Ekonomiczny wymiar przedsiębiorczości

Na związki między przedsiębiorczością i produkcją pierwszy zwrócił uwagę Mar- shall [Marshall, 1920], który wyróżnił cztery czynniki produkcji: ziemię, pracę, kapitał i organizację. Organizacja jest w tym ujęciu czynnikiem koordynującym, spajającym pozostałe. Marshall wierzył, że to przedsiębiorczość jest elementem organizującym i dynamizującym organizację. Współcześnie niektórzy ekonomiści idą dalej i za czwar-ty czynnik produkcji uznają właśnie przedsiębiorczość [Arnold, 1996]. Chociaż wielu ekonomistów zgadza się z tezą, że przedsiębiorczość jest niezbędna dla wzrostu go-spodarczego, to nie ma powszechnej zgody co do roli pełnionej przez przedsiębiorców w tym procesie. Jedna ze szkół sugeruje, że rolą przedsiębiorcy jest podejmowanie ryzyka w warunkach niepewności i niepełnej informacji, podczas gdy inna utrzymuje, że taką rolą jest wprowadzanie innowacji, a sam proces innowacji – jak go ujmuje Kirzner – jest spontanicznym, nierozmyślnym procesem uczenia się [Kirzner, 1985].

Leibenstein precyzuje, że przedsiębiorcy posiadają dar dostrzegania i wypełniania nisz rynkowych m.in. przez innowacyjne łączenie różnych czynników i realizację niezaspo-kojonego popytu [Leibenstein, 1995].

Chociaż przedsiębiorczość jest umocowana w teorii i traktowana bądź jako jeden z czterech czynników produkcji (Arnold), bądź jako czynnik dynamizujący organizację (Marshall), to w porównaniu z zaawansowaniem badań nad pozostałymi czynnikami produkcji można uznać, że badania nad przedsiębiorczością pozostają w początkowej fazie rozwoju. Dorobek teorii wzrostu ekonomicznego, zdaniem niektórych badaczy,

„znacznie ucierpiał wskutek zaniedbania badania roli przedsiębiorczości” [Kirzner, 1985, s. 69]. Istnieją ku temu dwie przyczyny: po pierwsze, przedsiębiorczość jest empirycznie trudno mierzalna. Jeżeli nie ma wśród ekonomistów zgody co do definicji przedsiębiorczości, to problematyczne wydaje się konstruowanie narzędzi do jej po-miaru. Po drugie, cechą przedsiębiorczości jest niepewność i przejawia się to brakiem wystarczającej ilości informacji, nieznaną funkcją produkcji czy błędami rynkowymi.

Jak wskazuje Leibenstein [Leibenstein, 1995], przedsiębiorczość pojawia się po to, by

„poprawiać niedoskonałości rynku”. Jednakże większość modeli ekonomicznych za-kłada dostęp do pełnej informacji i jasno zdefiniowaną funkcję produkcji. Dlatego też przedsiębiorcy nie są uwzględniani w tych modelach [Leibenstein, 1995].

Kilby diagnozuje, że przedsiębiorczość jest zagadnieniem niedostatecznie dostrze-ganym w ekonomii, i utrzymuje, że przedsiębiorczość przejawia się „tylko w niższych rejestrach, tam gdzie mamy do czynienia z niedostateczną wiedzą i z niedoskonało-ściami rynku” [Kilby, 1983]. To m.in. sprawia, że zjawisko to jest pomijane szczegól-nie wówczas, kiedy tworzone są modele dotyczące krajów wysoko rozwiniętych.

W modelu tworzonym dla krajów rozwijających się usuwa się założenie o dostępie do pełnej, kompletnej informacji rynkowej. Ten bardziej realistyczny obraz rynków po-zwala zaistnieć przedsiębiorczości jako jednemu z kluczowych czynników transforma-cji rynkowej, wzrostu gospodarczego i rozwoju.

