DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ŚRODKOWEJ POLSKI Piotr

(1)

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 521: 11-22

DORADZTWO I KONSULTING

JAKO CZYNNIKI ROZWOJU AGROBIZNESU NA OBSZARACH WIEJSKICH ŚRODKOWEJ POLSKI

Piotr Bórawski

Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Wstęp

Doświadczenia krajów Unii Europejskiej jednoznacznie wskazują, Ŝe procesy społeczno-gospodarczego rozwoju obszarów wiejskich, w tym zwłaszcza przedsiębiorczego wychowania ludności wymagają posiadania sprawnie funkcjo- nującego systemu doradztwa. Istniejące w Polsce instytucje i organizacje edukacyjne, doradcze i konsultingowe winny sobie uzmysłowić fakt, Ŝe najwaŜniejszym problemem do rozwiązania jest przedsiębiorcze wychowanie mieszkańców wsi i małych miast, a zwłaszcza młodzieŜy. KaŜda z instytucji doradczych, edukacyjnych i konsultingowych ma swoje odrębne miejsce w procesie dyfuzji wiedzy i informacji. NajwaŜniejsze jest aby proces ten przebiegał szybko, a kanały którymi wiedza i informacja docierają na wieś były droŜne. We współczesnym świecie informacja stała się towarem. Tak więc rola wszystkich organów edukacyjnych, doradczych czy naukowych polegać ma nie tylko na przekazywaniu wiedzy i informacji. W zaleŜności od umiejscowienia w strukturze społecznej poszczególne instytucje i organizacje mają róŜne zadania w procesie aktywizacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich i małych miast.

Przed instytucjami i organizacjami odpowiedzialnymi za doradztwo i edukację, oprócz doraźnych działań, poświęconych propagowaniu wiedzy i przekazywaniu informacji, stoi jeszcze jedno, bodaj najtrudniejsze zadanie. Jest to zmiana sposobu myślenia wielkiej grupy ludzi, sięgnięcie w głąb toŜsamości jednostek i całych zbiorowisk, wypromowanie takiego modelu myślenia i działania, który ma szansę dopomóc w odniesieniu sukcesu ekonomicznego i nie tylko. Jest to bardzo skomplikowana kwestia. Oczywiście nic nie da się dokonać w ciągu jednego dnia, czy nawet kilku lat. Jednak próby zmiany nastawienia naszego społeczeństwa naleŜy podejmować. Pojawia się tutaj pojęcie przedsiębiorczości, jako specyficznej cechy jednostki lub grupy ludzi charakteryzujące się wychodzeniem naprzeciw zmianom, czynnym uczestnictwem w Ŝyciu gospodarczym i społecznym, swoistą zaradnością, elastycznością i innowacyjnością działań. Najczęściej przedsiębiorczość wiązana jest z aktywnością w sferze ekonomicznej i tutaj teŜ jest najbardziej poŜądana, objawiać się moŜe jednak takŜe w innych dziedzinach - kulturze, nauce itp. Propagowanie idei brania spraw we własne ręce, zmiana ludzkich postaw z biernych, roszczeniowych na przedsiębiorcze jest jednym z podstawowych sposobów budowania potencjału, mogącego stanowić bazę do przeprowadzenia na wsi koniecznych zmian [LEWCZUK

2002].

(2)

P. Bórawski 12

Celem badań było poznanie roli doradztwa i konsultingu w rozwoju przed- siębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich środkowej Polski.

Metodyka badań

WaŜnym zagadnieniem badawczym było poznanie roli instytucjonalnego wsparcia rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie i kształtowania właściwych postaw społeczeństwa na obszarach wiejskich w aspekcie transformacji ustrojowej i integracji europejskiej. Przedmiotem badań była losowo wybrana grupa firm agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski. Badaniami objęto 520 przedsiębiorstw agrobiznesu o róŜnych kierunkach działalności. Badania przeprowadzono na przełomie 2005 i 2006 roku.

W badaniach zastosowano metodę sondaŜu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu. Badania zostały przeprowadzone przez pracowników słuŜb doradczych ośrodków doradztwa rolniczego.

Uzyskane wyniki badań zostały opracowane statystycznie w oparciu o metody wykorzystywane w naukach ekonomiczno-społecznych.

Wyniki badań i dyskusja

WaŜnym czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich winny być instytucje otoczenia biznesu. Instytucje te winny być zaangaŜowane w kreowanie impulsów dla rozwoju lokalnego, a zwłaszcza aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich. Mając to na uwadze w badaniach własnych waŜne było poznanie instytucji pomagających w rozwoju firm agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski (tab. 1). Wyniki badań wskazują, Ŝe wyraźnie daje się zauwaŜyć zjawisko osamotnienia instytucjonalnego w jakim przychodzi funkcjonować wiejskim przedsiębiorcom w agrobiznesie. Mianowicie aŜ 45,2% badanych przedsiębiorców w agrobiznesie stwierdza, Ŝe brak jest instytucji wspierających rozwój agrobiznesu. Jest to zjawisko bardzo niepokojące, gdyŜ w literaturze naukowej jednoznacznie podkreśla się bardzo pozytywną rolę przedsiębiorczości w agrobiznesie w rozwoju obszarów wiejskich, a zwłaszcza łagodzenia skutków bezrobocia. Zaledwie 22,9% badanych przedsiębiorców wskazało na pomoc ośrodków doradztwa rolniczego (ODR) w procesie powstawania, funkcjonowania i rozwoju firm agrobiznesu. Do innych, waŜniejszych instytucji pomagających w rozwoju firm agrobiznesu przedsiębiorcy zaliczyli: Akademie Rolnicze (17,5% wskazań), banki (8,7%), Regionalne Centra Wspierania Biznesu (5,2%), urzędy gmin (4,6%), spółdzielnie rzemieślnicze (3,3%), prywatne instytucje doradcze (3,1%), weterynaryjna inspekcja sanitarna (3,1%).

Inne instytucje i organizacje miały bardzo niewielki udział w udzielaniu pomocy przedsiębiorcom w rozwoju ich firm. Uzyskane wyniki badań wskazują, Ŝe istnieje pilna potrzeba tworzenia systemu instytucjonalnego wsparcia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich i małych miast.

Tabela 1; Table 1 Instytucje pomagające w rozwoju firm agrobiznesu ¹⁾

Institution instrumental in agribusiness enterprise development ¹⁾

Wyszczególnienie; Specification n % resp.

ODR; Agricultural Advisory Centres 119 22,9

(3)

DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU ... 13

Akademie Rolnicze; Agricultural Universities 91 17,5

Banki; Banks 45 8,7

Regionalne Centra Wspierania Biznesu; Regional Centres of Business Support 27 5,2

Urząd gminy; Commune Office 24 4,6

Spółdzielnie Rzemieślnicze; Crafts’ Coopperative 17 3,3

Prywatna instytucja doradcza; Private advisory institution 16 3,1 Weterynaryjna inspekcja sanitarna; Veterinary and sanitary inspection 16 3,1

Biuro rachunkowe; Accountancy office 9 1,7

Firma duńska; Danish enterprises 9 1,7

Orbis; Orbis 8 1,5

Biuro usług podatkowych; Tax service office 7 1,3

Starostwo powiatowe; Administrative district office 7 1,3

PTTK; PTTK 6 1,2

PSS „Społem”; PSS ,,Społem” 6 1,2

PFRON; PFRON 4 0,8

Producenci maszyn; Machinery producers 4 0,8

Hurtownie; Wholesales 2 0,4

Nie ma takiej; There is not any 235 45,2

1) respondenci mogli podać więcej niŜ jedną odpowiedź; respondents could give more than one answer Źródło: badania własne; Source: own survey

RównieŜ z badań BIERNAT-JARKI [2001] wynika, Ŝe małemu biznesowi na obszarach wiejskich brakuje pomocy doradczej i konsultingowej. Instytucje zajmujące się wspieraniem rozwoju drobnej przedsiębiorczości ograniczają na ogół swoją działalność do ośrodków miejskich. Dlatego teŜ naleŜałoby rozszerzyć zakres pomocy doradczej na tereny wiejskie. Wyspecjalizowane słuŜby doradcze odgrywają kluczową rolę w rozwoju przedsiębiorczości w dawnych krajach Unii Europejskiej. Instytucje doradcze zatrudniają osoby nie tylko o odpowiednich kwalifikacjach, ale takŜe z doświadczeniem praktycznym, polegającym na wcześniejszym prowadzeniu przedsiębiorstwa. SłuŜby doradcze udzielają informacji nie tylko w tematach zarządzania firmą, ale posiadają wiedzę i umiejętności w zakresie wpływania na postawy ludzkie czy umacniania wiary u początkujących przedsiębiorców we własne siły.

