Wojciech Gotkiewicz 1, Bartosz Mickiewicz 2
1 Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
2 Katedra Rozwoju Obszarów Wiejskich i Gospodarki śywnościowej, Akademia Rolnicza w Szczecinie
Wstęp
Programy rolnośrodowiskowe pojawiły się w Polsce w formie pilotaŜowej jeszcze przed akcesją do Unii Europejskiej.
Program środowiskowy jest jedną z form finansowej pomocy udzielanej rolnikom przez Unię Europejską. Program polega na dobrowolnej realizacji przez rolnika działań, które mają się przyczynić do promocji systemów produkcji rolniczej, zgodnych z wymogami ochrony środowiska oraz ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich [KARACZUN 2003].
Do najwaŜniejszych celów programów rolnośrodowiskowych naleŜy poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich, a w szczególności:
- przywracanie walorów lub utrzymanie stanu cennych siedlisk uŜytkowanych rolniczo,
- promowanie zrównowaŜonego systemu gospodarowania, - odpowiednie uŜytkowanie gleb i ochrona wód,
- kształtowanie struktury krajobrazu,
- ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych [DOBRZYŃSKA i in. 2004].
Materiał i metodyka
Podstawą publikacji była analiza danych i materiałów Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która w Polsce kieruje realizacją programów rol-nośrodowiskowych oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Dodatkowe in-formacje uzyskano, przeprowadzając wywiady bezpośrednie z pracownikami ośrodków doradztwa rolniczego, zajmującymi się programami rolnośrodowiskowymi, w Ostrołęce oraz w Barzkowicach.
Wyniki i dyskusja
Od późnych lat 70-tych ubiegłego wieku kraje Wspólnoty Europejskiej borykały
W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz 118
się z problemami nadwyŜek w rolnictwie. Jednocześnie pojawiły się głosy krytyki przyjętej polityki rolnej, z powodu szkodliwego wpływu metod produkcji rolnej na środowisko. Konieczne było wprowadzenie rozwiązań systemowych, akceptowanych przez producentów rolnych[RAPORT 2000].
Przełomowym rokiem w tworzeniu systemu powiązań miedzy ochroną śro-dowiska a gospodarką rolną był rok 1992. Stały wzrost nadwyŜek, troska o budŜet Wspólnej Polityki Rolnej (CAP), presja ze strony międzynarodowych umów han-dlowych w ramach układu GATT, niezadowolenie podatników oraz samych pro-ducentów rolnych doprowadziły w tym właśnie roku do reformy Wspólnej Polityki Rolnej, zwanej potocznie reformą cMacSharry’ego. Wprowadzone zmiany polegały na częściowym odejściu od subsydiowania produkcji na rzecz płatności bezpośrednich, przeznaczonych dla rolników w głównych sektorach rolnictwa (głównie zboŜe oraz Ŝywy inwentarz; utrzymano kontyngenty na mleko). Reforma wprowadzała takŜe trzy programy dodatkowe:
- program wcześniejszego przejścia na emeryturę – Regulacja 2079/92/EEC, - programy rolnośrodowiskowe – Regulacja 2078/92/EEC,
- program zalesiania – Regulacja 2080/92/EEC [LIRO 1999;RAPORT 2000].
MoŜna zatem rzec, Ŝe Reforma Wspólnej Polityki Rolnej z 1992 roku, zwłaszcza Regulacja 2078/92, ustanowiła wreszcie tak długo oczekiwane podstawy prawne dla większości programów rolnośrodowiskowych w Unii Europejskiej. Wprowadzone zmiany stworzyły równieŜ pozbawioną dotychczas precedensu sytuację, w której rolnik stawał się osobą chroniącą środowisko przyrodnicze.
Na przestrzeni lat Regulacja 2078/92 ulegała kolejnym modyfikacjom i obecnie kwestię programów rolnośrodowiskowych reguluje art. 39 Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFFROW)1
Obecnie instrument ten zyskał znaczenie, jako podstawa tzw. „drugiego filaru”
WPR. Kraje Unii Europejskiej przeznaczają blisko połowę środków finansowych swoich Planów Rozwoju Obszarów Wiejskich na realizację programów rol-nośrodowiskowych. Interesujące jest, Ŝe programy rolnośrodowiskowe są najbardziej popularne w krajach, które wstąpiły do struktur wspólnotowych w ostatniej kolejności, a więc w Austrii (78,2% rolników i 67,8% uŜytków rolnych), Finlandii (odpowiednio 77,2% i 86,9%) i Szwecji (63,7% i 51,6%). Z większą rezerwą w stosunku do tych niełatwych programów podchodzą kraje – weterani wspólnotowi – Belgia (2,8%
rolników i 1,7% uŜytków rolnych) czy Holandia (5,9% i 1,9%).