Leibenstein utrzymuje, że w procesie rozwoju ekonomicznego w państwach rozwi-jających się zachodzą równocześnie dwa procesy: wzrostu gospodarczego i transfor-macji gospodarczej. W celu zwiększenia wysokości dochodu narodowego liczonego na głowę mieszkańca musi dokonać się „zmiana mniej wydajnych technik na bardziej wydajne” [Leibenstein, 1995]. Ten zwrot jest procesem transformacji rynkowej i może przyjmować formę wytwarzania nowych produktów, nowych umiejętności czy nowych rynków. Przedsiębiorczość jest sprężyną zarówno wzrostu gospodarczego [Thurik, 1995; Braunerhjelm, Carlsson, 1999; Reynolds, 1999], jak i transformacji. Bez przed-siębiorców nie byłoby innowacji czy twórczej imitacji na rynku, a zatem nie następo-wałaby transformacja w kierunku nowych metod produkcji i nowych produktów w danej gospodarce. Uczestnicząc w transformacji, przedsiębiorcy nie tylko dostarcza-ją nowych dóbr i usług, ale tworzą również nowe miejsca pracy [van Praag, van Ophem, 1995; Jackson, Klich, Poznańska, 1998]. W rezultacie przedsiębiorczość jest niezbędnym składnikiem procesu rozwoju gospodarczego i służy zarówno jako katali-zator transformacji rynkowej, jak i dostarcza nowych możliwości wzrostu gospodar-czego, zatrudnienia i wzrostu dochodu narodowego w przeliczeniu na głowę mieszkań-ca [Harper, 2003].

Audretsch i Thurik [Audretsch, Thurik, 2004] rozwijając koncepcję modelu gospo-darki opartego na przedsiębiorczości (entrepreneurial economy) i traktując go jako przeciwieństwo tradycyjnego modelu gospodarki (managed economy), wskazują na trzy zasadnicze obszary pozytywnego wpływu przedsiębiorczości i małych firm na rozwój gospodarczy:

kreowanie nowych firm opartych na wiedzy (knowledge spillovers);

•

•

• zwiększanie liczby przedsiębiorstw (a przez to i konkurencji);

zwiększanie zróżnicowania między przedsiębiorstwami [Audretsch, Thurik, 2004].

Tradycyjny model (managed economy) „koncentruje się (revolves) na relacjach między stabilnością, specjalizacją, jednorodnością, skalą, pewnością i przewidywalno-ścią z jednej i wzrostem gospodarczym z drugiej strony. W przeciwieństwie do tego, model gospodarki oparty na przedsiębiorczości koncentruje się na związkach między elastycznością, zmiennością, różnorodnością, nowością, innowacjami, sprzężeniami i klastrami z jednej i wzrostem gospodarczym z drugiej strony” [Audretsch, Thurik, 2004, s. 7]. Różnice między tymi modelami autorzy przedstawiają, odwołując się do czterech obszarów (pól):

1) podstawowych sił, na których opierają się wyróżnione modele, 2) środowiska zewnętrznego,

3) funkcjonowania firm, 4) polityki rządu.

Mówiąc o podstawowych siłach, Audretsch i Thurik przeciwstawiają lokalności, kontynuacji oraz dylematowi: praca czy wysokie płace (typowym dla modelu tradycyj-nego), globalną orientację, zmianę oraz koniunkcję: praca i wysokie płace. W tej kon-cepcji model oparty na przedsiębiorczości bazuje na zmianie, a nie na kontynuacji jak model tradycyjny. Model oparty na przedsiębiorczości zmianę prowokuje i ze zmiany czerpie, na niej się rozwija.

W odniesieniu do środowiska zewnętrznego elementy typowe dla modelu tradycyjne-go: stabilność, specjalizację i homogeniczność, autorzy kontrastują ze zmianą, różnorod-nością i heterogeniczróżnorod-nością – typowymi dla modelu opartego na przedsiębiorczości.

