Katarzyna Brodzińska, Zbigniew Brodziński
Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wstęp
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) odgrywają kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu gospodarki. Sektor ten charakteryzuje się duŜą elastycznością, szybko reaguje na sygnały rynku i względnie łatwo dostosowuje swoją produkcję lub rodzaj świadczonych usług do zmieniającej się sytuacji rynkowej. WaŜną zaletą omawianej grupy przedsiębiorstw jest relatywnie niski koszt jednego miejsca pracy i niska kapitałochłonność produkcji [KŁODZIŃSKI 2002]. Wielu autorów jest zdania, Ŝe w zasadzie nie ma innej moŜliwości poprawy warunków Ŝycia mieszkańców wsi jak tylko poprzez tworzenie nowych miejsc pracy poza bezpośrednią produkcją rolniczą [ŁĘCZYCKI 2001; ADAMOWICZ 2005]. Jak wskazuje praktyka w małych ośrodkach, gdzie w ogóle trudno znaleźć pracę, małe firmy pełnią niejednokrotnie rolę jedynych pracodawców.
Jedną z głównych przyczyn przestrzennych dysproporcji w rozwoju obszarów wiejskich są widoczne róŜnice w aktywności gospodarczej mieszkańców. Działania na rzecz wspierania róŜnych form przedsiębiorczości stały się jednym z waŜniejszych priorytetów rozwoju obszarów wiejskich. Przedsiębiorczość nie oznacza jednak wyłącznie aktywności gospodarczej, określają ją takŜe cechy osobowości ludzkiej, takie jak wykazywanie inicjatywy, zaradność, podejmowanie działań zapobiegających biedzie i marginalizacji. Zdaniem KŁODZIŃSKIEGO [2006] przyszłość mieszkańców wsi zaleŜy w duŜej mierze od stopnia ich przedsiębiorczości.
W pracy podjęto próbę analizy przestrzennego zróŜnicowania poziomu rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w Polsce. Głównym celem badań było poznanie skali, charakteru i warunków zróŜnicowania rozwoju i na tym tle wskazanie moŜliwych strategii obszarów wiejskich.
Metody badań
W analizach wykorzystano dostępne dane GUS dla 2002 r. i 2005 r. oraz dane PSR z 2002 r. Analizie poddano takie cechy, jak:
- zmiany liczby podmiotów gospodarczych, w tym szczególnie firm osób fizy-cznych prowadzących działalność gospodarczą w latach 2002-2005 według województw;
- udział procentowy gospodarstw indywidualnych prowadzących działalność
K. Brodzińska, Z. Brodziński 70
gospodarczą;
- liczbę gospodarstw agroturystycznych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich.
Analizę zmiennych przeprowadzono no obszarach wiejskich, wydzielonych na podstawie wskaźnika OECD, gdzie za obszary wiejskie uznaje się tereny o gęstości zaludnienia do 150 osób/km2. Analizy wskaźników według gmin dokonano na podstawie rejestru TERYF, w którym za obszary wiejskie uznaje się gminy wiejskie i część wiejską gmin miejsko-wiejskich. Gminy traktowane były w badaniach instrumentalnie, jako narzędzie obserwacji zjawisk, których nie moŜna ujawnić w skali regionalnej i narzędzie tworzenia większych agregatów (na ogół kilku czy kilkunastu gmin) odznaczających się wspólnymi cechami.