RównieŜ zdaniem WIATRAKA [2003] istnieje pilna konieczność tworzenia nowych instytucji sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości na wsi, które winny zmierzać do zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich i wykorzystania posiadanych zasobów.

Według autora współdziałanie róŜnych instytucji stworzy lepsze moŜliwości wykorzystania zasobów i spojrzenia na problematykę przedsiębiorczości z róŜnych punktów widzenia. Rolą tych instytucji powinno być informowanie o moŜliwych kierunkach rozwoju obszarów wiejskich, wykorzystaniu programów pomocowych oraz oddziaływania za pomocą instrumentów, które będą zmierzały do pobudzania, ukierunkowywania i pomagania ludności wiejskiej (zarówno osobom zamierzającym rozwijać i doskonalić działalność rolniczą, jak i działalność pozarolniczą). Instytucje te winny równieŜ wspierać rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, a zwłaszcza świadczyć pomoc w przetrwaniu początkowego okresu działalności przedsięwzięcia.

Instytucje doradcze winny spełniać duŜą rolę w upowszechnianiu dobrych wzorców w osiąganiu sukcesu w rozwoju przedsię-biorczości.

W opinii WILKINA [2002] instytucje i organizacje doradcze są potrzebne dla wsparcia przedsiębiorczości i winny spełniać następujące funkcje:

(4)

P. Bórawski 14

- ,,aktywizująca (mobilizująca) - społeczności, zwłaszcza przedsiębiorców, do podejmowania działalności gospodarczej, szukania nowych rozwiązań i zmian w jej prowadzeniu;

- efektywnościowa - oddziałująca na poprawę efektywności gospodarowania i przezwycięŜanie występujących barier rozwoju, ryzyka i niepewności oraz na zwiększenie konkurencyjności na rynku wytworzonych produktów (np. pro- duktów Ŝywnościowych);

- dystrybucyjna - oddziaływanie na przezwycięŜenie niedoboru określonych zasobów poprzez redystrybucję dochodów i bogactwa (np. poprzez preferencyjny kredyt);

- edukacyjna (kształceniowa) - ukazująca potrzebę aktualizowania wiedzy, aby dostosować się do istniejących warunków działania oraz ich zmian”.

Analizując rolę doradztwa i konsultingu w rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich waŜne było równieŜ poznanie rodzaju usług z których korzystali właściciele badanych firm (tab. 2). Stwierdzono, Ŝe 48,3%

przedsiębiorców korzystało z usług prawno-finansowych. Były to następujące usługi:

biuro rachunkowe, doradca finansowy (27,3% firm), biuro podatkowe (13,5%), radca prawny (11,3%), księgowy (11,0%), urząd skarbowy (6,9%).

Natomiast 36,3% przedsiębiorców w agrobiznesie korzystało z usług doradczych i konsultingowych. Przedsiębiorcy wymienili następujące instytucje i usługi (tab. 2):

ODR (27,9% firm), ARiMR (14,0%), firmy konsultingowe (7,5%), prywatne firmy doradcze (4,8%), technolodzy (2,3%), maklerzy (1,7%). Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, Ŝe aŜ 29,4% badanych właścicieli firm agrobiznesu nie korzystało z usług Ŝadnych instytucji i organizacji.

Zdaniem MURAWIEC [1996] waŜnym czynnikiem w rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich obok niezbędnego kapitału jest doradztwo prawne, ekonomiczne, organizacyjne, itp. Z badań autorki wynika, Ŝe tylko co czwarta firma na obszarach wiejskich korzystała z obsługi prawno-finansowej i konsultingowej. Natomiast 47,2%

badanych przedsiębiorców widzi potrzebę korzystania z takich usług. Zdaniem autorki przedsiębiorcy, którzy rozpoczęli swoją działalność po 1995 roku częściej korzystają z usług prawno-finansowych i konsultingowych i częściej widzą potrzebę zwracania się o nie do fachowców.

Źródła poszukiwania przez przedsiębiorców pomocy w rozwiązywaniu pro- blemów swoich firm przedstawiono w tabeli 3. Stwierdzono, Ŝe badani przedsiębiorcy w agrobiznesie szukali pomocy w bardzo róŜnych instytucjach, organizacjach, firmach oraz innych źródłach. Niekorzystnym zjawiskiem jest fakt, Ŝe wielu badanych przedsiębiorców poszukuje pomocy u rodziny i znajomych (29,2%) lub w ogóle nie korzysta z Ŝadnej pomocy (32,3%). Natomiast do najczęściej wymienianych profesjonalnych źródeł informacji naleŜą: ODR (23,8% wypowiedzi), doradca podatkowy (18,8%), radca prawny (10,2%), prasa i literatura fachowa (7,7%), doradca finansowo-księgowy (6,2%), biuro rachunkowe (5,2%), urząd gminy (4,4%).

Tabela 2; Table 2 Rodzaje usług, z których korzystali właściciele firm agrobiznesu ¹⁾

Services used by agribusiness enterprises ¹⁾

1. Prawno-finansowych (jakich instytucji ?); Legal and financial (what institutions?) 251 48,3 - biuro rachunkowe, doradca finansowy; accounting office, financial adviser 142 27,3

- biuro podatkowe; tax office 70 13,5

(5)

DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU ... 15

- radca prawny; legal adviser 59 11,3

- księgowość; accountancy 57 11,0

- urząd skarbowy; fiscal office 36 6,9

- inne instytucje; other institutions 21 4,0

2. Doradczych i konsultingowych (jakich instytucji?) Advisory and consulting (what institutions?)

189 36,3

- ODR; Agricultural Advisory Centres 145 27,9

- ARiMR; Agriculture Restructuruzation and Modernization Agency 73 14,0

- firma konsultingowa; consulting enterprise 39 7,5

- firmy doradcze; advisory enterprises 25 4,8

- inne; other 23 4,4

- technolodzy; technologists 12 2,3

- maklerzy; brokers 9 1,7

3. Nie korzystam; Do not use 153 29,4

Tabela 3; Table 3 Źródła poszukiwania przez przedsiębiorców

w agrobiznesie pomocy w rozwiązywaniu problemów swoich firm ¹⁾ The sources of assistance achieved by entrepreneurs

in solving the problems of enterprise functioning ¹⁾

1 2 3

Rodziny i znajomi; Family and acqaintance 152 29,2

ODR; Agricultural Advisory Centres 124 23,8

Doradcy podatkowego; Tax adviser 98 18,8

Radcy prawnego; Legal adviser 53 10,2

Prasa i literatura fachowa; Press and professional literature 40 7,7

Doradca finansowy; Financial adviser 32 6,2

1 2 3

Biuro rachunkowe; Accounting office 27 5,2

Urząd Gminy; Commune office 23 4,4

Instytucje kooperujące; Co-operating institutions 17 3,3

Urząd skarbowy; Fiscal office 17 3,3

Doradcy z firm konsultingowych; Advisers from consulting enterprises 16 3,1

Spółdzielnia rzemieślnicza; Craft cooperative 16 3,1

Izba lekarska weterynaryjna; Veterinary doctor chamber 14 2,7

Warsztaty mechaniczne; Mechanical workshops 14 2,7

Telewizja; Television 13 2,5

Biuro podatkowe; Tax office 13 2,5

Inspekcja pracy; Work inspection 12 2,3

Bank; Bank 12 2,3

Internet; Internet 12 2,3

Biuro turystyczne; Tourist agency 11 2,1

Starostwo powiatowe; Administrative district office 10 1,9

Nauczyciele zawodu; Job teachers 9 1,7

(6)