Programy rolnośrodowiskowe są szczególnie potrzebne w Polsce, gdyŜ róŜ-norodność biologiczna i krajobrazowa naszych obszarów wiejskich naleŜy do naj-bogatszych w Europie. Zawdzięczamy to:
- utrzymaniu się w wielu regionach kraju tradycyjnej gospodarki rolnej z rozdrobnioną strukturą agrarną, tworzącej mozaikowe krajobrazy rolnicze bogate w ostoje dzikich gatunków roślin i zwierząt,
- zachowaniu zasobów genowych zawartych w tradycyjnych odmianach roślin uŜytkowych i rasach zwierząt hodowlanych,
- zróŜnicowanej rzeźbie terenu oraz pokrywy glebowej, róŜnorodności warunków klimatycznych, co sprawia, Ŝe Polska odznacza się duŜym zróŜnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych.
1 Dz. Urz. UE L 277, str. 1 z 21.10.2005.
PROBLEMY I DYLEMATY POLSKIEGO PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO 119
Według Polskiego Studium RóŜnorodności Biologicznej łączna liczba gatunków zarejestrowanych na obszarze Polski kształtuje się na poziomie 72-75 tysięcy [MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 2003].
W Polsce występuje około 2750 gatunków i podgatunków roślin naczyniowych.
Na faunę Polski składa się od 33 do 45 tysięcy gatunków zwierząt, w tym około 620 gatunków kręgowców. Specyfika połoŜenia Polski sprawia, Ŝe obfituje ona w gatunki mające na jej obszarze granice zasięgu; do takich gatunków naleŜy 30% ssaków, 16%
ptaków oraz od 7 do 50% gatunków bezkręgowców. Do naszych czasów zachował się ponad 900 lokalnych odmian roślin uprawnych oraz 215 rodzimych ras zwierząt.
NaleŜy jednak równieŜ zwrócić uwagę na tendencje niekorzystne.
W efekcie działalności człowieka z obszaru Polski ustąpiło lub wyginęło 61 gatunków zwierząt. Na podkreślenie zasługuje fakt, Ŝe ponad 60% z wymienionych gatunków wyginęło w ciągu ostatniego półwiecza. Lista gatunków zwierząt zagroŜonych obejmuje ponad 1300 gatunków, w tym 130 wymierających lub silnie zagroŜonych (m.in. niedźwiedź brunatny, morświn, głuszec, wąŜ eskulapa, łosoś). Na terenie Polski wyginęło lub ustąpiło 124 gatunki roślin, a dalszych ponad 1600 znajduje się na etapie ustępowania.
Do głównych zagroŜeń wartości przyrodniczych i kulturowych wsi polskiej naleŜą przede wszystkim:
- zaniedbywanie lub zaniechanie uŜytkowania łąk i pastwisk, które prze-kształcają się w tereny zadrzewione,
- nadmierna intensyfikacja gospodarki łąkarskiej lub pastwiskowej (wczesne terminy koszenia i wypasów, zwiększanie obsady zwierząt),
- zmiany struktury agrarnej – powiększanie pól połączone z likwidowaniem cennych uŜytków przyrodniczych i z wprowadzaniem monokulturowych upraw na znacznych powierzchniach,
- intensyfikacja gospodarki rolnej prowadząca do nasilenia się erozji gleb, zanieczyszczenia wód,
- zanik lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych.
Te istotne problemy nie są do końca rozumiane i akceptowane w polskiej wersji programów rolnośrodowiskowych. Dotyczy to zarówno ośrodków decydenckich, jak teŜ samych producentów rolnych.
Przedstawiona powyŜej sytuacja potwierdza konieczność wprowadzania pro-gramów rolnośrodowiskowych w naszym kraju.
Polski Program Rolnośrodowiskowy powstał w ramach Planu Rozwoju Ob-szarów Wiejskich, opracowanego w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi na lata 2004-2006. Plan stwarza warunki do realizacji zrównowaŜonego rozwoju, zapisanego w Konstytucji z 1997 roku oraz w przyjętych przez polski rząd począwszy od 1990 roku w kolejnych Politykach Ekologicznych Państwa.
PowyŜszy plan zakłada, Ŝe rolnik moŜe z powodzeniem chronić przyrodę na terenie własnego gospodarstwa.