Wyniki badań i dyskusja
Firmy osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w 2005 r. sta-nowiły 91,1% ogółu firm prywatnych. Na obszarach wiejskich według województw liczba firm w 2005 r. była znacznie zróŜnicowana od 18 701 w województwie pod-laskim (gęstość zaludnienia 25 osób/km2) do 73 687 w województwie mazowieckim (gęstość zaludnienia 54 osób/km2). RóŜnice te wynikają z wielu czynników, takich jak gęstość zaludnienia, lokalizacja czy teŜ zasobność terenów w bogactwa naturalne, istniejące struktury społeczne, gospodarcze, stan infrastruktury, popyt na dobra i usługi, poziom ogólnokrajowej koniunktury gospodarczej, kapitał ludzki, aktywność władz lokalnych i samorządowych, wsparcie instytucjonalne i finansowe itp. [KŁODZIŃSKI 2006;
ŁĘCZYCKI 2001]. Nie bez znaczenia jest zróŜnicowany obszar poszczególnych jednostek terytorialnych. Niemniej jednak wskaźnikiem odzwierciedlającym poziom rozwoju przedsiębiorczości jest zmieniająca się w czasie liczba podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich. W województwach wschodniej i południowo-wschodniej Polski oraz w woj. mazowieckim i kujawsko-pomorskim liczba przedsiębiorstw na obszarach wiejskich w latach 2002-2005 wyraźnie spadła, podczas gdy w pozostałych regionach kraju odnotowano ich wzrost. Jednocześnie naleŜy zauwaŜyć, Ŝe widoczny na początku lat dziewięćdziesiątych i podkreślany m.in. przez DUCZKOWSKĄ-MAŁYSZ [1998] podział kraju na Polskę zachodnią - o wyŜszym poziomie rozwoju, wschodnią - bardziej zacofaną gospodarczo oraz północną - charakteryzującą się regresem gospodarczym powstałym na skutek całkowitego załamania się rolnictwa uspołecznionego i pojawienia się trudnego do wchłonięcia bezrobocia zmienia się. WciąŜ jednak pozostają widoczne dysproporcje w poziomie rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Polski wschodniej, gdzie liczba podmiotów gospodarczych w analizowanym okresie spadła, w porównaniu do Polski zachodniej, gdzie wystąpił przyrost liczby podmiotów go-spodarczych. Jak moŜna zaobserwować na obszarach wiejskich Polski północnej w latach 2002-2005 miał miejsce znaczący przyrost firm osób fizycznych. Przy czym wzrost ten był wyŜszy w województwie zachodniopomorskim (7,7%) niŜ w woje-wództwach: pomorskim (4,1%) i warmińsko-mazurskim (4,5%). Dowodzić to moŜe, Ŝe na obszarach wiejskich województw północnych aktywność gospodarcza mieszkańców zwiększa się (rys. 1).
PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ... 71
opracowanie własne na podstawie danych GUS)
Fig. 1. Number of natural person entities on rural areas in Polandaccording to the provinces in 2002 and their increase/decrease in 2005 (source: own study based on Central Statistical Office data)
Zdaniem KŁODZIŃSKIEGO [2003], niewiele gmin w Polsce potrafiło ściągnąć na swój teren duŜych inwestorów dlatego oŜywienie gospodarcze terenów wiejskich moŜe nastąpić głównie dzięki rozwojowi małych firm. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe tylko nieliczne z nich będą w stanie się rozwijać. Na Ŝywotność przedsiębiorstw mają wpływ róŜne czynniki, w tym m.in. sytuacja gospodarcza regionu, popyt na produkty i usługi, postawy przedsiębiorców. Są one przyczyną znacznego przestrzennego zróŜnicowania przedsiębiorczości, które na poziomie gmin są wyraźnie widoczne. Syntetycznym miernikiem określającym aktywność ekonomiczną ludności jest liczba podmiotów gospodarczych w gminach na 1000 mieszkańców. Jak wykazały badania, największe zagęszczenie firm prowadzonych przez osoby fizyczne znajduje się wokół duŜych miast i aglomeracji miejskich, o liczbie mieszkańców powyŜej 100 tys. Wpływ miast na gospodarczy rozwój sąsiadujących z nimi obszarów wiejskich zaobserwować moŜna na przykładzie Warszawy, Poznania, Szczecina, Łodzi oraz Katowic. Na omawianych terenach w 2002 r. wartość analizowanego wskaźnika kształtowała się w przedziale 184-380 firm na 1000 mieszkańców i była znacznie wyŜsza od średniej wartości omawianego wskaźnika dla kraju (rys. 2).
Dolnośląskie
K. Brodzińska, Z. Brodziński 72
Rys. 2. Liczba podmiotów gospodarczych osób fizycznych na 1000 mieszkańców w 2005 r.
(źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS)
Fig. 2. Number of natural person entities per 1000 inhabitants in 2005 (source: own study based on of Central Statistical Office data)
Rozkład liczby podmiotów gospodarczych w Polsce jest nierównomierny.
Największą aktywność gospodarczą wykazują mieszkańcy wsi centralnej oraz za-chodniej części Polski. W układzie przestrzennym największe zagęszczenie firm występuje w woj. śląskim, wielkopolskim oraz mazowieckim, a takŜe w zachodniej części województw zachodniopomorskiego i małopolskiego. Obszary wiejskie, na których liczba podmiotów zwykle nie przekraczała 39 na 1000 mieszkańców zlo-kalizowane są przede wszystkim w województwach wschodniej Polski oraz w woj.
warmińsko-mazurskim. Niską aktywnością gospodarczą, mierzoną omawianym wskaźnikiem, charakteryzują się ponadto gminy północnej części woj. mazowieckiego, wschodniej części woj. zachodniopomorskiego i małopolskiego. Zwykle są to obszary oddalone od centrów miejskich, zlokalizowane na obrzeŜach województw. W związku z powyŜszym zasadną wydaje się realizacja koncepcji selektywnego rozwoju. Zakłada ona, Ŝe nawet przy duŜych środkach finansowych nie moŜna zapewnić rozwoju infrastruktury warunkującej rozwój gospodarczy kaŜdej wsi. W związku z powyŜszym najbardziej efektywnym sposobem długofalowego stymulowania przekształceń
PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ... 73 wiejskiego systemu osadniczego jest wyselekcjonowanie ograniczonej liczby korzystnie usytuowanych ośrodków wiejskich i rozwijanie ich jako lokalnych centrów gospodarczych. Mogą one stawać się „biegunami” dla otaczających je mniejszych wsi, promując rozwój lokalnej gospodarki i jej podmiotów. Zdaniem KŁODZIŃSKIEGO [2006], koncentracja wielofunkcyjnego rozwoju w wybranych ośrodkach wiejskich w Polsce powinna stać się jedną z podstawowych składowych polityki regionalnej.
Podejmowaniu inicjatyw gospodarczych przez mieszkańców wsi nie sprzyja równieŜ lokalizacja wzdłuŜ granicy z Obwodem Kaliningradzkim. Na prowadzenie działalności gospodarczej zdecydowała się zaledwie co 26 osoba spośród 1000 mieszkańców. ZbliŜoną wartość wskaźnika (poniŜej 39 firm na 1000 mieszkańców) odnotowano w gminach powiatów graniczących z Litwą. Wyjątkiem są gminy powiatu białostockiego i hajnowskiego, w których liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców kształtowała się na poziomie 40-59. Ta stosunkowo korzystna wartość wskaźnika wynika z faktu oddziaływania Białegostoku oraz relatywnie wysokiej atrakcyjności turystycznej terenów połoŜonych w okolicach Hajnówki.
W pasie gmin graniczących z Ukrainą wartość wskaźnika zwykle nie prze-kraczała poziomu 39 firm na 1000 mieszkańców. Zmianę tej sytuacji zaobserwować moŜna w gminach powiatu bieszczadzkiego, gdzie liczba osób fizycznych po-dejmujących działalność gospodarczą wynosiła 86-184. Ponadto relatywnie wysoką wartość omawianego wskaźnika w przedziale 60-85, zaobserwowano w kilku gminach powiatu przemyskiego.
W odróŜnieniu od województw pasa wschodniego Polski, gminy graniczące ze Słowacją charakteryzują się wyŜszą aktywnością gospodarczą mieszkańców. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w liczbie firm prowadzonych przez osoby fizyczne w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. W gminach powiatu leskiego liczba osób prowadzących własne firmy kształtowała się na poziomie 86-184 na 1000 mieszkańców. W gminach innych powiatów graniczących ze Słowacją wartość wskaźnika mieściła się w przedziale 40-85. Natomiast mniej niŜ 39 osób na 1000 mieszkańców podejmowało działalność w większości gmin powiatów sanockiego, krośnieńskiego i nowotarskiego. Aktywność w podejmowaniu działalności gospo-darczej wykazują takŜe mieszkańcy powiatów graniczących z Republiką Czeską.