P. Bórawski 16

Nie korzysta; Do not use 168 32,3

Zdaniem NIEDZIELSKIEGO [2000] pokonywanie barier, na które napotykają właściciele, menedŜerowie małych i średnich przedsiębiorstw staje się trudne, gdyŜ ze względu na rozmiary tych firm muszą oni posiadać wszechstronną wiedzę, która umoŜliwi zarządzanie kaŜdą funkcją firmy. JeŜeli tej wiedzy nie mają, mogą ją kupić u profesjonalistów jako usługę, jest ona jednak bardzo droga. Drobne przedsiębiorstwa ze względu na brak środków finansowych nie są w stanie współpracować z instytucjami profesjonalnymi. Z badań autora wynika, Ŝe przedsiębiorcy w firmach produkcyjnych, handlowych i mieszanych najczęściej korzystają z usług prawno-finansowych.

Korzystało z nich prawie 40% podmiotów gospodarczych. Usługi doradczo- konsultingowe kupuje średnio 5% zarządzających tymi firmami.

Jedną z barier rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich środkowej Polski w opinii przedsiębiorców jest niska skala popytu na produkty i usługi.

Uwzględniając tę barierę badanym przedsiębiorcom w agrobiznesie postawiono pytanie dotyczące zapotrzebowania na informację odnośnie róŜnych rynków, które chcieliby oni otrzymywać (tab. 4). Do najwaŜniejszych informacji rynkowych przedsiębiorcy w agrobiznesie zaliczyli: rynek zbóŜ (5,0 pkt. w skali od 1 do 5 pkt.), technologiczne (5,0 pkt.), ceny (3,9 pkt.), do kogo kierować swoją ofertę (3,9 pkt.), z zakresu marketingu (3,4 pkt.), co robi konkurencja (3,0 pkt.).

Zdaniem GIL iCHORÓBA [2002] jednym z czynników ograniczających niepewność w gospodarowaniu jest sprawnie działający system informacji rynkowej. Pozwala on podmiotom gospodarczym lepiej poznać otaczającą rzeczywistość, szybciej i przy mniejszym zaangaŜowaniu środków dostosować się do nowo powstałej sytuacji.

Zagadnienie to jest szczególnie istotne w warunkach polskiego rolnictwa stojącego przed problemem konkurencyjności z rolnictwem Unii Europejskiej, nie mającego doświadczenia w budowie strategii rozwojowej. Zdaniem autorów system informacji rynkowej wspomagany informacją zbieraną w ramach przedsiębiorstwa, jak równieŜ gospodarstwa, powinien dostarczyć wiedzy niezbędnej do podjęcia trafnych decyzji, które muszą być oparte na dokładnej analizie rynkowej.

Tabela 4; Table 4 Zapotrzebowanie przedsiębiorców w agrobiznesie na informację rynkową ¹⁾

Demand of agribusiness entrepreneurs for market information ¹⁾

Wyszczególnienie; Specification n Średnio

Average (pkt.)

Min.

(pkt.) Max.

(pkt.)

Ceny; Prices 437 3,9 1 5

Do kogo kierować swoją ofertę; To whom direct an offer 430 3,9 1 5

Z zakresu marketingu; Marketing advisory 433 3,4 1 5

Inne; Other:

Rynek zbóŜ; Cereal market 1 5 5 5

Technologiczne; Technological 3 5 5 5

Co robi konkurencja? What competition is doing? 1 3 3 3

Wielkość produkcji; The production scale 1 2 2 2

Hurtowych; Wholesales 1 2 2 2

Inne; Other 18 3,3 1 5

1) stopień zapotrzebowania określono w skali 1-5 pkt., gdzie 5 oznacza informację najbardziej poŜądaną;

the demand was presented in increasing scale from 1 to 5, where 5 means the most important factor

(7)

DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU ... 17 Źródło: badania własne; Source: own survey

Tabela 5; Table 5 Dziedziny z których jest potrzebne doskonalenie wiedzy i umiejętności przedsiębiorców ¹⁾

Domains of which the entrepreneurs knowledge and skill improvement is needed ¹⁾

1 2 3

Marketing; Marketing 144 27,7

Nowe przepisy prawne; New legal regulations 111 21,3

Księgowość i finanse; Accountancy and finance 83 16,0

Zarządzanie, marketing; Management, marketing 82 15,8

Nowe technologie; New technologies 43 8,3

Ekonomia; Economy 43 8,3

Psychologia i socjologia; Psychology and sociology 17 3,3

Promocja i reklama; Promotion and advertisement 16 3,1

Prowadzenie rachunkowości; Accountancy running 14 2,7

Umiejętność kalkulowania kosztów i opłacalności Costs and profitability calculation skills

12 2,3

Nauka języków obcych; Foreign language learning 7 1,3

Przedsiębiorczość; Enterpreneurship 6 1,2

1 2 3

Rozeznanie rynków pracy; Labour markets recognition 6 1,2

Komputeryzacja; Computerization 5 1,0

Hodowla zwierząt; Animal breeding 4 0,8

Logistyka; Logistics 4 0,8

Kredytowanie; Crediting 1 0,2

Agroturystyka; Agrotourism 1 0,2

Nie potrzeba; Do not need 147 28,3

Pokonywanie szeregu barier i wykorzystanie szans w załoŜeniu i prowadzeniu z sukcesem firmy agrobiznesu na obszarach wiejskich wymaga od przedsiębiorców posiadania wiedzy z wielu dziedzin nauki. Uwzględniając te wymagania badanym przedsiębiorcom postawiono pytanie - z jakich dziedzin ich zdaniem potrzebne jest doskonalenie wiedzy i umiejętności przedsiębiorców? Wyniki odpowiedzi przedsiębiorców przedstawiono w tabeli 5. W odpowiedzi przedsiębiorcy wymienili następujące dziedziny: marketing (27,7% wypowiedzi), nowe przepisy prawne (21,3%), księgowość i finanse (16,0%), zarządzanie (15,8%), nowe technologie (8,3%), ekonomia (8,3%).

Ponadto przedsiębiorcy wymienili szereg innych dziedzin wiedzy i umiejętności, które są specyficzne dla róŜnych branŜ, którymi zajmują się badane firmy.

Niekorzystnym zjawiskiem jest natomiast fakt, Ŝe aŜ 28,3% badanych przedsiębiorców w agrobiznesie odpowiedziało, Ŝe nie potrzebne jest im doskonalenie wiedzy i umiejętności. Wynik ten wskazuje, Ŝe na obszarach wiejskich potrzebne jest przedsiębiorcze wychowanie społeczeństwa, aby rozumiało ono rolę bieŜącego doskonalenia zawodowego i dokształcania w osiąganiu sukcesu w rozwoju działalności gospodarczej.