W polu funkcjonowanie firm w modelu tradycyjnym zjawiska takie, jak: kontrola, transakcje, konkurencja i współdziałanie (rozumiane jako dopełniające się) oraz zjawi-sko ekonomii skali, konfrontowane są z motywacją, wymianą dokonującą się na rynku, konkurencją i współdziałaniem (jako substytutami) oraz elastycznością produkcji jako wyznacznikami modelu opartego na przedsiębiorczości. Warto przy tym podkreślić, że w modelu ekonomii opartej na przedsiębiorczości akcentuje się potrzebę skutecznej motywacji pracowników do eksploracji nowych możliwości i procesów (by lepiej re-alizować cele organizacji). Tutaj podkreśla się znaczenie przywództwa, szczególnie przywództwa transformacyjnego [Bass, Avolio, Atwater, 1996].

W przypadku polityki rządu różnice między modelem tradycyjnym a opartym na przedsiębiorczości dotyczą filozofii polityki rządu (odpowiednio: wymuszanie i zezwa-lanie), celów (ukierunkowanie na wyniki wobec orientacji na zasoby), poziomów (kra-jowy versus lokalny) oraz zasilania kapitałowego (stabilne powiązania między banka-mi i firmabanka-mi versus dynabanka-miczne i zróżnicowane związki firm oraz różnych instytucji finansowych i kapitałowych) [Audretsch, Thurik, 2004].

Model gospodarki bazujący na przedsiębiorczości uwzględnia dużo pełniej niż mo-del tradycyjny warunki tworzone współcześnie przez turbulentne otoczenie i w sposób naturalny współgra z rozumieniem przedsiębiorczości jako czynnika dynamizującego procesy transformacji. Wydaje się, że model gospodarki bazujący na przedsiębiorczo-ści, przydając wyższości zmianie nad trwałością, bardziej wychodzi naprzeciw pro-blemom i potrzebom współczesnych organizacji i firm, które muszą konkurować w coraz bardziej turbulentnym otoczeniu. Politykę w zakresie konkurencyjności okre-śla się przy tym jako „(...) zestaw działań publicznych, które pozwalają swoim przed-siębiorcom wzmocnić ich pozycję na konkurencyjnych rynkach i przez to tworzyć zysk, zwiększać zatrudnienie i polepszać ogólny standard życia” [Peneder, 2001, s. 158]. Pender podziela pogląd, że trzema filarami polityki konkurencyjności są:

sprawnie działający rynek, innowacje i przedsiębiorczość oraz możliwość uczenia się i akumulowania zasobów, które są pożądane przez konkurencję [Peneder, 2001, s. 174]. Są przesłanki, by twierdzić, że model bazujący na przedsiębiorczości jest bar-dziej zbieżny z warunkami tworzonymi w systemach tych państw postkomunistycz-nych, które dokonują głębokiej transformacji gospodarczej. Konsekwentnie, za takim właśnie modelem ekonomii opowiada się autor, a przedstawiane w dalszej części książki analizy, oceny oraz rekomendacje wpisują się całkowicie w wyżej zakreślony model gospodarki oparty na przedsiębiorczości.

Przekonanie o pozytywnym wpływie przedsiębiorczości na rozwój gospodarczy le-ży u podstaw programów konstruowanych z myślą o wspieraniu przedsiębiorczości realizowanych przez OECD i Bank Światowy. W tym kontekście znamienny jest fakt, że nie ma wielu studiów na temat zależności między narodzinami nowych firm i lokal-nym rozwojem gospodarczym [OECD, 2003]. Studium bazujące na danych pozyska-nych z 29 krajów (spośród których 22 to kraje należące do OECD) [OECD, 2003]