Największe zagęszczenie firm znajduje się w powiatach naleŜących do województwa śląskiego i dolnośląskiego. Liczba firm na 1000 mieszkańców wynosiła 40-59, a w przypadku gmin powiatu cieszyńskiego, jeleniogórskiego oraz kłodzkiego osiągała poziom 86-184 firm. Tylko co 26 osoba na 1000 mieszkańców decydowała się na prowadzenie firmy w gminach powiatu raciborskiego, lubańskiego, lwóweckiego oraz w południowej części województwa opolskiego, wzdłuŜ granicy z Republiką Czeską (rys. 2).
Przygraniczne obszary województwa lubuskiego, charakteryzują się wzmoŜoną aktywnością gospodarczą, która znajduje swoje przełoŜenie w liczbie osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą (w gminach powiatów zachodnich województwa lubuskiego liczba firm na 1000 mieszkańców wynosiła 40-59). Chętniej własne firmy zakładali mieszkańcy powiatu polickiego oraz gmin sąsiadujących ze Szczecinem. Województwo zachodniopomorskie charakteryzuje się ponadto koncentracją firm wzdłuŜ wybrzeŜa Morza Bałtyckiego (na terenach przybrzeŜnych powiatu koszalińskiego w 2005 r. odnotowano nawet ponad 300 firm na 1000 mieszkańców). Tendencja wzmoŜonej aktywności wzdłuŜ wybrzeŜa utrzymuje się takŜe na terenie woj. pomorskiego. Średnio liczba firm mieści się w przedziale 40-85 na 1000 mieszkańców.
Poziom rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich zaleŜy równieŜ od aktywności pozarolniczej producentów rolnych. Gospodarstwo rolne staje się w tym
K. Brodzińska, Z. Brodziński 74
wymiarze tylko jednym ze sposobów pozyskiwania dochodów przez gospodarstwo domowe, które z kolei staje się głównym podmiotem gospodarowania zasobami.
Wchodzą na teren gospodarstwa nowe działalności nierolnicze, takie jak produkcja energii ze źródeł biologicznych, prowadzenie zakładów naprawczych, magazynów, punktów sprzedaŜy, świadczenie usług transportowych, agroturystycznych i wiele innych [ADAMOWICZ 2005]. Analizując przestrzenne zróŜnicowanie aktywności pozarolniczej producentów rolnych moŜna zauwaŜyć, Ŝe największe skupiska gmin o korzystnej na tle kraju wartości omawianego wskaźnika znajdują się w północno-zachodniej części Polski, na terenie gmin województw zachodniopomorskiego,
lubuskiego, zachodniej części pomorskiego i kujawsko-pomorskiego oraz północnej części wielkopolskiego i dolnośląskiego. Na omawianym terenie odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wynosił w okresie spisowym od ok. 12% do ponad 50% (rys. 3).
Rys. 3. Odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą dzia-łalność gospodarczą w gminach wiejskich (źródło: opracowanie własne na podstawie danych PSR 2002 r.)
PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ... 75 Fig. 3. Percentage of the farms engaged in non-agricultural economic activity in rural
communes (source: own study based on the data of Agricultural Census 2002) Najwięcej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, gdzie odsetek gospodarstw rolnych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą przekroczył 16,5%
znajduje się w województwie zachodniopomorskim. W gminach powiatu golenio-wskiego i koszalińskiego pozarolniczą działalność prowadziło od ok. 23% do 51%
gospodarstw. Na pozostałym obszarze kraju wartość omawianego wskaźnika kształtowała się na poziomie 12-23%. Znaczne skupiska gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność zlokalizowane są ponadto w północno-wschodniej części Polski. W gminach woj. warmińsko-mazurskiego, o gęstości zaludnienia poniŜej 50 osób na km2, odsetek gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą wynosił od ok. 4-8%, w gminach graniczących z Obwodem Kaliningradzkim do 23% w gminach połoŜonych w centralnej części województwa. W woj. podlaskim i północnej części woj. mazowieckiego odsetek gospodarstw prowadzących działalność pozarolniczą wynosił od ok. 4-8% (gminy graniczące z woj. warmińsko-mazurskim) do blisko 23% w okolicach Augustowa, Hajnówki i Białegostoku. Dodatkową działalność gospodarczą prowadzą takŜe gospodarstwa połoŜone we wschodniej części woj.