Wcześniej przedstawiono opinię przedsiębiorców na temat dziedzin wiedzy, z

(8)

P. Bórawski 18

których jest im potrzebne doskonalenie i dokształcanie zawodowe. Z kolei interesujące było poznanie dziedzin wiedzy, z których faktycznie przedsiębiorcy chcieliby skorzystać i uzupełnić swoje doświadczenie (tab. 6).

Tabela 6; Table 6 Dziedziny wiedzy, z których chcieliby przedsiębiorcy w agrobiznesie

skorzystać i uzupełnić swoje doświadczenie ¹⁾ Domains of knowledge the entrepreneurs would like

to use and complete their experience ¹⁾

1 2 3

Prawo; Law 79 15,2

Marketing; Marketing 76 14,6

Księgowość i finanse; Accountancy and finance 71 13,7

Nowe technologie; New technologies 57 11,0

Zarządzanie firmą; Enterprise management 51 9,8

1 2 3

Ekonomia; Economy 22 4,2

Reklama; Advertisement 20 3,8

Informatyka; Informatics 14 2,7

Języki obce; Foreign languages 10 1,9

Prowadzenie rachunkowości; Accountancy running 10 1,9

Mechanika; Mechanics 8 1,5

Hodowla zwierząt; Animal breeding 6 1,2

Nowe metody leczenia zwierząt; New methods of animals treatment 5 1,0

Psychologia i socjologia; Psychology and sociology 5 1,0

Hotelarstwo; Hotel running 4 0,8

Zatrudniania i ubezpieczania pracowników Employee employment and insurance

4 0,8

Sporządzanie biznesplanu; Business plan making 4 0,8

Turystyka i agroturystyka; Tourism and agrotourism 3 0,6

Nowe maszyny i urządzenia; New machinery and appliances 2 0,4

Rolnictwo; Agriculture 2 0,4

Logistyka; Logistics 2 0,4

Przetwórstwo owocowo-warzywne; Fruit and vegetable processing 2 0,4

Gastronomia; Gastronomy 2 0,4

Program SAPARD; SAPARD program 1 0,2

Biznes i gospodarka; Business and economy 1 0,2

Grzyboznawstwo; Mushroom knowledge 1 0,2

Stolarstwo; Carpenter skill 1 0,2

Młynarstwo; Milling 1 0,2

Nie potrzebne uzupełnianie wiedzy; Do not need to complete the knowledge 216 41,5

Generalnie naleŜy stwierdzić, Ŝe zainteresowanie badanych przedsiębiorców

(9)

DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU ... 19 w agrobiznesie uzupełnianiem swego doświadczenia było niewielkie. Przedsiębiorcy w agrobiznesie wymienili następujące dziedziny wiedzy: prawo (15,2% wypowiedzi), marketing (14,6%), księgowość i finanse (13,7%), nowe technologie (11,0%), zarządzanie firmą (9,8%), ekonomia (4,2%), reklama (3,8%).

Przedsiębiorcy wymienili równieŜ szereg innych dziedzin i grup tematycznych, które widocznie są związane ze specyfiką ich firmy. Jednak zainteresowanie tą problematyką było niewielkie (od 0,2% do 2,7%). Niekorzystnym zjawiskiem jest natomiast fakt, Ŝe aŜ 41,5% badanych przedsiębiorców w agrobiznesie stwierdziło, Ŝe nie potrzebne jest im uzupełnienie wiedzy i doświadczeń.

Podsumowując naleŜy stwierdzić, Ŝe przedstawione wyŜej opinie przedsię- biorców w agrobiznesie o dziedzinach wiedzy i innych zagadnieniach im przydatnych są jednocześnie ich potrzebami doradczymi i konsultingowymi. Te potrzeby i oczekiwania doradcze mogą wykorzystać instytucje i organizacje otoczenia biznesu we wspieraniu rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich (tab. 6).

Z badań NIEDZIELSKIEGO [2000] wynika, Ŝe zarządzający firmami produkcyjnymi najczęściej zwracali uwagę na potrzebę posiadania wiedzy technologicznej (64,0%), umiejętności kalkulowania kosztów i opłacalności (61,0%), a takŜe przydatności intuicji (53,0%). Właściciele firm handlowych wskazywali na potrzebę umiejętności kalkulowania kosztów i opłacalności (76,0%), umiejętności planowania (58,0%) i przydatności intuicji (56,0%). Hierarchia kwalifikacji u menedŜerów firm usługowych kształtowała się podobnie jak w przedsiębiorstwach handlowych. Firmy o działalności mieszanej, oprócz przydatności wiedzy technologicznej i umiejętności kalkulowania kosztów, zwracali szczególną uwagę na umiejętność kierowania ludźmi.

Podsumowanie i wnioski

1. Z badań wynika, Ŝe w opinii 45,2% przedsiębiorców w agrobiznesie na obszarach wiejskich środkowej Polski brak jest instytucji wspierających rozwój agrobiznesu. Zaledwie 22,9% przedsiębiorców w agrobiznesie wskazało na pomoc ośrodków doradztwa rolniczego, zaś 17,5% respondentów na pomoc Akademii Rolniczych. Z pomocy pozostałych instytucji korzystało od 3,1% do 8,7% przedsiębiorców w agrobiznesie.

2. Stwierdzono, Ŝe 48,3% przedsiębiorców korzystało z usług prawno-finansowych róŜnych instytucji. Niekorzystnym zjawiskiem jest fakt, Ŝe wielu badanych przedsiębiorców pozyskiwało pomoc w rozwiązywaniu problemów swoich firm u rodziny i znajomych (29,2%) lub w ogóle nie korzystało z Ŝadnej pomocy (32,3%).

3. WaŜnym czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich winny być instytucje otoczenia biznesu. Instytucje te winny być zaangaŜowane w kreowanie impulsów dla rozwoju lokalnego, a zwłaszcza aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich. Wyniki badań wskazują, Ŝe wyraźnie daje się zauwaŜyć zjawisko osamotnienia instytucjonalnego w jakim przychodzi funkcjonować wiejskim przedsiębiorcom w agrobiznesie. Istnieje więc pilna potrzeba tworzenia systemu instytucjonalnego wsparcia rozwoju przedsię- biorczości na obszarach wiejskich i małych miast środkowej Polski.

Literatura

(10)

P. Bórawski 20

BIERNAT-JARKA A.2001. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. III, 5: 176-179.

GIL K.,CHORÓB R.2002. Rola doradztwa w rozwoju przedsiębiorczości rolników Pod- karpacia. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 1: 45-53.

LEWCZUK A.(Red.)2002. Przedsiębiorczość w rolnictwie i na obszarach wiejskich Wyd.

Centrum Rozwoju Obszarów Wiejskich-UWM Olsztyn, t. I: 345.

MURAWIEC A.1996. Przedsiębiorczość w gminie (materiały z badań). Wieś i Doradztwo 4: 17-20.

NIEDZIELSKI E.2000. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu 2(1): 103-107.

WIATRAK A.P.2003. Kierunki pomocy w rozwoju działań przedsiębiorczych w środo- wisku wiejskim. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 4: 19-30.

WILKIN J.2002. Budowa instytucji wspierających rozwój wsi i rolnictwa w kontekście integracji Polski z Unią Europejską, w: Wieś i rolnictwo - perspektywy rozwoju. Wyd.

IERiGś Warszawa: 199-212.

