Piotr Bórawski
Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wstęp
Procesy transformacji ustrojowej i integracji europejskiej nie tylko sprzyjają, ale i wymuszają podjęcie przez mieszkańców obszarów wiejskich większej aktywności i inwencji w sferze gospodarczej i społecznej. Istotą procesu aktywizacji gospodarczej mieszkańców wsi jest poszukiwanie nowych dziedzin działalności gospodarczej, głównie w oparciu o zasoby lokalnego środowiska. W procesie tym szczególnie przydatne mogą być umiejętności z zakresu ekonomiki i organizacji działalności gospodarczej, rozwiązywania problemów, a takŜe wiedza w dziedzinie technologii specjalistycznych. Podejmowanie więc działalności gospodarczej wymaga od ludności wiejskiej przejawiania postaw przedsiębiorczych, które są uzaleŜnione od zaistnienia określonych warunków obiektywnych i subiektywnych. Do warunków tych naleŜą przede wszystkim: gospodarka rynkowa, stabilne uregulowania prawne dające jasność i pewność reguł działania, równowaga gospodarcza, kultura organizacyjna, samodzielność podmiotów gospodarczych i ich zróŜnicowanie oraz istnienie motywów do podejmowania indywidualnej działalności gospodarczej na własny rachunek.
Szczególną rolę w aktywizacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich odgrywa rozwój przedsiębiorczości w agrobiznesie. W opinii wielu autorów przed-siębiorczość w agrobiznesie na obszarach wiejskich winna być rozwijana głównie przez ludność rolniczą. Zdaniem GOZDALIK [2004] wynika to ze struktury dochodów rolniczych w Unii Europejskiej, która wskazuje, Ŝe około 27% dochodów gospodarstwa rolne uzyskują dzięki rozwojowi wielu funkcji gospodarczych obszarów wiejskich. Przeciętne gospodarstwo rolne w UE jest jednostką rolniczo-zarobkową, zaś wieś jest wielofunkcyjnym obszarem gospodarczym.
RównieŜ zdaniem FIRLEJA [2003] przedsiębiorczość i jej rozwój w agrobiznesie na terenach Unii Europejskiej ma podstawowe znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich, poniewaŜ bezpośrednio oddziałuje na rolnictwo i zachodzące w nim przekształcenia.
Rozwój przedsiębiorczości wpływa na poprawę warunków Ŝycia mieszkańców wsi, wzrost dochodów ludności, jak równieŜ rozwój zamieszkiwanego przez nich terytorium.
Przedsiębiorczość niejednokrotnie umoŜliwia zdobywanie przychodu głównego, ubocznego, pienięŜnego lub niepienięŜnego, wynikających z wykorzystania rolniczych czynników produkcji, środków produkcji i samych produktów rolnictwa.
W opinii KOŁOSZKO-CHOMENTOWSKIEJ [1999] zmiany polityczno-gospodarcze wyzwoliły w pewnej części społeczeństwa polskiego ogromną inicjatywę i dały jej moŜliwości podejmowania decyzji w „pracy na własny rachunek” oraz związanego z tym ryzyka, poprzez podejmowanie zachowań społecznych nowego typu - zachowań
P. Bórawski 42
przedsiębiorczych. Zachowania przedsiębiorcze ujawniły się równieŜ na obszarach wiejskich. Jeden kierunek przemian to zmiany w dotychczasowej działalności, natomiast drugi związany jest z podjęciem nowych inicjatyw gospodarczych, dających dodatkowe lub alternatywne moŜliwości zarobkowania. KaŜda nowa inicjatywa mieszkańców wsi to nowe miejsce pracy, to nowe źródło dochodu, wreszcie sposób na likwidację bezrobocia i poprawę warunków Ŝycia na wsi.