W krajowym programie rolnośrodowiskowym mogą uczestniczyć producenci rolni (osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające oso-bowości prawnej) posiadający gospodarstwo rolne, którzy prowadzą działalność rolniczą na powierzchni co najmniej 1 hektara uŜytków rolnych. Dodatkowym obowiązkiem jest stosowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej.
W Polsce wdraŜanie programów rolnośrodowiskowych zaplanowano w dwóch etapach. Pierwszy obejmował (i aktualnie obejmuje) lata 2004-2006, drugi zaś planowany jest na lata 2007-2013.
W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz 120
Do realizacji programów początkowo wybrano Obszary Przyrodniczo WraŜliwe.
Obejmowały one region warmińsko-mazurski, region podkarpacki, obszar dolnej Warty objęty ochroną w postaci parku narodowego oraz zabagnione doliny Narwi i Biebrzy.
W ostateczności jednak zdecydowano się powiększyć omawiany obszar o tzw.
strefy priorytetowe, czyli obszary o zagroŜonym środowisku lub obszary o duŜych walorach przyrodniczych.
Początkowo polski program rolnośrodowiskowy składał się z 7 pakietów zawierających 40 opcji:
- ochrona rodzimych ras zwierząt gospodarskich.
W pierwszym etapie wydano ponad 3,5 tysiąca decyzji. Wszystkie dotyczyły wniosków złoŜonych w okresie od 1 września 2004 r. do 1 października 2004 r.
w ramach pakietu – rolnictwo ekologiczne (tab. 1). Najwięcej pozytywnych decyzji wydano w województwie małopolskim – 669, najmniej w województwie opolskim –
Dwie kolejne kampanie związane z programem rolnośrodowiskowym były prowadzone od 1 września 2005 roku do 31 grudnia 2005. W ich trakcie rolnicy złoŜyli blisko 48 tysięcy wniosków, z których 46 096 zostało objętych wsparciem finansowym (tab. 1). Najwięcej pozytywnych wniosków złoŜono w województwie dolnośląskim (ponad 25 tysięcy), zaś najmniej w kujawsko-pomorskim (ponad 180 wniosków).
Województwo warmińsko-mazurskie zajęło dopiero 14 miejsce w kraju. Tamtejsi rolnicy złoŜyli 2242 wnioski.
Najczęściej wybieranym pakietem była ochrona gleb, najrzadziej zaś pakiet związany z tworzeniem stref buforowych.
Ostatnia kampania miała miejsce od 15 maja do 31 sierpnia 2006 roku. W tym czasie właściciele gospodarstw rolnych złoŜyli ponad 21 tysięcy wniosków na kwotę ponad 200 mln zł, które są aktualnie rozpatrywane (tab. 1).
Tabela 1; Tabele 1
wnioski; applications 46 096 21 117
powierzchnia (ha)
Rolnictwo zrównowaŜone liczba wniosków 1 737 366
PROBLEMY I DYLEMATY POLSKIEGO PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO 121
Sustainable farming number of applications
Rolnictwo ekologiczne
Ochrona gleb; Soil protection 29 314 20 598
Strefy buforowe; Buffer zones 65 17
Zachowanie ras Breeds preservation
562 114
Źródło; Source: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa, IX 2006
Najwięcej wniosków (ponad 3600) złoŜono w województwie lubelskim, zaś najmniej w opolskim – 430. W tej edycji województwo warmińsko-mazurskie zajęło przedostatnie miejsce z 430 wnioskami.
Podobnie jak poprzednio, najczęściej wybieranym pakietem była ochrona gleb, najrzadziej zaś pakiet związany z tworzeniem stref buforowych.
Jak wynika z danych ośrodków doradztwa rolniczego, właściciele gospodarstw rolnych w zaleŜności od areału gospodarstwa, jego specjalizacji oraz wybranych pakietów, mogą uzyskać od 20 do 100 tysięcy złotych w okresie trwania programu, a więc w ciągu 5 lat.
Biorąc pod uwagę trzy ostatnie kampanie (pierwszą pominięto, gdyŜ występował w niej jedynie pakiet - rolnictwo ekologiczne), na pierwszym miejscu pod względem zainteresowania programem znalazło się województwo lubelskie, zaś na ostatnim województwo śląskie. Na uwagę zasługuje sytuacja w województwie warmińsko-mazurskim, które zajmuje zaledwie przedostatnią pozycję. Budzi to pewne zdziwienie, zwaŜywszy Ŝe w tym województwie znajdował się jeden z czterech obszarów przyrodniczo wraŜliwych.