Słowa kluczowe: doradztwo i konsulting w agrobiznesie, instytucje otoczenia biznesu, obszary wiejskie, informacja rynkowa

Streszczenie

Badaniami objęto 520 przedsiębiorstw agrobiznesu i ich właścicieli. Z badań wynika, Ŝe w opinii 45,2% przedsiębiorców w agrobiznesie na obszarach wiejskich środkowej Polski brak jest instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości w agrobiznesie. Zaledwie 22,9% przedsiębiorców w agrobiznesie wskazało na pomoc ośrodków doradztwa rolniczego, zaś 17,5% respondentów na pomoc Akademii Rolniczych. Stwierdzono, Ŝe 48,7% przedsiębiorców w agrobiznesie korzystało z usług prawno-finansowych róŜnych instytucji. Uzyskane wyniki badań wskazują, Ŝe istnieje pilna potrzeba tworzenia systemu instytucjonalnego wsparcia rozwoju przedsiębiorstw na obszarach wiejskich środkowej Polski.

ADVISORY AND CONSULTING

AS THE FACTORS DETERMINING AGRIBUSINESS DEVELOPMENT ON RURAL AREAS OF MIDDLE POLAND

Piotr Bórawski

Department of Agribusiness and Environmental Economics, University of Warmia and Mazury, Olsztyn

Key words: agribusiness advisory and consulting, business environment institutions, rural areas, market information

Summary

(11)

DORADZTWO I KONSULTING JAKO CZYNNIKI ROZWOJU ... 21 The survey recognized the role of advisory and consulting in agribusiness enterprise development on rural areas of middle Poland. The survey covered 520 agribusiness enterprises and their owners. According to survey results 45.2% agribusiness entrepreneurs on rural areas of middle Poland found the lack of institutions supporting agribusiness development. Only 22.9% agribusiness entrepreneurs pointed out the assistance of agricultural advisory centres whereas 17.5% respondents used the assistance of Agricultural Universities. It was stated that 48.7% agribusiness entrepreneurs used legal and financial services of different institutions. Achieved results indicate an urgent need of institutional support system creating the enterprise development on rural areas of middle Poland.

Dr inŜ. Piotr Bórawski

Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

Plac Łódzki 2 10-957 OLSZTYN

e-mail: pboraw@moskit.uwm.edu.pl

(12)

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 521: 23-39

PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU FIRM AGROBIZNESU

NA OBSZARACH WIEJSKICH ŚRODKOWEJ POLSKI

Piotr Bórawski

Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Wstęp

W procesie transformacji ustrojowej w Polsce obserwuje się wyraźne obniŜenie standardu i jakości Ŝycia ludności rolniczej i pozarolniczej na obszarach wiejskich.

Zjawisko to jest spowodowane głównie wyraźnym obniŜeniem dochodów gospodarstw rolnych oraz wzrostem bezrobocia na obszarach wiejskich. W tej sytuacji istnieje pilna potrzeba aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich, a zwłaszcza poprzez rozwój przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość, jako proces powstawania, funkcjonowania i rozwoju firm na obszarach wiejskich stanowi waŜne narzędzie, instrument przemian strukturalnych w rolnictwie i jego otoczeniu. W rozwoju obszarów wiejskich duŜe znaczenie ma zarówno przedsiębiorczość związana z rolnictwem, jak i przedsię- biorczość pozarolnicza, gdyŜ przyczynia się do obniŜenia poziomu bezrobocia, a jednocześnie podnosi poziom Ŝycia ludności wiejskiej.

Zdaniem wielu autorów najwaŜniejszym problemem w procesie funkcjonowania i rozwoju firm na obszarach wiejskich jest bariera kapitałowa i finansowa. Według FEDYSZAK-RADZIEJOWSKIEJ [2000] niewykorzystany zasób kapitałowy moŜe być pochodną płytkości lokalnego rynku. Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich uwarunkowany jest bowiem niskim popytem (niewielka liczba mieszkańców, bieda na wsi, zła sytuacja rolników i duŜa konkurencja) na oferowane dobra, bądź usługi.

Ograniczenia związane z popytem mają swoje źródło takŜe w braku skutecznej działalności przedsiębiorczej, uświadomienia sobie przez właścicieli firm potrzeb klientów, ich identyfikacji i konieczności dostosowania oferty produktów do owych potrzeb. Zdaniem NIEDZIELSKIEGO [2000] przedsiębiorcy w prowadzeniu firmy napotykają równieŜ na bariery kadrowe, związane z kwalifikacjami pracowników oraz z odchodzeniem, rezygnacją z pracy dobrych pracowników. Natomiast według ANGOWSKIEGO i WŁODARCZYKA [2001] w rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich szczególnie waŜne są bariery polityczno-prawne, a głównie ,,niesprzyjająca atmosfera” dla rozwoju przedsiębiorczości w środowiskach lokalnych, brak wsparcia i ochrony dla przedsiębiorców ze strony władz lokalnych i samorządów, polityka gospodarcza państwa niesprzyjająca małym i średnim przedsiębiorstwom, zbyt uciąŜliwa polityka fiskalna i celna oraz niezrozumiałe, niekorzystne i niestabilne uregulowania prawne.

Celem badań było poznanie problemów funkcjonowania i rozwoju przed- siębiorstw agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski.

(13)

P. Bórawski 24

Materiały i metody

Przedmiotem badań była losowo wybrana grupa przedsiębiorstw agrobiznesu na obszarach wiejskich środkowej Polski. Badaniami objęto 520 firm agrobiznesu o następujących kierunkach działalności:

- usługi produkcyjne dla sektora agrobiznesu, głównie mechanizacyjne, prze- twórcze, dystrybucyjne, remontowo-budowlane, ochrony roślin;

- zaopatrzenia sektora agrobiznesu w materiały i środki do produkcji rolnej;

- skup, sortowanie, magazynowanie, przechowywanie oraz handel hurtowy i detaliczny surowcami i produktami rolniczymi;

- przetwórstwo rolno-spoŜywcze (ubojnie, masarnie, mleczarnie, przetwórstwo owoców i warzyw, młyny, mieszalnie pasz, piekarnie, gastronomia itp.).

Badania przeprowadzono na przełomie 2005 i 2006 roku. W badaniach zastosowano metodę sondaŜu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu. Badania zostały przeprowadzone przez pracowników słuŜb doradczych ośrodków doradztwa rolniczego. Zakres merytoryczny badań obejmował problematykę barier i szans funkcjonowania i rozwoju firm agrobiznesu w procesie transformacji ustrojowej i integracji europejskiej.

Uzyskane wyniki badań opracowano statystycznie i graficznie w oparciu o metody zaczerpnięte w naukach ekonomiczno-rolniczych.

Wyniki badań i dyskusja

Analizując problemy funkcjonowania przedsiębiorstw agrobiznesu waŜne było poznanie etapów ich rozwoju (rys. 1).

Rys. 1. Etapy rozwoju firmy (źródło: badania własne)

Fig. 1. The stages of enterprise development (source: own research)

Najwięcej przedsiębiorców (39,0%) zakwalifikowało swoje firmy do grupy o ug- runtowanej pozycji na rynku. Z kolei 38,0% przedsiębiorców zaliczyło swoją firmę do

f i r m a p o c z ą t k u j a c a , n o v i c e

1 0 %

o u g r u n t o w a n e j p o z y c j i n a r y n k u , w i t h e s t a b l i s h e d p o s i t i o n i n

t h e m a r k e t 3 9 % r o z w i j a j ą c a s i ę ,

d e v e l o p i n g 3 8 %

z m n i e j s z a j ą c a r o z m i a r y d z i a ł a l n o ś c i , l i m i t i n g t h e

s c o p e o f a c t i v i t y 9 %

b r a k o d p o w i e d z i , n o a n s w e r g i v e n

4 %

(14)

PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU FIRM AGROBIZNESU ... 25 grupy firm rozwijających się. Natomiast co dziesiąta firma agrobiznesu (10,0%) została oceniona jako początkująca. Niekorzystnym zjawiskiem jest fakt, Ŝe 9,0% firm agrobiznesu zmniejszało rozmiary swojej działalności, zaś 4,0% respondentów uchyliło się od odpowiedzi na to pytanie.