Celem badań było poznanie warunków powstawania firm agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski
Materiały i metody
Przedmiotem badań była losowo wybrana grupa przedsiębiorstw agrobiznesu i ich właścicieli na obszarach wiejskich środkowej Polski. W badaniach szczególną uwagę zwrócono na warunki powstawania firm agrobiznesu w aspekcie procesu transformacji ustrojowej. Badaniami objęto 520 przedsiębiorstw agrobiznesu o róŜnych kierunkach działalności. Badania przeprowadzono na przełomie 2005 i 2006 roku.
W badaniu zastosowano metodę sondaŜu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu. Badania zostały przeprowadzone przez pracowników słuŜb doradczych ośrodków doradztwa rolniczego. Zakres merytoryczny badań obejmował między innymi ogólne informacje o firmach agrobiznesu (formy organizacyjno-prawne, rok rozpoczęcia działalności, lokalizację firm, stan zatrudnienia pracowników, wielkość firmy, kierunki i zasięg terytorialny działalności oraz informacje o prowadzonej działalności gospodarczej).
Uzyskane wyniki badań zostały opracowane statystycznie i graficznie w oparciu o metody wykorzystywane w naukach ekonomiczno-rolniczych.
Wyniki badań i dyskusja
Z badań własnych wynika, Ŝe na obszarach wiejskich środkowej Polski zaledwie co dziesiąta firma (9,4%) rozpoczęła swoją działalność przed 1989 rokiem (rys. 1). Z kolei w latach 1989-1993 rozpoczęło swoją działalność 35% badanych firm. Dopiero od roku 1992 obserwuje się dynamiczny rozwój procesu tworzenia firm agrobiznesu.
Stwierdzono, Ŝe w latach 1994-1998 powstało aŜ 38,4% ogółu badanych firm agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski. Dynamiczny rozwój procesu powstawania firm agrobiznesu w wymienionych latach jest skutkiem wprowadzenia zasad ujednolicających traktowanie podmiotów gospodarczych bez względu na typ własności oraz umoŜliwienie podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej kaŜdemu na równych prawach. Natomiast od 1999 roku notuje się wyraźny spadek powstawania firm agrobiznesu. Z badań wynika, Ŝe w latach 1999-2002 powstało tylko 14,3% ogółu badanych firm agrobiznesu. Zahamowanie procesu rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie w ostatnich pięciu latach moŜe sugerować wyczerpanie się moŜliwości uruchamiania najprostszych sposobów działalności gospodarczej lub pojawienie się barier róŜnego typu (formalno-prawnych lub recesji w gospodarce), które stanowią barierę rozwoju przedsiębiorczości.
9,4
POWSTAWANIE FIRM AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ... 43
Rys. 1. Rok rozpoczęcia działalności badanych firm agrobiznesu (%), (źródło: badania własne)
Fig. 1. The year of starting activity in surveyed agribusiness enterprises (%), (source: own survey)
Uzyskane wyniki badań znajdują pełne potwierdzenie w literaturze naukowej.
RównieŜ zdaniem RAŹNIEWSKIEGO i BRODZIŃSKIEGO [2005] bezpośrednim efektem przekształceń polityczno-gospodarczych i szans, jakie stworzył nowy system, był takŜe lawinowy rozwój indywidualnej działalności gospodarczej na wsi. Z badań autorów wynika, Ŝe najliczniejszą grupę funkcjonujących podmiotów gospodarczych (ok. 80%) stanowiły uruchomione po 1990 roku. Najwięcej firm zakładano w latach 1990-1991, w kolejnych latach powstawało ich znacznie mniej. O świeŜości tego zjawiska świadczy fakt, Ŝe przedsiębiorcy swoje firmy uznają w większości za rozwijające się - 37,6%
firm, 19,7% - za początkujące, a tylko 23% - za firmy o ugruntowanej pozycji na rynku.
Nie ma tutaj jeszcze mowy o kształtowaniu się tradycji rodzinnej czy międzypokoleniowej ciągłości w działaniach przedsiębiorczych. ZauwaŜyć juŜ jednak moŜna, Ŝe prawie jedna piąta spośród badanych firm ogranicza swoją działalność, co moŜe być przejawem wypadania z rynku.