Istotne znacznie w kwestii racjonalnego wprowadzania programów rolno-środowiskowych mają problemy i dylematy, które znalazły się w tytule artykułu.
W projekcie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zaproponowano 8 pakietów. Zmiany dotyczyły połączenia pakietów dotyczących utrzymania łąk ekstensywnych oraz utrzymania ekstensywnych pastwisk w jeden pakiet pod nazwą ekstensywne trwałe uŜytki zielone.
Dodano równieŜ pakiety: zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych oraz ochrona cennych siedlisk przyrodniczych.
W latach 2007-2013 program rolnośrodowiskowy ma obejmować zasięgiem wszystkie województwa i 10% uŜytków rolnych. Szacuje się, Ŝe przystąpi do niego około od 200 do 250 tysięcy właścicieli gospodarstw rolnych, zaś kwota przeznaczona na jego realizacje wynosi około 900 mln zł.
Propozycje zmian w programie rolnośrodowiskowym na lata 2007-2013, dają podstawy do rozlicznych dyskusji i analiz, zwłaszcza w środowiskach przyrodników. W czerwcu 2006 roku grupa ekspertów z Zespołu Roboczego przy MRiRW ds. Programu Rolnośrodowiskowego i Inwestycji nieprodukcyjnych, przedstawiła propozycje rozszerzenia programu rolnośrodowiskowego o nowe pakiety. Do juŜ funkcjonujących wprowadzono pakiety: mozaika gruntów ornych, uŜytki przyrodnicze oraz inwestycje nieprodukcyjne. Tak więc optymalny program rolnośrodowiskowy składałby się z 11 pakietów.
Problematyczna stała się kwestia pakietów „UŜytki przyrodnicze” oraz
„In-W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz 122
westycje nieprodukcyjne”. Ośrodki decydenckie nie chcą ich wprowadzenia ze względu na spodziewane trudności w przygotowaniu administracyjnym. Propozycja ich pominięcia w Programie budzi jednak sprzeciw wielu ekspertów.
W przypadku pominięcia pakietu „UŜytki przyrodnicze” istnieje realne nie-bezpieczeństwo, Ŝe przez 7 lat funkcjonowania Programu pozbawione ochrony ostoje dzikiej przyrody w krajobrazie rolniczym, wśród których znajdują się najcenniejsze przyrodniczo siedliska, mogą zostać wyeliminowane lub zdegradowane. Stosowanie wyłącznie zakazów zagospodarowywania takich terenów moŜe okazać się nie do końca skuteczne. Dodatkowo za pozostawieniem tego pakietu przemawia fakt, będzie on stosowany na obszarach wchodzących w skład Natury 2000. Wprowadzenie rekompensat finansowych moŜe pomóc w eliminacji konfliktów występujących na obszarach „naturowych”.
W przypadku pakietu „Inwestycje nieprodukcyjne” (najbardziej prawdopo-dobnego do wprowadzenia), zdaniem ekspertów bardzo potrzebne jest zachowanie działania na rzecz zatrzymania odpływu wody z rowów melioracyjnych. W Polsce nie dopracowano się systemu organizacyjno-finansowego, który w sposób efektywny pozwoliłby na operowanie wodą w rowach szczegółowych. Na skutek tego z rowów, pozbawionych urządzeń piętrzących, trwa nieprzerwany odpływ wody, co ma kluczowe znaczenie dla sukcesywnego pogarszania się róŜnorodności biologicznej uŜytków zielonych.
Po drugie, w porównaniu do takich krajów jak chociaŜby Finlandia, polski program rolnośrodowiskowy prezentuje się bardzo skromnie, nawet biorąc pod uwagę prognozy na lata 2007-2013.
Kolejny problem powiązany jest z kwestią praktyczną. Jak wynika z rozmów z doradcami zajmującymi się programem rolnośrodowiskowym, jest ich zbyt mało, zwłaszcza tam, gdzie zainteresowanie składaniem wniosków jest największe.
Z drugiej strony zwraca uwagę zróŜnicowane zainteresowanie programem samych rolników. Jak twierdzą doradcy, pierwszą reakcją jest najczęściej niechęć do chronienia ptaszków i roślinek. Kiedy jednak w takim środowisku pojawia się pierwsza osoba, która otrzymuje wsparcie i dzieli się informacjami z sąsiadami, chętnych lawinowo przybywa. Taka sytuacja ma niestety źródło w niskim poziomie wykształcenia większości mieszkańców wsi. Dlatego bardzo waŜne jest zwiększenie nacisku na edukację społeczności wiejskich, w tym środowiskową, co dotyczy takŜe wyŜszych uczelni.