Jedną z najwaŜniejszych barier rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest zdobycie środków finansowych na załoŜenie firmy. Z wypowiedzi przedsiębiorców wynika, Ŝe bariera finansowa stanowi najpowaŜniejsze ograniczenie aktywności gospodarczej, bez względu na wielkość przedsiębiorstwa. Niedostatek kapitału moŜe przybierać róŜne formy, jednak głównie odbija się on na niedoinwestowaniu firmy. Z wypowiedzi 80,6% badanych przedsiębiorców w agrobiznesie wynika, Ŝe środki finansowe na rozpoczęcie działalności ich firm pochodziły z własnych oszczędności (rys. 2). Z kolei prawie co drugi przedsiębiorca w agrobiznesie (49,4%) korzystał z kredytów bankowych. Natomiast 24,2% przedsiębiorców w agrobiznesie korzystało z poŜyczki od rodziny i znajomych.

Rys. 2. Pochodzenie środków finansowych koniecznych do rozpoczęcia działalności gospodarczej w agrobiznesie (źródło: badania własne), (respondenci mogli podać więcej niŜ jedną odpowiedź)

Fig. 2. Sources of financial means necessary to start own economic activity in agribusiness (source: own research), (respondents could give more than one answer)

RównieŜ z badań RAŹNIEWSKIEGO i BRODZIŃSKIEGO [2005] wynika, Ŝe jednym z najtrudniejszych do przezwycięŜenia problemów było zdobycie środków finansowych na rozwijanie działalności gospodarczej. Bariera kapitałowa wskazywana była jako najpowaŜniejsze ograniczenie aktywności gospodarczej, bez względu na wielkość przedsiębiorstwa i region z którego pochodziła badana firma. Ów niedostatek kapitału moŜe przybierać róŜne formy, choć przede wszystkim jest to niedoinwestowanie firmy.

Pomimo tego okazuje się, Ŝe 52,5% spośród przedsiębiorców nie zamierza zaciągać Ŝadnych kredytów. Jest to zapewne przejaw obaw przed popadnięciem w pułapkę zadłuŜenia, w sytuacji kiedy kredyty są drogie, a sytuacja na rynku bardzo trudna.

WaŜnym zagadnieniem badawczym w rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich środkowej Polski było poznanie opinii przedsiębiorców o barierach, jakie napotykają w prowadzeniu firm (tab. 1). Stwierdzono, Ŝe jedną z

80,6 49,4

24,2 12,3 3,5 2,3 2,1

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

własne oszczędności, own savings kredyt bankowy, bank credit poŜyczka od rodziny i znajomych, money borrowed from

family members and friends

wkłady wspólników, partners' contributions darowizna, donation spadek, haritage inne, other

[%]

(15)

P. Bórawski 26

najwaŜniejszych barier w rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie jest bariera finansowa (49,2% wypowiedzi) i fiskalna (31,3%). Do najwaŜniejszych barier finansowych przedsiębiorcy zaliczyli: brak odpowiedniej ilości środków finansowych (28,3%), trudności z uzyskaniem kredytów na dogodnych warunkach (14,6%), wysokie oprocentowanie kredytów (13,7%), nieterminowe płatności klientów za towary i usługi (10,2%).

Tabela 1; Table 1 Bariery napotkane w prowadzeniu firmy agrobiznesu (opinie przedsiębiorców)

Barriers in economic activity of agribusiness enterprise (in entrepreneurs’ opinions)

Wyszczególnienie

Specification

n ¹⁾ % respondentów Percentage of respondents

Finansowe; Financial 256 49,2

Działania konkurencji; Competitors’ actions 177 34,0

Fiskalne; Fiscal (taxes) 163 31,3

Popytowe; Demand 115 22,1

Lokalowe; Office space 97 18,7

Prawne; Legal 58 11,2

Administracyjne; Administrative 50 9,6

Współpraca z kontrahentami; Cooperation with contractors 42 8,1

Kadrowe; Staff 33 6,3

Inne; Other:

Nie było problemów; There was no problem 9 1,7

Brak odpowiedzi; No answer given 16 3,1

Badani przedsiębiorcy w agrobiznesie do waŜnych barier rozwoju przedsię- biorczości zaliczyli równieŜ działania konkurencji (34,0%) i niski popyt na produkty i usługi (22,1%). Wskazana przez przedsiębiorców bariera konkurencji jest raczej dyskusyjna, bowiem w gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa nie funkcjonują w odosobnieniu lecz występuje stan ciągłego współzawodnictwa i rywalizacji z wieloma konkurentami. Jest to zresztą prawidłowość, a nawet cecha gospodarki rynkowej.

Natomiast bariera braku lub niskiego popytu ma swoje źródło równieŜ w braku skutecznej działalności gospodarczej, uświadomienia sobie przez właścicieli firm potrzeb klientów, ich identyfikacji i konieczności dostosowania oferty do potrzeb rynku.

Pokonanie tych barier wymaga od przedsiębiorców posiadania głębokiej wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku i badaniu potrzeb klientów. Ponadto eliminacja barier utrudniających prowadzenie przedsiębiorstw wymaga od ich właścicieli ciągłego podnoszenia kwalifikacji oraz przestrzegania zasad, przepisów i norm ustalonych przez Unię Europejską. Małe i średnie przedsiębiorstwa muszą być równieŜ bardziej innowacyjne, Ŝeby dorównać i być lepszymi od konkurencyjnych firm.

Zdaniem KŁODZIŃSKIEGO [2003] istotną barierą w rozwoju małego biznesu na wsi jest ograniczony popyt na dobra i usługi, jakie oferują nowe firmy. Przedsiębiorstwa, które wyłącznie nastawiają się na popyt lokalny nie mogą się pochwalić zbyt duŜą ekspansją rozwojową, często teŜ bankrutują z przyczyn małego popytu uboŜejącej ludności wiejskiej. Jednak są firmy, które potrafią znaleźć pewne nisze produkcyjne i utrzymać się na rynku. Sięgnięcie do rezerw ukrytych głębiej wymagać będzie lepszej wiedzy, orientacji rynkowej, zasad funkcjonowania i zarządzania przedsiębiorstwem.

(16)

PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU FIRM AGROBIZNESU ... 27 Natomiast z badań MURAWIEC [1996] wynika, Ŝe w rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich bariera popytowa w największym stopniu ogranicza pole działania firm (45,0%). Z kolei z barierą finansową boryka się 27,2% firm, głównie tych, które rozpoczęły działalność ze środków własnych lub poŜyczonych od osób prywatnych. Do pozostałych barier autorka zalicza bariery administracyjne, lokalowe i prawne. Zdaniem autorki przedsiębiorcy w miarę swoich moŜliwości próbują przezwycięŜyć napotkane bariery. Barierę popytową usiłują pokonać poprzez naliczanie niŜszych marŜ na oferowane produkty, towary i usługi, niŜ firmy konkurencyjne. Przedsiębiorcy poszukują równieŜ tańszych dostawców, pomijając pośredników prowadzą sprzedaŜ ratalną oraz terminowo realizują zamówienia klientów.