Stwierdzono, Ŝe 74,6% właścicieli firm agrobiznesu swoje przedsięwzięcie prowadzili jako osoby fizyczne (rys. 2). Pozostałe firmy agrobiznesu były prowadzone w następujących formach organizacyjno-prawnych: spółka cywilna (14,6%), spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (6,9%), spółka jawna (2,1%) i spółdzielnia (1,7%).
Jak wcześniej stwierdzono zdecydowana większość firm była prowadzona jako osoba fizyczna. Dominacja takiej formy organizacyjno-prawnej związana jest z niewielką skalą przedsięwzięć, które były prowadzone głównie w oparciu o za-angaŜowanie właściciela i jego rodziny. Rodzinny charakter przedsięwzięcia nie wymaga potrzeby szukania innej formy organizacyjno-prawnej dla prowadzonej firmy, gdyŜ nie jest konieczne regulowanie skomplikowanych relacji między udziałowcami, współwłaścicielami itp. Zdaniem ORŁOWSKIEJ iKRUKOWSKIEGO [2001] to właśnie praca własna jest bardzo istotną cechą drobnej przedsiębiorczości, gdyŜ jej motywem jest poczucie niezaleŜności i satysfakcja z prowadzonej działalności, nieraz waŜniejsza od zysku.
P. Bórawski 44
Rys. 2. Formy organizacyjno-prawne badanych firm agrobiznesu (źródło: badania własne) Fig. 2. Organizational and legal status of surveyed agribusiness enterprises (source: own
survey)
W opinii KRÓLIKOWSKIEGO [2002] wybór formy organizacyjno-prawnej, a wła-ściwie prawnej prowadzenia działalności gospodarczej zaleŜy od wielu czynników. W duŜej mierze wybór ten jest efektem indywidualnej oceny przedsiębiorcy warunków formalnych, związanych z funkcjonowaniem poszczególnych „bytów” organizacyjnych.
Decyzje dotyczące wyboru formy organizacyjno-prawnej przedsiębiorstwa dokonuje się uwzględniając: poŜądane formy opodatkowania, rodzaj działalności oraz rozmiar planowanej działalności. W procesie podejmowania decyzji dotyczących wyboru formy przedsiębiorstwa naleŜy uwzględnić równieŜ łatwość i moŜliwość późniejszych przekształceń, sposób dysponowania środkami z prowadzonej działalności, rodzaj prowadzonej księgowości.
Wyniki badań BÓRAWSKIEGO [2005] równieŜ wskazują, Ŝe ponad połowa firm (62,0%) na obszarach wiejskich funkcjonuje jako przedsiębiorstwa osób fizycznych.
Przedsiębiorstwa funkcjonujące w formie spółek z o.o. stanowiły 15,0% ogółu badanych firm. Ta forma prawna jest spółką o wysokim, określonym w kodeksie handlowym majątku, świadczącym o większej skali działalności, ze stosunkowo niewielką liczbą pracowników. Zdecydowanie najmniejszy udział miały spółdzielnie (3,0%), spółki akcyjne (2,0%) oraz przedsiębiorstwa państwowe (4,0%). Z kolei udział spółek cywilnych wynosił 9,0%, a jawnych 5,0%.
Motywy uruchomienia własnej działalności gospodarczej w agrobiznesie w opinii badanych przedsiębiorców przedstawiono w tabeli 1. W opinii zdecydowanej większości przedsiębiorców (64,4%) najwaŜniejszym motywem załoŜenia firmy agrobiznesu była chęć zarobienia pieniędzy. Z kolei niemal co trzeciego przedsiębiorcę (31,9%) do uruchomienia własnej działalności gospodarczej zmusiła utrata pracy w okresie transformacji ustrojowej. Do innych, waŜniejszych motywów podjęcia własnej działalności gospodarczej w agrobiznesie przedsiębiorcy zaliczyli: sugestie rodziny (24,6% wypowiedzi), namowę znajomych (11,2%), szczególną okazja (11,2%), pozytywny przykład w okolicy (10,4%), chęć ulokowania dyspozycyjnego kapitału (9,6%), moŜliwości zdobycia prestiŜu, uznania (7,1%).