definiuje zasadnicze kanały, poprzez które nowe firmy oddziałują na lokalną gospo-darkę. Są to: tworzenie nowych miejsc pracy, większe dochody z podatków lokalnych, rozwój usług i pozytywny wpływ na motywacje zarówno przedsiębiorców, jak i za-trudnionych w małych i średnich firmach osób. Studium identyfikuje listę najważniej-szych barier dla rozwoju przedsiębiorczości w regionach zaniedbanych: niedostateczna liczba sieci biznesowych i społecznych, niski popyt na rynkach lokalnych, mała war-tość (atrakcyjność) mieszkalna terenów i skomplikowany sposób uzyskiwania prawa własności do nieruchomości, trudności w dostępie do kapitału, brak doświadczenia zawodowego i odpowiednich umiejętności wśród ludzi zamieszkujących dany teren, przeszkody kulturowe, brak indywidualnych motywacji, zamykanie się w ramach branż już istniejących na danym terenie (sectoral clustering), wysoki wskaźnik prze-stępczości, problemy z porzuceniem praktyki uzależnienia się bezrobotnych od sfery opieki socjalnej i zasiłków czy oraz regulacje prawne [OECD, 2003, s. 47–53].

Wątek badań nad przedsiębiorczością w kontekście jej roli w stymulowaniu rozwo-ju gospodarczego jest obecny również w projektach realizowanych przez Bank Świa-towy. Badania Nelsona i Packa pokazały m.in. rolę przedsiębiorczości w procesach zmian i dostosowywania gospodarek dynamicznie rozwijających się państw Azji [Nel-son, Pack, 1998]. Autorzy ci wyróżnili dwie grupy teorii wyjaśniających fenomen szybkiego wzrostu gospodarczego Tajwanu, Singapuru, Hongkongu czy Korei Połu-dniowej: teorie akumulacji i teorie asymilacji. Pierwsze wskazują na znaczenie inwe-stycji w pobudzaniu wzrostu gospodarczego, podczas kiedy teorie asymilacji podkre-ślają rolę przedsiębiorczości i innowacji i pokazują, że inwestycje w kapitał ludzki i fizyczny są zagadnieniem podstawowym, ale nie wystarczającym do osiągania szyb-kiego wzrostu.

Chociaż przedsiębiorczość może wpływać na tempo transformacji gospodarczej i rozwój gospodarczy, nieliczne tylko kraje wykorzystują programy aktywnego wspie-rania przedsiębiorczości. Dodatkowo wiele krajów rozwijających się koncentruje się bardziej na popieraniu działalności korporacji międzynarodowych niż przedsiębiorczo-ści krajowej [Burnett, 2000]. Korporacje międzynarodowe mogą przyczynić się do wzrostu dochodów kraju, w którym prowadzą działalność, wprowadzają innowacje i mogą działać jako katalizator transformacji rynkowych, zatem to one, korporacje, mogą być wykorzystane jako źródła rozwoju. Jednakże Saeed sugeruje, że lepszym rozwiązaniem jest promowanie przez rządy krajowej przedsiębiorczości reprezentowa-nej przez firmy krajowe, ponieważ to krajowi przedsiębiorcy mają lepsze rozeznanie krajowych rynków i bardziej precyzyjną wiedzę o popycie, który musi być przez przedsiębiorców zaspokojony [Saeed, 1998].

W teoretycznych rozważaniach poświęconych przedsiębiorczości uwagę badaczy przykuwa szara strefa. Wśród teoretyków nie ma zgody co do interpretacji szarej strefy i tego, czy zatrudnienie w szarej strefie gospodarki jest korzystne dla rozwoju poprzez przedsiębiorczość.

Saeed sugeruje, że wiele spośród rodzinnych firm i sklepów tworzących szarą strefę jest przedsięwzięciami przedsiębiorczymi. Twierdzi, że zwarta struktura firm rodzin-nych sprzyja inkubacji pomysłów, które są następnie testowane w szarej strefie, a po-tem wykorzystane do przekształcania produktów i procesów. Ponadto utrzymuje, że kobiety i ludzie młodzi są zazwyczaj jako pierwsi wypychani z legalnego rynku pracy, zatem ich pomysły są wykluczane z oficjalnego sektora. Ci ludzie ze swoimi pomy-słami i potencjałem przedsiębiorczym zasilają często szarą strefę, bądź to podejmując pracę w małych firmach rodzinnych bez umowy o pracę, bądź to samodzielnie wytwa-rzając dobra czy świadcząc usługi bez rejestrowania swojej działalności gospodarczej.