lubelskiego (odsetek gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność nie przekraczał tu jednak 12%). Ponadto na terenie Polski znajdują się gminy i powiaty, w których wartość wskaźnika przekraczała 50%. Przykładem są tu gminy powiatu bieszczadzkiego, leskiego w woj. podkarpackim, gmina Stronie Śląskie (woj.
dolnośląskie), gminy Kraszewice, Czajków (woj. wielkopolskie), gminy powiatu toruńskiego i bydgoskiego (woj. kujawsko-pomorskie).
Z danych GUS wynika, Ŝe w okresie sześciu lat pomiędzy spisami (1996-2002) udział gospodarstw rolnych, które deklarowały prowadzenie działalności pozarolniczej w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych wzrósł z 8,1% do 12,4%, czyli o 4,3 punkty procentowe 1. Praktyka wskazuje, Ŝe dzięki programom unijnym, w tym głównie PROW, coraz więcej rolników podejmuje aktywność pozarolniczą. Dynamika zmian w tym zakresie będzie jednak widoczna dopiero po kolejnym spisie rolnym. Aktualne dane (np. ARiMR) nie pozwalają na dokonanie takiej oceny.
Jedną z najczęściej podejmowanych aktywności gospodarczych ludności wiejskiej jest działalność turystyczna i agroturystyczna. Jej rozwój w wymiarze ekonomiczno-społecznym to takŜe powstawanie bodźców stymulujących rozwój gospodarstw rolnych oraz aktywizujących wiejski rynek pracy. Nie bez znaczenia jest oczywiście rozbudowa i modernizacja zasobów mieszkaniowych rolników, a takŜe moŜliwość sprzedaŜy nadwyŜek produktów z własnego gospodarstwa [JAROSZ 2003;
KRUPIŃSKA 2005]. Przestrzenne rozmieszczenie gospodarstw agroturystycznych w Polsce w znacznej mierze pokrywa się z rozmieszczeniem gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą (rys. 4).
1 Pozarolnicza działalność gospodarstw rolnych 2002, Narodowy Spis Powszechny Ludności Mieszkań, Powszechny Spis Rolny, GUS, Warszawa 2003.
K. Brodzińska, Z. Brodziński 76
Rys. 4. Liczba gospodarstw agroturystycznych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich wyraŜona w liczbach bezwzględnych (źródło: opracowanie własne na podstawie danych PSR 2002 r.)
Fig. 4. Number of agrotouristic farms in rural and urban-rural communes expressed in absolute numbers (source: own study based on the data of Agricultural Census 2002) Zaobserwować moŜna znaczne skupiska gospodarstw agroturystycznych w woj.
PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ... 77 warmińsko-mazurskim (średnio w gminie na tę formę pozarolniczej działalności zdecydowało się od 4 do 41 gospodarstw). Korzystną, z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej obszaru rentę połoŜenia wykorzystują takŜe mieszkańcy gmin zlokalizowanych w północnej części woj. podlaskiego, w tym głównie gmin połoŜonych w powiatach białostockim i hajnowskim. W woj. pomorskim i zachodnio-pomorskim gospodarstwa agroturystyczne koncentrują się wzdłuŜ wybrzeŜa Morza Bałtyckiego (wartość wskaźnika mieści się w przedziale 15-41 gospodarstw w gminach woj. pomorskiego oraz od 4 do 14 gospodarstw w gminach woj. zachodnio-pomorskiego). Na Kaszubach działalność agroturystyczną prowadzą głównie gospodarstwa połoŜone w gminach powiatu kartuskiego, kościerskiego i chojnickiego.