Podsumowanie i wnioski
1. Programy rolnośrodowiskowe mają dobrą perspektywę wpisania się na trwałe do Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Stanowią one wsparcie niezwiązane z produkcją rolniczą oraz wywierają korzystny wpływ na środowisko przyrodnicze. Z tego względu uzyskują akceptację rolników, sił politycznych, gospodarczych i społecznych w Europie i na świecie.
2. W przypadku Polski specyfika obszarów wiejskich wymaga jednak zwiększenia w programach liczby pakietów. Konieczna jest równieŜ szersza edukacja społeczności wiejskich na tematy związane z ochroną środowiska, a co się z tym wiąŜe, zwiększenie liczby doradców środowiskowych.
3. Spełnienie powyŜszych warunków spowoduje skuteczniejszą ochronę środo-wiska, ze szczególnym uwzględnieniem zachowania róŜnorodności biologicznej.
Literatura
PROBLEMY I DYLEMATY POLSKIEGO PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO 123
DOBRZYŃSKA N.,JOBDA M.,KLISOWSKA A.,LIRO A.,SZEMPLIŃSKA M.2004. Przewodnik po krajowym programie rolnośrodowiskowym. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa: 28 ss.
KARACZUN Z.M. 2003. Programy rolnośrodowiskowe szansą dla Twojego gospodarstwa.
PKE. Warszawa: 4-9.
LIRO A.1999. Aspekty realizacji programów rolnośrodowiskowych, w: Marketing pro-duktów ekologicznych w północno-wschodniej Polsce. Fundacja IUCN Poland.
Warszawa: 19-25.
MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 2003. Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego uŜyt-kowania róŜnorodności biologicznej wraz z programem działań: 65 ss.
RAPORT 2000. Programy rolno-środowiskowe w Europie Środkowo-Wschodniej na przykładzie Zielonych Płuc Polski w latach 1997–1999. Raport Końcowy. Opracował:
Zenon Dederko - Fundacja IUCN Polska we współpracy z: Józefem Tyburskim - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Peter Veen i Herman Van Den Bijtel, Veen Ecology, Holandia, Gerwin Verschuur Avalon Foundation, Holandia, Warszawa, XI 2000: 19-23.
Słowa kluczowe: programy rolnośrodowiskowe, róŜnorodność biologiczna, pro-blemy i dylematy
Streszczenie
Program środowiskowy jest formą finansowej pomocy udzielanej rolnikom przez Unię Europejską. Program polega na dobrowolnej realizacji przez rolnika działań, które mają się przyczynić do promocji systemów produkcji rolniczej, zgodnych z wymogami ochrony środowiska oraz ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich.
Programy rolnośrodowiskowe są szczególnie potrzebne w Polsce, gdyŜ róŜnorodność biologiczna i krajobrazowa naszych obszarów wiejskich naleŜy do najbogatszych w Europie. W przypadku Polski specyfika obszarów wiejskich wymaga jednak zwiększenia w programach liczby pakietów. Konieczna jest równieŜ szersza edukacja społeczności wiejskich na tematy związane z ochroną środowiska, a co się z tym wiąŜe zwiększenie liczby doradców środowiskowych.
PROBLEMS AND DILLEMAS
OF THE POLISH AGRI-ENVIRONMENTAL PROGRAMME
Wojciech Gotkiewicz 1, Bartosz Mickiewicz 2
1 Department of Agribusiness and Environmental Economy, University of Warmia and Mazury, Olsztyn
2 Department of Rural Areas Development and Food Economy Agricultural University, Szczecin
Key words: agri-environmental programmes, biodiversity, problems and dilemmas
Summary
W. Gotkiewicz, B. Mickiewicz 124
Environmental Programme is a form of financial assistance granted to farmers by the European Union. The programme is based on farmer’s voluntary implementation of the measures aimed at promoting the systems of agricultural production which are coherent with the requirements of natural environment preservation and protection of the genetic resources of farm animals. Agri-environmental programmes are especially needed in Poland, as the biodiversity and landscape diversity of our rural areas belong to the richest in Europe. In Poland’s case, however, the specificity of rural areas requires an increase in the number of packages in the programmes. What also seems necessary, is more extended education of rural communities referring to the natural environment preservation issues and, as a consequence, the increasing number of envi-ronmental advisors.
Dr hab. Wojciech Gotkiewicz
Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Pl. Łódzki 2 10-957 OLSZTYN
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 521: 125-137