Tabela 1; Table 1 Motywy uruchomienia własnej działalności gospodarczej w agrobiznesie
Motives of creating own private economic activity
Wyszczególnienie Specification
n 1) % resp.
Chęć zarobienia pieniędzy; Willigness to make money 335 64,4
Utrata pracy; Loss of a job 166 31,9
Sugestie rodziny; Family members’ suggestions 128 24,6
POWSTAWANIE FIRM AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ... 45
Namowa znajomych; Friends’ suggestions 58 11,2
Szczególna okazja; Special occasion 58 11,2
Pozytywny przykład w okolicy; Good example in neighbourhood 54 10,4 Chęć ulokowania dyspozycyjnego kapitału; The willigness to capital location 50 9,6 MoŜliwość zdobycia prestiŜu; The opportunity of achieving prestige 37 7,1 Przejęcie biznesu po rodzinie, znajomych; Family business takeover 31 6,0 Oddziaływanie środków masowego przekazu; Mass media impact 6 1,2
Brak odpowiedzi; No answer given 11 2,1
1) respondent mógł udzielić więcej niŜ jednej odpowiedzi; respondent could give more than one anwswer
Źródło: badania wałsne; Source: own survey
Z badań MIŚ [2005] wynika, Ŝe wśród motywów uruchomienia własnej dzia-łalności gospodarczej na obszarach wiejskich dominowały dwa, tj. chęć uzyskania wyŜszego dochodu oraz przymus wynikający z utraty dotychczasowego zatrudnienia, a tym samym źródła dochodów. Innym motywem była moŜliwość wykorzystania własnych kwalifikacji i doświadczenia. Dotyczyło to zwłaszcza właścicieli przedsiębiorstw produkcyjnych, gdzie częste były przypadki dziedziczenia firm.
Przedsiębiorcy wskazywali równieŜ na takie motywy, jak: chęć zagospodarowania wolnych zasobów majątku rzeczowego, sytuacja rynkowa sprzyjająca otwarciu firmy (głównie firmy handlowe i usługi agroturystyczne) oraz udział w szkoleniach doradczych. Motywy podjęcia decyzji o rozpoczęciu działalności gospodarczej były zatem róŜne, często złoŜone i wzajemnie powiązane. Na ogół był to zespół wielu przyczyn, z których jedna odgrywała rolę czynnika decydującego.
RównieŜ z badań MURAWIEC [1996] wynika, Ŝe przedsiębiorcy na obszarach wiejskich jako główny motyw uruchomienia działalności gospodarczej na pierwszym miejscu wymienili chęć zarobienia pieniędzy (45,9%). Kolejnym motywem był przymus wynikający z utraty pracy (42,2%) oraz chęć zrealizowania planów Ŝyciowych (11,9%). NaleŜy podkreślić, Ŝe badani przedsiębiorcy bardzo mocno akcentowali brak pracy i wynikające stąd kłopoty finansowe. Szczególnie dotyczyło to osób w wieku 40-49 lat, które zmuszone były z powodu utraty pracy uruchomić własne firmy.
Zdaniem autorki przedsiębiorcy, którzy skończyli pracę zawodową poprzez swą działalność gospodarczą na własny rachunek pragną zrealizować dotychczas nie spełnione marzenia i plany Ŝyciowe.