Tabela 2; Table 2 Czynniki zewnętrzne zagraŜające przedsiębiorczości w agrobiznesie ¹⁾

External factors threatening the enterprises in agribusiness ¹⁾

Wyszczególnienie Specification

Średnio Average (pkt.)

Min.

(pkt.) Max.

(pkt.)

Malejące dochody ludności; Decreasing income of the society 4,4 1 5 Rosnąca liczba firm konkurencyjnych

Increasing number of competitive enterprises

3,9 1 5

Niekorzystne warunki kredytowania; Bad credits conditions 3,4 1 5 Brak systemu informacji rynkowej; Lack of market information system 2,8 1 5 Brak zapotrzebowania na produkty; Lack of demand for products 5 5 5 Zmniejszająca się liczba rolników; Decreasing number of farmers 5 5 5

ZuboŜenie ludności; Impoverishement of inhabitants 5 5 5

Małe zainteresowanie turystyką krajową Small interest of national tourism

5 5 5

Wadliwy system podatkowy; Bad tax system 4,8 4 5

Brak dobrych surowców; Lack of good goods 4 4 4

Brak zbytu na usługi; Lack of sale of services 3 3 3

Inne; Other 3,3 1 5

1) Czynniki pogrupowano w skali wzrastającej od 1 do 5, gdzie 5 oznacza czynnik najwaŜniejszy; The factors were groupped in scale increasing from 1 to 5, where 5 is the most important factor

Źródło: badania własne; Source: own survey

W badaniach własnych interesujące było poznanie czynników zewnętrznych, które zagraŜają rozwojowi przedsiębiorczości w agrobiznesie (tab. 2). Z wypowiedzi przedsiębiorców w agrobiznesie wynika, Ŝe dla rozwoju ich firm zagroŜenie stanowi brak zapotrzebowania na produkty (5,0 pkt.), zuboŜenie społeczeństwa (5,0 pkt.), zmniejszająca się liczba rolników (5,0 pkt.) oraz małe zainteresowanie turystyką krajową (5,0 pkt.). Do mniej waŜnych zagroŜeń przedsiębiorcy zaliczyli: wadliwy system podatkowy (4,8 pkt.), malejące dochody ludności (4,4 pkt.), brak dobrych surowców (4,0 pkt.), rosnącą liczbę firm konkurencyjnych (3,9 pkt.). Przedsiębiorcy wymienili równieŜ szereg innych czynników zewnętrznych, które zagraŜają rozwojowi ich przedsięwzięć gospodarczych (tab. 2).

Zdaniem MIŚ iKATY [2004] oŜywienie pozarolniczej przedsiębiorczości wiejskiej wymaga zmian w wielu sferach bliŜszego i dalszego otoczenia firm. Dotyczy to zwłaszcza odwrócenia negatywnych oddziaływań wielu czynników wynikających z polityki gospodarczej państwa oraz działalności instytucji wspierających lub re- gulujących działalność gospodarczą, w tym takŜe jednostek samorządu terytorialnego.

Rozwój przedsiębiorczości wymaga poprawy w zakresie dostępności podmiotów do tanich kredytów oraz dalszego rozwoju infrastruktury finansowej, technicznej i

(17)

P. Bórawski 28

infrastruktury rynku. Wiele jest takŜe do zrobienia w zakresie zachęcenia przedsiębiorców do współdziałania, w takich płaszczyznach jak wspólne przedsięwzięcia rynkowe oraz tworzenia instytucji poręczeń kredytowych i ubezpieczeń wzajemnych.

Tabela 3; Table 3 Przyczyny nie wykorzystania pełnego potencjału firmy ¹⁾

Reasons of not fully utilized potential of the enterprise¹⁾

n % respondentów Percentage of

respondents ZuboŜenie społeczeństwa; Impoverishement of the society 371 71,3

Brak zamówień; Lack of orders 235 45,2

Zła lokalizacja; Bad localization 42 8,1

Niewystarczające kwalifikacje pracowników Not sufficient employees’ qualifications

18 3,5

Brak rąk do pracy; Lack of manpower 11 2,1

DuŜa konkurencja; Strong competition 30 5,8

Brak zapotrzebowania na usługę; Lack of demand for services 13 2,5 Brak środków na inwestycje; Lack of means for investments 7 1,3 Brak surowca do produkcji; Lack of goods for production 4 0,8

Brak transportu; Lack of transport 3 0,6

Przestarzała technologia; Obsolete technology 3 0,6

Brak świadomości rolników; Lack of farmers’ counsciousness 2 0,4 Za krótki okres funkcjonowania firmy

Too short period of enterprise activity

2 0,4

Brak wydajnych maszyn; Lack of effective machinery 1 0,2

1) respondent mógł udzielić więcej niŜ jednej odpowiedzi; respondents could give more than one answer Źródło: badania własne; Source: own survey

Wcześniej wymienione czynniki zewnętrzne zagraŜające rozwojowi przedsię- biorczości w agrobiznesie mogą być równieŜ przyczyną nie wykorzystania pełnych moŜliwości (potencjału) firm. Stwierdzono, Ŝe 90,2% badanych firm agrobiznesu nie wykorzystuje w pełni posiadanego potencjału produkcyjnego, usługowego itd.

Przedsiębiorcy wymienili następujące przyczyny nie wykorzystania pełnych moŜliwości swoich firm (tab. 3): zuboŜenie społeczeństwa (71,3% firm), brak zamówień (45,2%), złą lokalizację firm (8,1%), duŜa konkurencję (5,8%) oraz niewystarczające kwalifikacje pracowników (3,5%). Przedstawione wyniki potwierdzają, Ŝe w swojej działalności małe i średnie przedsiębiorstwa napotykają szereg barier, które wymagają od ich właścicieli zastosowania nowoczesnych metod i technik zarządzania.

Przedsiębiorcy wskazali równieŜ na brak pracowników. Jest to zjawisko, które zaczyna na polskim rynku nasilać się coraz bardziej z uwagi na to, Ŝe duŜa część szczególnie młodych i wykwalifikowanych pracowników wyjeŜdŜa za granicę, gdzie mogą otrzymać lepiej płatną pracę. Sytuacja taka wymaga zarówno od samych właścicieli przedsiębiorstw oraz od samorządów lokalnych podejmowania działań zmierzających do zatrzymania młodych pracowników przed wyjazdem do pracy za granicę poprzez przygotowanie w kraju lepszych miejsc pracy.

(18)

PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU FIRM AGROBIZNESU ... 29

51,50%

33,50%

4,40%

1,70%

4,40%

0,00% 10,00%20,00%30,00%40,00%50,00%60,00%

[%]

średnia, average bardzo skromna nie wystarczająca na utrzymanie rodziny, very poor, impossible to maintain family bardzo dobra, very good

Rys. 3. Ocena sytuacji materialnej rodziny (źródło: badania własne) Fig. 3. Assessment of family’s financial situation (source: own survey)

W badaniach własnych waŜne było poznanie - czy dochody uzyskiwane z prowadzenia firmy agrobiznesu zapewniają warunki bytu rodzinie i na jakim poziomie (rys. 3). Stwierdzono, Ŝe ponad 86% prowadzonych firm agrobiznesu umoŜliwia rodzinom ich właścicieli osiągnięcie warunków bytowych na poziomie średnim (52,3%

rodzin) i dostatecznym (33,5%). Tylko 1,7% przedsiębiorców stwierdziło, Ŝe dochody z prowadzonej działalności pozwalają rodzinie na bardzo wysoki poziom Ŝycia. Z kolei prawie co dziesiąta firma agrobiznesu ma niskie dochody, które pozwalają rodzinie właściciela na bardzo skromne Ŝycie, nie wystarczające na utrzymanie rodziny (4,4%

rodzin) lub tylko w niewielkim stopniu zaspokajają potrzeby rodziny (4,4%). Uzyskane wyniki badań przedstawiają sytuację rodzin właścicieli przedsiębiorstw w większości przypadków jako średnią i dostateczną. NaleŜy podkreślić, iŜ to rodziny przedsiębiorców oraz urzędników państwowych posiadają lepszą sytuację materialną od rodzin rolniczych czy robotniczych. Istnieje więc silna potrzeba tworzenia i rozwoju firm agrobiznesu na obszarach wiejskich, które poprawiały by dochód i sytuacje finansową rodzin mieszkańców wsi.

