Aleksander Lewczuk 1, Alina Lewczuk 2
1 Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
2 Katedra Towaroznawstwa Ogólnego i Doświadczalnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wstęp
W procesie transformacji ustrojowej i integracji europejskich w rolnictwie i na obszarach wiejskich w Polsce pojawiło się wiele problemów, które spowodowały wyraźne obniŜenie standardu i jakości Ŝycia ludności rolniczej i pozarolniczej. Wśród wielu problemów na obszarach wiejskich szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest coraz bardziej obniŜająca się kondycja ekonomiczna zdecydowanej większości gospodarstw rolnych, niemoŜliwość znalezienia pracy poza gospodarstwem rolnym oraz wyraźne zuboŜenie ludności wiejskiej. Rozwiązanie tych problemów jest uwarunkowane wieloma czynnikami. Zdaniem wielu autorów poprawa sytuacji ekonomicznej ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich jest ściśle związana z zagadnieniem rozwoju dywersyfikacji źródeł dochodów, a więc podejmowaniem dodatkowych i alternatywnych działalności gospodarczych. Aby przezwycięŜyć istniejące problemy i zahamować recesję, rolnictwo wymaga nowych inicjatyw gospodarczych, które stałyby się dodatkowymi i alternatywnymi źródłami dochodu ludności wiejskiej. Szczególnie istnieje pilna konieczność poszukiwania alternatywnych sposobów wykorzystania potencjału gospodarstwa rolnego i lokalnych zasobów wsi [KANIA 1995;GOTKIEWICZ i in. 2000; LEWCZUK 2002].
W wielu regionach dodatkowym źródłem dochodu ludności rolniczej i po-zarolniczej na obszarach wiejskich jest chów i hodowla kóz. Jednak chów i hodowla kóz w Polsce nie posiada dobrej tradycji, gdyŜ do niedawna była uwaŜana za synonim biedy. Zdaniem RYNKIEWICZ i in. [1996] obecnie panująca w Polsce moda na hodowlę kóz wyraźnie zaprzecza rozpowszechnionej do niedawna opinii, iŜ kozy są zwierzętami ludzi biednych, symbolizującymi zacofanie gospodarcze kraju. Według autorów wzrost pogłowia kóz obserwuje się nie tylko w państwach mniej zamoŜnych, ale równieŜ w krajach znacznie bogatszych od Polski, a mianowicie w Izraelu, USA, Francji, Hiszpanii, Grecji, Szwajcarii i Anglii.
Zdaniem PIENIAK-LENDZION i in. [1998] w Polsce na pewno będzie wzrastało zapotrzebowanie zarówno na mleko, jak i mięso kozie, gdyŜ produkty te są zaliczane do tzw. zdrowej Ŝywności. Korzystnym zjawiskiem jest fakt, Ŝe obecnie dynamika wzrostu pogłowia kóz w kraju jest znaczna i stan ten moŜe się utrzymać, jeśli zapewni się hodowcom i producentom pomoc w realizacji zbytu wytworzonych produktów, pomoc doradczą oraz wartościowy materiał hodowlany. Szczególnie preferowana winna być
A. Lewczuk, A. Lewczuk 226
hodowla kóz w indywidualnych gospodarstwach rolnych, które posiadają gleby niŜszej jakości.
Celem badań było poznanie ekonomicznych problemów rozwoju hodowli kóz w aspekcie procesu integracji europejskiej. W badaniach zwrócono równieŜ uwagę na rolę doradztwa w rozwiązywaniu problemów funkcjonowania i rozwoju ferm kozich.
Metodyka badań
Przedmiotem badań były ekonomiczne problemy funkcjonowania i rozwoju ferm kozich na obszarach wiejskich w Polsce. Szczególnie interesujące było poznanie wpływu integracji z Unią Europejską na rozwój ferm kozich.
Badaniami objęto 22 fermy kozie na obszarach wiejskich w róŜnych regionach kraju. Właścicielami 19 ferm kozich byli rolnicy, którzy jednocześnie prowadzili gospodarstwo rolne. Natomiast 3 fermy kozie były prowadzone przez ludność pozarolniczą na obszarach wiejskich. Dobór ferm do badań miał charakter losowy.
Badania przeprowadzono na przełomie 2005 i 2006 roku.
W badaniach wykorzystano ankietę, która składała się z dwóch części. Tematem pierwszej części była problematyka ferm kozich oraz sylwetka zawodowa i społeczna ich właścicieli. Natomiast druga część ankiety była poświęcona gospodarstwu rolnemu i rolnikom-hodowcom kóz.
Zebrane dane opracowano statystycznie w oparciu o metody wykorzystywane w naukach ekonomiczno-społecznych.