Z badań NIEDZIELSKIEGO [1999] wynika, Ŝe samodzielną działalność gospodarczą podejmują głównie osoby o duŜym potencjale przedsiębiorczym, który wynika ze względnie młodego wieku i wysokiego poziomu wykształcenia. Motywy ich aktywności gospodarczej są zróŜnicowane. Jednak dominuje wśród nich chęć zarobienia pieniędzy (uzyskania dochodu, wzbogacenia się) oraz przymus wynikający z utraty pracy, a więc i źródła dochodów. Ten ostatni czynnik jest szczególnie waŜny, wskazuje bowiem, Ŝe osoby bezrobotne takŜe mogą z powodzeniem prowadzić własne przedsięwzięcie gospodarcze, pod warunkiem jednak, Ŝe posiadają odpowiednio wysokie kwalifikacje w tym kierunku. Zdaniem autora, tę zaleŜność moŜna ująć zatem stwierdzeniem: przez edukację do rozwoju przedsiębiorczości i aktywności zawodowej bezrobotnych.
W badaniach własnych interesujące było równieŜ poznanie kierunków pro-wadzonej działalności przedsiębiorczej w agrobiznesie (rys. 3). Z badań wynika, Ŝe wielu przedsiębiorców prowadziło przedsiębiorstwa wielobranŜowe, co oznacza konieczność poszukiwania swojej szansy w róŜnych sektorach agrobiznesu jedno-cześnie. Jednak ponad co drugi przedsiębiorca (51,9%) prowadził firmę usługową dla rolnictwa i jego otoczenia. Na drugim miejscu (47,7%) przedsiębiorcy wymienili
P. Bórawski 46
handlowy kierunek swojej działalności. Firmy handlowe zajmowały się głównie sprzedaŜą środków do produkcji rolnej oraz handlem produktami rolno-spoŜywczymi.
Natomiast na trzecim miejscu (28,3%) znajdowała się działalność produkcyjna, głównie o charakterze rolniczym i przetwórczym.
Rys. 3. Kierunki prowadzonej działalności firm agrobiznesu (źródło: badania własne), (respondenci mogli podawać więcej niŜ jedną odpowiedź)
Fig. 3. Trends of agribusiness enterprises activity (source: own survey), (respondents could give more than one answer)
RównieŜ z badań RAŹNIEWSKIEGO i LEWCZUKA [2005] wynika, Ŝe prowadzona działalność przedsiębiorcza na obszarach wiejskich, to przede wszystkim handel (38,0%), produkcja (29,0%), przetwórstwo rolno-spoŜywcze (19,0%) i usługi (14,0%).
Przedsiębiorcy podawali więcej niŜ jedną dziedzinę działalności, w którą była zaangaŜowana ich firma. Oznacza to, Ŝe większość z nich prowadziła przedsiębiorstwa wielobranŜowe, szukające swojej szansy w róŜnych sferach gospodarki. Jednak bez względu na typ prowadzonej działalności, większość z firm czy to usługowych czy handlowych, produkcyjnych czy teŜ przetwórczych, była silnie związana z systemem agrobiznesu. RównieŜ z badań BÓRAWSKIEGO [2005] wynika, Ŝe ponad połowa firm (51,0%) na obszarach wiejskich prowadziło działalność handlową, zaś 24,0% usługową.
Przedsiębiorstwa handlowe to głównie sklepy spoŜywcze, przemysłowe i wielobranŜowe. Z kolei w grupie przedsiębiorstw usługowych znalazły się: firmy turystyczne, rolnicze, budowlane, zakłady fryzjerskie i inne. Stwierdzono, Ŝe działalność usługowa była coraz częściej podejmowana przez przedsiębiorców.
Przyczyn takiego wyboru kierunku działalności firm jest bardzo wiele: niskie w porównaniu z innymi kierunkami działań gospodarczych nakłady kapitałowe, dysponowanie większym zapleczem majątkowym oraz bazą lokalową i materiałową.