Szara strefa pełni w ten sposób rolę ujścia dla przedsiębiorczych pomysłów [Saeed, 1998].

Odmienne stanowisko w tej kwestii prezentują Carree, van Stel, Thurik i Wenne-kers [Carree i in., 2000], sugerując, że samozatrudnienie w szarej strefie może udarem-niać wzrost poprzez przedsiębiorczość. Twierdzą, że gospodarka będzie cierpieć wsku-tek wolniejszego tempa wzrostu zarówno wtedy, kiedy udział własności krajo-wej/narodowej jest zbyt mały, jak i wówczas, gdy jest zbyt duży. Ponieważ duża liczba firm w szarej strefie sprzedaje dobra i usługi dostępne na oficjalnym rynku, firmy sza-rej strefy nie przyczyniają się do transformacji rynku. Autorzy ci utrzymują ponadto, że stosunki własności w szarej strefie rzadko przyczyniają się do transformacji gospo-darki czy do wytwarzania innowacji bądź kreatywnego naśladownictwa [Carree i in., 2000].

Zagadnienia przedsiębiorczości podejmowane są bardzo często w państwach rozwi-jających się, gdzie sektor małych i średnich przedsiębiorstw gra istotną rolę w rozwoju gospodarczym kraju. W takich jednak przypadkach przedsiębiorczość jest sprowadzana do podejmowania działalności gospodarczej na małą skalę, gdzie podkreśla się jednak jej rolę w rozwoju społecznym i politycznym, tworzeniu miejsc pracy, zrównoważo-nym wzroście regionów, tworzeniu dochodów. Czasem wskazuje się na specyficzne zadania przedsiębiorczości związane z pomocą w przeprowadzaniu zmian w sposób stopniowy i taki, który nie wywołuje niepokojów społecznych [Batra, 2002]. Doświad-czenia gospodarki chińskiej z okresu 1990–2002 wskazują również na pozytywny wpływ klimatu przedsiębiorczości na rozwój gospodarczy tak w odniesieniu do firm prywatnych, jak i państwowych [Tan, 2005].

Znaczenie przedsiębiorczości w stymulowaniu i przeprowadzaniu zmian struktural-nych oraz realizacji wyzwań związastruktural-nych z globalizacją podkreśla OECD, stwierdzając, że bez dynamizmu wnoszonego do gospodarki przez przedsiębiorczość wyzwania związane z globalizacją i zmianami strukturalnymi byłyby nie do przezwyciężenia [OECD, 1998]. Komisja Europejska precyzuje to i wśród korzyści płynących z przed-siębiorczości wylicza: tworzenie nowych miejsc pracy i dynamizowanie wzrostu go-spodarczego, wzrost wydajności, a poprzez to wzrost konkurencyjności, wyzwalanie potencjału indywidualnych osób [EC Green Paper, 2003, s. 6–7].

Chociaż duże znaczenie przedsiębiorczości w stymulowaniu rozwoju gospodarcze-go nie jest w literaturze kwestionowane, to notujemy relatywnie małą liczbę badań teoretycznych podejmujących zagadnienie udziału nowo tworzonych małych i średnich przedsiębiorstw w pobudzaniu wzrostu gospodarczego regionów [Mezias, Boyle, 2002], przede wszystkim w krajach postkomunistycznych transformujących swoją gospodarkę [Jackson, Klich, Poznańska, 2005]. Rola przedsiębiorczości w procesach transformacji tak całych gospodarek, jak i poszczególnych działów/sekcji pozostaje

– wciąż jeszcze w znacznym zakresie – wyzwaniem dla badaczy. Dostępna (skromna) literatura w interesującym nas aspekcie koncentruje się na działach/sekcjach tradycyj-nych²⁷, pozostawiając sferę ochrony zdrowia na marginesie zainteresowań.

W tym zatem znaczeniu można uznać, że niniejsza praca koncentrując się na proble-mach tworzenia warunków do powstawania i rozwoju postaw przedsiębiorczych w sys-temie ochrony zdrowia, podejmuje zagadnienia słabo jeszcze naukowo eksplorowane.