Wyniki badań i dyskusja
Właściciele ferm kozich wymienili szereg problemów dotyczących tego kierunku produkcji. Uwzględniając te problemy waŜne było poznanie opinii właścicieli ferm na temat opłacalności chowu i hodowli kóz. Z badań wynika, Ŝe 86,4% ferm kozich osiągnęło opłacalność produkcji w ostatnich latach (rys. 1). Natomiast 13,6%
właścicieli ferm kozich stwierdziło, Ŝe produkcja ta nie jest opłacalna.
Badanych właścicieli ferm kozich zapytano równieŜ jaki procent dochodu ich rodziny pochodzi z hodowli kóz. W odpowiedzi właściciele ferm stwierdzili, Ŝe dochód z hodowli kóz wynosi średnio 41,5% ogółu dochodu rodziny. Jednak skala dochodu z hodowli kóz była bardzo zróŜnicowana i wahała się od 10 do 100%.
W opinii JAMROZ i NOWICKIEGO [1994] koza jest zwierzęciem bardziej odpornym na niekorzystne warunki środowiska zewnętrznego niŜ krowa czy owca, bardziej samodzielna i przystosowana do Ŝycia na swobodzie. Dlatego w rejonach deficytowych w wodę opadową kozy mogą skutecznie konkurować z bydłem i owcami i zapewnić ekonomicznie opłacalną produkcję mleka.
W badaniach własnych waŜne było poznanie osiąganego poziomu warunków bytu rodzin właścicieli ferm z hodowli kóz (rys. 2).
86,4
EKONOMICZNE PROBLEMY HODOWLI KÓZ ... 227
Rys. 1. Opłacalność chowu i hodowli kóz w opinii ich właścicieli (źródło: badania własne) Fig. 1. The goats’ breeding and farming profitability in their owners’ opinion (source: own
survey)
22,7 22,7 18,2 18,2 18,2
0 5 10 15 20 25
w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby rodziny, family needs covered to very modest extent
brak danych, no data available średnim, to medium degree dostatecznym, to sufficient extent bardzo skromnym, nie wystarczającym na utrzymanie rodziny, very
modest extent insuficient to family living
Rys. 2. Osiągany poziom warunków bytu rodzin właścicieli ferm z hodowli kóz (źródło:
badania własne)
Fig. 2. Living standard achieved from breeding goats by the families of farm owners (source: own survey)
Stwierdzono, Ŝe dochody uzyskiwane z hodowli kóz (nie uwzględniając dochodów z innych źródeł) zapewniają bardzo zróŜnicowany poziom warunków bytu rodzinom właścicieli ferm. Z wypowiedzi ponad co piątego właściciela fermy (22,7%) wynika, Ŝe dochody z hodowli kóz tylko w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby bytowe rodziny. Natomiast 18,2% właścicieli ferm stwierdziło, Ŝe dochody z hodowli kóz są bardzo skromne i nie wystarczające na utrzymanie rodziny. Dochody z hodowli kóz zapewniające poziom bytu rodziny na poziomie średnim uzyskało 18,2% właścicieli ferm i dostatecznym równieŜ 18,2% hodowców kóz. Natomiast Ŝaden z badanych właścicieli ferm nie uzyskał dochodów z hodowli kóz, które zapewniłyby warunki bytu rodzinie na poziomie bardzo wysokim. NaleŜy równieŜ dodać, Ŝe aŜ 22,7% właścicieli ferm kozich nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie.
W badaniach waŜne było poznanie moŜliwości zwiększenia dochodów właścicieli ferm w ramach obecnie prowadzonej hodowli kóz (rys. 3) Jest to waŜne zagadnienie, gdyŜ dochody uzyskiwane z hodowli kóz w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby bytowe rodzin właścicieli ferm. Z badań wynika, Ŝe co drugi właściciel fermy kóz (50,0%) stwierdził, Ŝe moŜliwości takie istnieją (odpowiedź „tak”). Z kolei 31,8%
właścicieli badanych ferm odpowiedziało, Ŝe „raczej tak”. Natomiast tylko 4,5%
właścicieli ferm odpowiedziało „raczej nie”. Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, Ŝe prawie co dziesiąty właściciel fermy kóz (9,1%) stwierdził, Ŝe moŜliwości zwiększenia dochodów w ramach obecnie prowadzonej hodowli nie istnieją.