Stwierdzono, Ŝe badane firmy agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski pod względem wielkości nie odbiegają od charakterystyk sektora małych firm wiejskich (tab. 2). Zdecydowana większość badanych firm agrobiznesu (74,4%) to mikroprzedsiębiorstwa, zatrudniające do 9 pracowników. Tylko co piąta firma agrobiznesu (19,8%) zatrudniała od 10 do 50 pracowników, a więc naleŜała do małych przedsiębiorstw. Natomiast tylko 3,1% badanych firm agrobiznesu moŜna było zaliczyć do przedsiębiorstw średnich, zatrudniających od 51 do 250 osób.
Tabela 2; Table 2 Przedsiębiorstwa według liczby zatrudnionych
Enterprises according to the number of employees
28,3
47,7 51,9
0 10 20 30 40 50 60
produkcyjna, production handlowa, trade usługowa, services
[%]
POWSTAWANIE FIRM AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ... 47
Wyszczególnienie; Specification n % resp.
Mikro (1-9 osób); Micro (1-9 persons) 387 74,4
Małe (10-49 osób); Small (10-49 persons) 103 19,8
Średnie (50-250 osób); Medium (50-250 persons) 16 3,1
DuŜe (powyŜej 250 osób); Large (more than 250 persons) 2 0,4
Brak danych; No data available 12 2,3
Razem; Total 520 100
Źródło: Badania własne; Source: own survey
Z badań MIŚ [2005] wynika, Ŝe zdecydowana większość przedsiębiorstw fun-kcjonujących na obszarach wiejskich to podmioty gospodarcze osób fizycznych (77,8%). Jedynie nieco ponad 20% przedsiębiorstw posiadało bardziej złoŜoną formę organizacyjno-prawną, tj. spółki cywilne i spółki prawa handlowego.
Zdaniem KŁODZIŃSKIEGO [1999] oŜywienie gospodarcze obszarów wiejskich nastąpi dzięki małym firmom. Cechą małej firmy jest osobista w niej praca właściciela i członków rodziny, którzy jednak często nie są formalnie zatrudnieni w firmie. Dlatego dla oceny roli małych firm na rynku pracy w gminie bardzo mylącym wskaźnikiem jest wielkość zatrudnienia. Małe firmy mają zdecydowanie większe znaczenie na rynku pracy w społecznościach lokalnych niŜ wynikałoby to ze statystyk zatrudnienia. Tereny wiejskie są zdominowane przez bardzo małe jednostki gospodarcze - sklepiki, dość prymitywne zakłady usługowe, których prowadzenie nie wymaga duŜych nakładów inwestycyjnych ani teŜ posiadania wysokich kwalifikacji zawodowych.
Z badań wynika, Ŝe średnio w badanych firmach agrobiznesu pracowało 10,2 pracowników z wahaniami od 1 do 300 osób (tab. 3). Stwierdzono równieŜ, Ŝe w firmach tych stale było zatrudnionych 9,6 pracowników, w tym 1,8 osób to członkowie rodziny. Natomiast pracowników sezonowych pracowało w firmach średnio 5,4 osób z wahaniami od 1 do 60 osób.
Tabela 3; Table 3 Zatrudnienie w firmach agrobiznesu
Employment in agribusiness enterprises
Wyszczególnienie; Specification Średnio
Average
Min. Max.
Liczba zatrudnionych osób ogółem w firmie Total number of employed persons in enterprise:
10,2 1 300
w tym; in which:
- pracowników stałych; permament employee 9,6 1 278
w tym członków rodziny; in which family members 1,8 1 9
- sezonowych; vocational 5,4 1 60
w tym członków rodziny; in which family members 1,9 1 3
Źródło: badania własne; Source: own survey
Pracowników sezonowych liczono średnio na rok; Vocational employee were counted as mean per year
W badaniach interesujące było równieŜ poznanie zmian w stanie zatrudnienia pracowników. Stwierdzono, Ŝe największa fluktuacja pracowników stałych i sezonowych była w firmach najmniejszych, zatrudniających do 9 osób. Średnio jednak w badanych firmach było zatrudnionych w ostatnim roku 6,2 osoby z wahaniami od 1 do 180 osób (tab. 4). Natomiast ubywało średnio w roku 3 pracowników z wahaniami od 1 do 50 osób. NaleŜy przypuszczać, Ŝe wraz z polepszaniem się sytuacji ekonomicznej badanych firm zwiększy się równieŜ stan zatrudnienia pracowników
P. Bórawski 48
stałych i jednocześnie zmniejszy się stan zwalnianych pracowników. Jednak w opinii badanych przedsiębiorców zatrudnienie nowych pracowników było planowane na przyszły rok na poziomie średnio w firmie 3,2 osoby, z wahaniami od 1 do 50 osób.