W woj. wielkopolskim działalność agroturystyczna skoncentrowana jest głównie w gminach połoŜonych wzdłuŜ zachodniej granicy regionu.
DuŜą aktywność w świadczeniu usług agroturystycznych wykazują mieszkańcy gmin południowej części kraju, w szczególności woj. dolnośląskiego, śląskiego, małopolskiego i podkarpackiego. Zwykle liczba gospodarstw agroturystycznych w gminie nie przekracza 41, natomiast w gminach powiatu tatrzańskiego kształtuje się na poziomie od 106 do blisko 260. Wyraźnie moŜna więc zauwaŜyć, Ŝe rozwój agroturystyki nie przebiega jednakowo we wszystkich regionach, dominuje na obszarach charakteryzujących się szczególną atrakcyjnością turystyczną, a zwłaszcza walorami wypoczynkowymi oraz przyrodniczymi. W związku z powyŜszym rozwój gospodarstw agroturystycznych i turystyki wiejskiej w innych regionach kraju wymaga stworzenia innowacyjnego produktu turystycznego, co z kolei wymaga wysokich nakładów kapitałowych. Pojęcie „produkt turystyczny” oznacza w węŜszym znaczeniu wszystko, co kupuje turysta, w szerszym - wszystko, co turysta czyni w czasie podróŜy oraz w miejscu przeznaczenia [JALNIK 2004].
Liczba gospodarstw ogółem świadczących usługi agroturystyczne i turystyczne na wsi w 2002 roku wynosiła 13,1 tys., z tego 7,3 tys. było gospodarstwami rolnymi świadczącymi usługi agroturystyczne, 5,7 tys. stanowiły gospodarstwa domowe, świadczące usługi turystyczne na obszarach wiejskich (kwatery turystyki wiejskiej) oraz 133 to gospodarstwa domowe specjalizujące się w ekoturystyce [PRZEZBIÓRSKA 2004].
Agroturystyka i turystyka wiejska wciąŜ pręŜnie się rozwijają. Powstaje nie tylko coraz więcej przedsięwzięć tego rodzaju, ale takŜe poprawia się znacznie jakość świadczonych usług. Rozwój tego rodzaju działalności prowadzi z kolei do powstawania działalności uzupełniających. Pojawienie się turystów na wsi jest czynnikiem stymulującym rozwój handlu, drobnych usług, gastronomii, usług związanych z rekreacją (jazda konna, boisko sportowe, siłownia, wynajem łodzi i Ŝaglówek, kluby, dyskoteki, salony gry, minikina) [JAROSZ 2003]. Niemniej jednak świadczenie usług turystycznych i agroturystycznych nie moŜe poprawić sytuacji dochodowej mieszkańców obszarów wiejskich we wszystkich regionach kraju.
Podsumowanie
W koncepcji rozwoju zarówno rolnictwa, jak i obszarów wiejskich tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem jest jednym z najwaŜniejszych priorytetów. Tempo powstawania miejsc pracy jest jednak niewystarczające. Wyraźny przyrost w latach 2002-2005 liczby podmiotów gospodarczych na terenie województw Polski północnej dowodzi, Ŝe regiony te dźwigają się z regresu gospodarczego, spowodowanego upadkiem państwowych gospodarstw rolnych. Natomiast spadek liczby przedsiębiorstw osób fizycznych na obszarach wiejskich Polski wschodniej świadczy o dalszej marginalizacji tych obszarów w stosunku do zachodniej części kraju. Dodatkowo, na
K. Brodzińska, Z. Brodziński 78
omawianym obszarze zarówno odsetek gospodarstw indywidualnych, jak i gospodarstw prowadzących działalność agroturystyczną jest stosunkowo niski. Najwięcej gospodarstw agroturystycznych znajduje się w pasie województw północnych (morze, jeziora) i województw południowych (góry). Nie naleŜy zatem oczekiwać, Ŝe w najbliŜszym czasie w innych rejonach kraju nastąpi masowy rozwój agroturystyki i turystyki wiejskiej.