Badanych przedsiębiorców w agrobiznesie zapytano równieŜ - czy widzą moŜliwości zwiększenia swoich dochodów w ramach obecnie prowadzonej działalności (rys. 4). Z wypowiedzi przedsiębiorców wynika, Ŝe najistotniejsza jest nie sama deklaracja poczucia niezadowolenia, ale wypływająca z niego reakcja - czy jest nią bierna akceptacja czy aktywna negacja, a w konsekwencji wynikające z niej działania.

Pocieszającym zjawiskiem jest fakt, Ŝe wielu przedsiębiorców widzi moŜliwości aktywnego radzenia sobie z negatywnie postrzeganą sytuacją. Mianowicie 45,0%

przedsiębiorców deklarowało, Ŝe w przypadku ich firm moŜliwe jest zwiększenie dochodów (kategorie „tak” - 9,0% i „raczej tak” - 36,0%). Natomiast 36,0%

przedsiębiorców miało przeciwne zdanie (30,6% - „raczej nie” i 6,0% - „nie”). Wynika stąd, Ŝe pomimo negatywnej oceny bieŜącej sytuacji finansowej prawie co drugi przedsiębiorca potrafi dostrzec moŜliwości jej zmiany poprzez wykorzystanie potencjału istniejącego w jego firmie. Stwierdzono, Ŝe poprawy swojej sytuacji ekonomicznej badani przedsiębiorcy upatrują we wzroście zamoŜności społeczeństwa, co miałoby skutkować rosnącym popytem na produkowane dobra i usługi.

(19)

P. Bórawski 30

tak, yes 9%

raczej tak, rather yes 36%

raczej nie, rather no 30%

brak odpowiedzi, no answer given

19%

nie, no 6%

Rys. 4. MoŜliwości zwiększenia dochodów w ramach obecnie prowadzonej działalności (źródło: badania własne)

Fig. 4. Opportunity to increase the income within the current economic activity (source: own survey)

Obrót finansowy badanych firm agrobiznesu w ostatnim roku (2004 r.) przedstawiono na rysunku 5. Stwierdzono, Ŝe w co czwartej (25,0%) badanej firmie agrobiznesu obrót finansowy zmniejszył się średnio o 23,2% z wahaniami od 3 do 80%.

Z kolei w 42,0% firm obrót finansowy nie zmienił się. Natomiast w 29,0% firm obrót finansowy wzrósł średnio o 29,7% z wahaniami od 0,5 do 200%. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe wyniki te przedstawiają sytuację finansową przedsiębiorstw raczej korzystnie. Wpływ na taką sytuację miało zapewne wiele czynników, wśród których naleŜy wymienić integrację z Unią Europejską. Większość firm stanęła przed koniecznością dostosowania swojej technologii produkcji do wymagań Jednolitego Rynku.

Członkostwo Polski w Unii Europejskiej oznacza równieŜ dla przedsiębiorstw rozszerzenie rynków zbytu, napływ nowych technologii oraz moŜliwość wykorzystania duŜej ilości środków finansowych pochodzących z funduszy. Daje to moŜliwość rozwoju mocnych stron przedsiębiorstw, ustabilizowania ich pozycji rynkowej oraz podniesienia i konkurencyjności na rynku krajowym i zagranicznych.

Rys. 5. Obrót finansowy firm w ostatnim roku (2004 r.), (źródło: badania własne)

brak odpowiedzi, no answer given

4% zmniejszył się, decrease

25%

stabilizacja, stabilization

42%

wzrósł, increase 29%

(20)

PROBLEMY FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU FIRM AGROBIZNESU ... 31 Fig. 5. Financial turnover in last year (2004), (source: own survey)

Tabela 4; Table 4 Planowane zmiany w zakresie rozwoju firmy agrobiznesu w najbliŜszym czasie

Planned changes in development of agribusiness enterprises in the nearest time Wyszczególnienie

Specification

zwiększenie increase

stabilizacja stabilization

zmniejszenie decrease

nie wiem do not know

n % n % n % n %

Obrotów finansowych Financial turnovers

253 48,7 185 35,6 40 7,7 42 8,1

Asortymentu produkcji i usług Products and services assortment

243 46,7 182 35,1 35 6,7 60 11,5

Obecnych rynków zbytu Current sale markets

224 43,1 246 47,3 21 4,0 29 5,6

Źródło: badania własne; Source: own survey

W badaniach własnych interesujące było poznanie opinii przedsiębiorców w agrobiznesie o planowanych zmianach w rozwoju ich firm w najbliŜszym czasie (2-3 lata). Stwierdzono, Ŝe prawie połowa badanych przedsiębiorców zamierzała w najbliŜszym czasie zwiększenie obrotów finansowych w firmie (48,7% firm), asortymentu produkcji i usług (46,7%) oraz obecnych rynków zbytu (43,1%). Z kolei ponad co trzeci przedsiębiorca w agrobiznesie planował stabilizację w swojej firmie w następującym zakresie (tab. 4): obrotów finansowych (35,6% firm), asortymentu produkcji i usług (35,1%), obecnych rynków zbytu (47,3%). Badania dowodzą, Ŝe permanentne zmiany otoczenia ekonomicznego, politycznego, społecznego oraz wzrost wymagań konsumentów stawiają przedsiębiorców przed koniecznością rozszerzenia działań rynkowych oraz udoskonalenia ich oferty produktowej i usługowej. Jest to zjawisko, które powoduje wzrost wartości dodanej produktów i usług, których odbiorcami są konsumenci.

Nieliczni badani przedsiębiorcy planowali równieŜ zmniejszenie skali dzia- łalności swoich firm w zakresie obrotów finansowych (7,7% firm), asortymentu produkcji i usług (6,7%) oraz obecnych rynków zbytu (4,0%). Niepokojącym zjawiskiem jest równieŜ fakt, Ŝe od 5,6% do 11,5% przedsiębiorców w odpowiedzi na pytanie o planowane zmiany w swojej firmie odpowiedziało „nie wiem” (tab. 4).

W badaniach interesujące było równieŜ poznanie czynników wewnętrznych, które mogą warunkować poprawę sytuacji firm agrobiznesu (tab. 5). Przedsiębiorcy do najwaŜniejszych czynników wewnętrznych warunkujących poprawę sytuacji ich firm zaliczyli zwiększenie zainteresowania klientów ich produktami i usługami (5,0 pkt.) oraz wzrost zapotrzebowania na usługi (5,0 pkt.).

Tabela 5; Table 5 Czynniki wewnętrzne mogące warunkować poprawę sytuacji firm agrobiznesu¹⁾

Internal factors determining the improvement of agribusiess enterprise ¹⁾

Średnio (pkt.)

Min.

(pkt.) Max.

(pkt.) Wzrost zapotrzebowania na usługę; Increase of demand for service 5 5 5 Zwiększenie zainteresowania klientów; Increase of consumers’ interests 5 5 5 Poprawa sytuacji materialnej społeczeństwa

Improvement of society finacial situation

4,5 3 5

Wysoka jakość produktów i usług High quality of products and services

4,4 1 5