A. Lewczuk, A. Lewczuk 228
50 31,8
9,1 4,5 4,5
0 10 20 30 40 50 60
tak, yes raczej tak, rather yes nie, no raczej nie, rather no brak danych, no data available
Rys. 3. MoŜliwości zwiększenia dochodów w ramach obecnie prowadzonej hodowli kóz źródło: badania własne)
Fig. 3. Possibilities to increase income from actually running goats’ breeding (source: own survey)
Wcześniej stwierdzono, Ŝe poziom dochodów uzyskiwanych przez właścicieli ferm kozich w aspekcie zaspokajania podstawowych potrzeb ich rodzin nie jest zbyt zadowalający. Mając to na uwadze badanym właścicielom ferm kozich postawiono pytanie - jakie czynniki wewnętrzne mogą decydować o poprawie sytuacji finansowej ich fermy. W opinii właścicieli ferm kozich do najwaŜniejszych czynników wewnętrznych, mogących decydować o poprawie sytuacji finansowej moŜna zaliczyć (tab. 1):
- wysoka jakość produktów (4,4 pkt. w skali 5-cio pkt.), - zaufanie klientów (4,4 pkt.),
- dobrzy fachowcy (4,3 pkt.),
- potencjał finansowy i materiałowy (3,8 pkt.), - dobra baza maszynowa i lokalowa (3,6 pkt.), - reklama i marketing (3,4 pkt.),
- współpraca z dostawcami (3,2 pkt.).
Tabela 1; Table 1
Czynniki wewnętrzne mogące decydować o poprawie sytuacji finansowej ferm 1) Internal factors determining the improvement of farms’ financial situation 1)
Wyszczególnienie Specification
Średnio Average
Min. Max.
Wysoka jakość produktów; High quality of products 4,4 1 5
EKONOMICZNE PROBLEMY HODOWLI KÓZ ... 229
Zaufanie klientów; Consumers’ confidence 4,4 1 5
Dobrzy fachowcy; Good specialists 4,3 1 5
Potencjał finansowy i materiałowy; Financial and material potential 3,8 1 5 Dobra baza maszynowa i lokalowa; Good machinery and premises base 3,6 1 5
Reklama i marketing; Advertisement and marketing 3,4 1 5
Współpraca z dostawcami; Cooperation with suppliers 3,2 1 5
Bogaty asortyment produktów; Rich assortment of products 2,9 1 5
Dobra lokalizacja fermy; Good farm localization 2,6 1 4
Tradycja fermy; Farm tradition 2,5 1 4
Niska cena produktów; Low price of products 2,4 1 4
1) Czynniki podano w skali wzrastającej od 1 do 5 pkt., gdzie 5 oznacza czynnik najwaŜniejszy; The factors were presented in scale increasing from 1 to 5, where 5 means the most important factor Źródło: badania własne; Source: own survey
W badaniach interesujące było równieŜ poznanie czynników wewnętrznych, które mogą wpływać na pogorszenie się sytuacji finansowej ferm kozich (tab. 2).
Tabela 2; Table 2 Czynniki wewnętrzne mogące decydować o pogorszeniu sytuacji finansowej ferm 1)
Internal factors determining the worsening of farms’ financial situation 1)
Wysokie ceny produktów kozich; High prices of goats products 3,2 1 5
Brak systemu motywacji; Lack of motivation system 2,4 1 5
Brak zapotrzebowania na produkty; Lack of demand for products 3,6 1 5 Brak działań marketingowych; Lack of marketing activities 2,5 1 5
Brak dobrych pracowników; Lack of good employees 2,5 1 5
Brak inwestycji; Lack of investment 2,9 1 5
Zła lokalizacja fermy; Bad farm’s localization 2,3 1 5
Park maszynowy; Machinery park 3,3 1 5
1) czynniki podano w skali wzrastającej od 1 do 5 pkt., gdzie 5 oznacza czynniki najwaŜniejsze; the factors were presented in increasing scale from 1 to 5, where 5 is the most important factor
Źródło: badania własne; Source: own survey
Z wypowiedzi właścicieli ferm wynika, Ŝe czynnikiem najsilniej oddziaływującym na pogorszenie się sytuacji finansowej ferm moŜe być niska jakość produktów kozich (3,7 pkt.) oraz brak zapotrzebowania na produkty (3,6 pkt.). Wśród innych, waŜniejszych czynników hodowcy kóz wymienili:
- zły park maszynowy (3,3 pkt. w skali 5-cio pkt.), - wysokie ceny produktów kozich (3,2 pkt.), - baza lokalowa (3,0 pkt.),
- brak inwestycji (2,9 pkt.),
- brak działań marketingowych (2,5 pkt.), - brak dobrych pracowników (2,5 pkt.).
Opinie właścicieli ferm o szansach i moŜliwościach w działaniach związanych z rozwojem hodowli kóz przedstawiono w tabeli 3. Badani właściciele ferm do najwaŜniejszych szans w hodowli kóz zaliczyli rozwój rynku (4,6 pkt.), poszerzenie