Natomiast zmniejszenie zatrudnienia w przyszłym roku było planowane średnio o 2,9 osoby z wahaniami od 1 do 15 osób (tab. 4).
Tabela 4; Table 4 Zmiany w stanie zatrudnienia pracowników w badanych firmach
Changes of employment in surveyed enterprises
Wyszczególnienie; Specification Średnio
Average
Min. Max.
W ostatnim roku (2004); In the last year (2004):
- zwiększono zatrudnienie; increase of employment 6,2 1 280
- zmniejszono zatrudnienie; decrease of employment 3 1 50
Przewidywane na przyszły rok (2005); Foreseeing for next year (2005):
- wzrost zatrudnienia; increase of employment 3,2 1 50
- zmniejszenie zatrudnienia; decrease of employment 2,9 1 15
Źródło: badania własne; Source: own survey
Nie uzwględniono pracowników sezonowych; Vocational employees not included
W badaniach waŜne było równieŜ poznanie klientów, których obsługiwały firmy agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski (tab. 5). Stwierdzono, Ŝe zdecydowana większość (82,7%) firm agrobiznesu na obszarach wiejskich obsługiwała indywidualnych klientów. Natomiast ponad co druga firma agrobiznesu (52,1%) obsługiwała przedsiębiorstwa prowadzące działalność produkcyjną (29,4%), handlową (41,3%) oraz usługową (27,9%). Z kolei 23,5% firm agrobiznesu obsługiwało jednostki budŜetowe, głównie szkoły, szpitale i róŜne urzędy w środkowej Polsce.
Tabela 5; Table 5 Klienci badanych firm agrobiznesu
Costumers of surveyed agribusiness enterprises
Wyszczególnienie; Specification n 1) % resp.
Indywidualni odbiorcy; Individual purchasers 430 82,7
Firmy prowadzące działalność; Enterprises running activity: 271 52,1
- handlową; trade 215 41,3
- produkcyjną; production 153 29,4
- usługową; services 145 27,9
Jednostki budŜetowe; Budget institutions 122 23,5
Brak danych; No data available 5 1,0
1) respondenci mogli podać więcej niŜ jedną odpowiedź; respondents could give more than one answer Źródło: badania własne; Source: own survey
WaŜnym zagadnieniem w funkcjonowaniu i rozwoju firm agrobiznesu na obszarach wiejskich jest ich lokalizacja. Stwierdzono, Ŝe prawie co druga (47,1%) badana firma agrobiznesu była połoŜona w miejscowości powyŜej 1000 mieszkańców (tab. 6). Natomiast nieco ponad co dziesiąta firma (10,4%) była połoŜona w miejscowości o liczbie mieszkańców od 501 do 1000. Pozostałe firmy były zloka-lizowane głównie w małych miejscowościach. Jest to zjawisko niekorzystne dla funkcjonowania firm, gdyŜ lokalny popyt nie jest w stanie zagwarantować warunków
POWSTAWANIE FIRM AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ... 49 do stabilnego rozwoju firmy, a takŜe utrzymania odpowiedniego poziomu jej efektywności.
Tabela 6; Table 6 PołoŜenie firm w miejscowościach o liczbie mieszkańców
Location of enterprises in village with inhabitants number
Wyszczególnienie; Specification n % resp.
