Bibliothecis in nummis, oder die hohen und niedern Schulen Deutschlandes, besonders der Herzogthums Schlesien mit ihren Büchervorräthen in Münzen. Breslau 1741; Die Heimsuchungen Gottes in Zorn und Gnade über das herzogthum Schlesien. Liegnitz 1742; Von einer zu edirenden Historie der Gelehrten im Münzen, wie auch von denen allbereits dem Druck über−
lassen, und, so Gott will, noch nachfolgenden Schriften.
Liegnitz 1742; Quomodo vehementiam frigoris unius hiemis in comparatione cum altera experiri liceat. Acta Acad. Leop. 7, 1744; Anmerckungen über die Heuschre−
cken in Schlesien von dem Jahre 1748. Breslau 1748;
Collectio rerum naturalium, artificialium et numorum.
Vratislaviae 1752.
Źródła: Börner−Nachrichte 1, 1749, s. 222−247; DSMBM 5, 1822, s. 464; EMM 10, K−Maz, 1808, s. 39; Friedensburg F., Schlesische Lebensbilder 3, Breslau 1928, s. 149−154 (portret); Goeppert−Bestrebung, s. 110; Graetzer J., Daniel Gohl und Christian Kundmann: Zur Geschichte der Medicinal−Statistik, Breslau 1884; Pax−Tierwelt, s. 2;
Peuker−Nachrichten, s. 63; Schimmelpfennig K. A., ADB 17, 1883, s. 377; Szafarz J., EW, s. 438.
KUNISCH H
ERMANNE
MANUEL (1856−1893)Badacz skamieniałości górnośląskiego triasu
Urodził się 9 stycznia 1856 roku w Nysie (Neisse), gdzie ukończył zarówno szkołę elementarną, jak i szkołę realną I stopnia. W roku 1876 po uzyskaniu świadectwa dojrzałości rozpoczął studia przyrod−
nicze na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Na podstawie dysertacji „Über die tödtliche Einwirkung niederen Temperaturen auf die Pflanzen” uzyskał w kwietniu 1880 stopień doktora filozofii, po czym od listopada 1880 roku do lutego roku 1883 pełnił obowiązki asystenta Muzeum Mineralogicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, jednocześnie odbywając staż nauczycielski w Kró−
lewskim Katolickim Gimnazjum św. Macieja. W ma−
ju 1882 zdał egzamin pro facultate docendi.
Od roku 1883 był członkiem Śląskiego Towarzy−
stwa Kultury Ojczystej, w którym pracował głównie w sekcji botanicznej i przyrodniczej. Jego referaty drukowane w rocznych sprawozdaniach towarzyst−
wa dotyczyły przede wszystkim skamieniałości górnośląskiego wapienia muszlowego, a szereg arty−
kułów na ten temat opublikował również na łamach
„Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesell−
schaft”. Poza tym był również aktywnym członkiem innych wrocławskich towarzystw, m.in. Towarzy−
stwa Humboldtowskiego, Towarzystwa Fotograficz−
nego, oraz działaczem na rzecz upowszechniania oświaty.
Do roku 1892 pracował jako nauczyciel pomoc−
niczy, a następnie pełnoetatowy w Miejskiej Katolic−
kiej Szkole Realnej. Od października 1892 roku pra−
cował jako starszy nauczyciel Głównej Szkoły Realnej we Wrocławiu (Breslau). 8 maja 1893 zmarł nieoczekiwanie po krótkiej chorobie. Na jego cześć C. Wachsmuth i F. Springer nadali jednemu z gatun−
ków triasowych liliowców nazwę Dadocrinus kuni−
schi. Muzeum Geologiczne Instytutu Nauk Geologi−
K K uu tt zz ii
A A
198
cznych Uniwersytetu Wrocławskiego posiada w swych zbiorach głowonogi zebrane przez Kunischa z wapieni dewońskich w Dzikowcu (Góry Bardzkie) oraz lilio−
wce i kości gadów z utworów środkowego triasu Krapkowic i Gogolina.
Ważniejsze publikacje: Fossile Säugetiereste aus Schwenz (Grafschaft Glatz). Jber. SGVK 60, 1882; Ein ausgewachsenes Exemplar von Encrinus gracilis im Muschelkalk von Krappitz. Ibid. 61, 1883; Über Encrinus gracilis. Zeitschr. Deutsch. Geol. Ges. 35, 1883; Eine Tiefbohrung im Weichbilde von Breslau. Jber. SGVK 62, 1884; Über der Unterkiefer von Mastodonsaurus silesia−
cus n. sp. Zeitschr. Deutsch. Geol. Ges. 37, 1885;
Dactylolepis gogolinensis n. gen. n. sp. Ibid.; Voltzia krap−
pitzensis. Ibid. 38, 1886; Über die erste Pflanze des schle−
sischen Muschelkalks. Jber. SGVK 64, 1887; Über eine Saurierplatte aus dem oberschlesischen Muschelkalke.
Zeitschr. Deutsch. Geol. Ges. 40, 1888; Ergebnisse einer paläontologischen Erforschung des oberschlesischen Muschelkalkes. Jber. SGVK 66−67, 1888−89; Laby−
rinthodonten Reste des oberschlesischen Muschelkalks (Capitosaurus silesiacus). Zeitschr. Deutsch. Geol. Ges.
42, 1890; Das Liegende der Kreideformation in Oberschlesien. Jber. SGVK 68, 1890; Über neue Beiträge zur paläontologischen Kenntnis des oberschlesischen Muschelkalkes. Ibid. 70, 1892; Der Untergrund von Breslau. Breslau 1892; Über artesische Brunnen in Beziehung der Wasserversorgung von Breslau. Jber. SGVK 71, 1893.
Źródła: Berner−Landsleute, s. 288; Limpricht K. G., Jber.
SGVK 71, 1893, Nekrologe, s. 7; Muz. Geol. Inst. Nauk Geol., s. 9, 13, 18; Völkel−Mineralogen, s. 97, 99, 208;
portret ze zbiorów Archiwum Uniwersytetu Wrocław−
skiego, sygn. S−G−I/76.