Wyniki badań wykazały, Ŝe na obszarach wiejskich Polski wschodniej systemowe rozwiązania wspierające rozwój przedsiębiorczości nie przynoszą oczekiwanych efektów. W związku z powyŜszym naleŜy poszukiwać skutecznych rozwiązań pobudzających rozwój przedsiębiorczości na tych obszarach. Pomocna moŜe okazać się w tym względzie koncepcja selektywnego rozwoju, która doprowadzi do stworzenia lokalnych centów rozwoju. Jej realizacja wymaga jednak przeprowadzenia dogłębnych analiz, wdroŜenia innowacyjnych pomysłów i zabezpieczenia na ten cel środków finansowych.
Literatura
ADAMOWICZ M. 2005. Wielofunkcyjne rolnictwo w rozwoju obszarów wiejskich, w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich. M. Kłodziński, W. Dzun (Red.), IRWiR PAN, AR Szczecin, Warszawa: 32-56.
DUCZKOWSKA-MAŁYSZ K. 1998. Rolnictwo - wieś - państwo. Wyd. PWN, Warszawa: 217 ss.
JALNIK M. 2004. Marketing produktów agroturystycznych w województwie podlaskim.
Rocz. Nauk. Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu VI(4): 74-79.
JAROSZ A. 2003. Agroturystyka jako sposób wzmacniania konkurencyjności przedsię-biorstw, w: Źródła przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw w agrobiznesie. D. Nie-zgoda (Red.), AR Lublin: 117-127.
KŁODZIŃSKI M. 2002. Sytuacja sektora małych i średnich przedsiębiorstw, w: Przed-siębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej. M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska (Red.), IRWiR PAN Warszawa: 41-55.
KŁODZIŃSKI M. 2003. Jak aktywizować gminę wiejską, w: Aktywizacja wiejskich ob-szarów problemowych. M. Kłodziński, W. Dzuna (Red.), IRWiR Warszawa: 17-32.
KŁODZIŃSKI M.2006. Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast.
IRWiR PAN Warszawa: 176 ss.
KRUPIŃSKA W.2005. Wybrane czynniki rozwoju działalności agroturystycznej w procesie dywersyfikacji gospodarstw rolnych, w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich. M.
Kłodziński, W. Dzun (Red.), IRWiR PAN, AR Szczecin, Warszawa: 32-56.
ŁĘCZYCKI K. 2001. Podstawowe problemy rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego 2/3: 143-146.
PRZEZBÓRSKA L. 2004. Działalność pozarolnicza gospodarstw rolnych w Polsce w za-kresie agroturystyki w latach 1996-2002. Rocz. Nauk. Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu VI(4): 174-180.
Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, pozarolnicza działalność gospodarcza, agroturystyka
PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ... 79 Streszczenie
Analizie poddano takie zmienne, jak liczba podmiotów gospodarczych, w tym firm osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą według województw i gmin, odsetek gospodarstw indywidualnych prowadzących działalność gospodarczą oraz liczbę gospodarstw agroturystycznych. W analizach wykorzystano dostępne dane GUS i PSR dla 2002 r. i 2005 r.
Z badań wynika, Ŝe istnieją dysproporcje pomiędzy poziomem rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Polski wschodniej i zachodniej. Szczególnie widocznym symptomem marginalizacji jest spadek liczby firm osób fizycznych w województwach wschodnich. Stwierdzono równieŜ, Ŝe w większości gmin Polski wschodniej odsetek gospodarstw indywidualnych, jak i gospodarstw prowadzących działalność agroturystyczną jest stosunkowo niski. Przyrost firm osób fizycznych na obszarach wiejskich Polski północnej świadczy natomiast o rozwoju gospodarczym tych regionów.
SPATIAL DIVERSIFICATION OF ENTREPRENEURSHIP ON RURAL AREAS IN POLAND
Katarzyna Brodzińska, Zbigniew Brodziński
Katarzyna Brodzińska, Zbigniew Brodziński