Do 50 mieszkańców; Up to 50 inhabitants 36 6,9
51-100 mieszkańców; 51-100 inhabitants 50 9,6
101-200 mieszkańców; 101-200 inhabitants 41 7,9
201-300 mieszkańców; 201-300 inhabitants 42 8,1
301-400 mieszkańców; 301-400 inhabitants 29 5,6
401-500 mieszkańców; 401-500 inhabitants 17 3,3
501-1000 mieszkańców; 501-1000 inhabitants 54 10,4
PowyŜej 1000 mieszkańców; More than 1000 inhabitants 245 47,1
Brak odpowiedzi; No answer given 6 1,1
Razem; Total 520 100
Źródło: badania własne; Source: own survey
Jak wcześniej stwierdzono prawie połowa badanych firm agrobiznesu zloka-lizowana była w małych miejscowościach, które stwarzały im małe szanse rozwoju.
Mając to na uwadze w badaniach waŜne było poznanie terytorialnego zasięgu prowadzonej działalności przez te firmy (rys. 4). Z badań wynika, Ŝe aŜ 61,0%
badanych firm agrobiznesu zasięgiem swojej działalności nie wykraczało poza obszar kilku gmin. Natomiast tylko 9,4% firm agrobiznesu zasięgiem swojej działalności obejmowało obszar województwa, zaś 6,7% przedsiębiorstw obszar kilku województw.
Z kolei 13,7% firm agrobiznesu prowadziło swoją działalność na terenie całego kraju, a 6,9% równieŜ i za granicą.
27,70%
23,70%
13,70%
9,40%
6,90%
6,70%
5,00%
4,60%
2,30%
0,00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,00% 30,00%
kilka gmin, several communes cały kraj, whole conuntry cały kraj i zargranica, whole country and abroad wieś, village brak odpowiedzi, no answer given
P. Bórawski 50
Rys. 4. Terytorialny zasięg działalności badanych firmy agrobiznesu (źródło: badania własne)
Fig. 4. Territorial range of surveyed agribusiness enterprises (source: own survey)
Uzyskane wyniki badań znajdują pełne potwierdzenie w literaturze naukowej. Z badań BÓRAWSKIEGO [2005] wynika, Ŝe najwięcej przedsiębiorstw na obszarach wiejskich ograniczyło swoją działalność do rynków lokalnych (54,0%). Zdecydowanie mniej przedsiębiorców koncentrowało swoją działalność na rynkach krajowych i zagranicznych (po 18,0%). Mały udział firm funkcjonujących na rynku krajowym i zagranicznym moŜe wynikać z braku środków finansowych, obaw przed konkurencją oraz braku rozpoznania zagranicznych rynków. Zdecydowana większość badanych firm handlowych i usługowych nastawiona była na obsługę rynku lokalnego, w tym małych osiedli mieszkaniowych w pobliskich miasteczkach. W celu dalszego rozwoju i podniesienia konkurencyjności 74,0% badanych przedsiębiorców widziała potrzebę rozszerzenia działalności na rynki krajowe i zagraniczne.
Uzyskane wyniki badań znajdują pełne potwierdzenie w literaturze naukowej. Z badań BÓRAWSKIEGO [2005] wynika, Ŝe najwięcej przedsiębiorstw na obszarach wiejskich ograniczyło swoją działalność do rynków lokalnych (54,0%). Zdecydowanie mniej przedsiębiorców koncentrowało swoją działalność na rynkach krajowych i zagranicznych (po 18,0%). Mały udział firm funkcjonujących na rynku krajowym i zagranicznym moŜe wynikać z braku środków finansowych, obaw przed konkurencją oraz braku rozpoznania zagranicznych rynków. Zdecydowana większość badanych firm handlowych i usługowych nastawiona była na obsługę rynku lokalnego, w tym małych osiedli mieszkaniowych w pobliskich miasteczkach. W celu dalszego rozwoju i podniesienia konkurencyjności 74,0% badanych przedsiębiorców widziała potrzebę rozszerzenia działalności na rynki krajowe i zagraniczne.