Socjaliści na fali romantycznego zrywu ludu chcieli przeciwstawić się caratowi wraz z innymi narodami żyjącymi pod berłem i utworzyć internacjonalistyczny byt państwowy. Chcieli postawić ówcześnie im znany świat do góry nogami i stworzyć strukturę społeczną od nowa, z proletariatem na czele. Ponadto, ich koncepcji sprzyjała ujawniona w wojnie rosyjsko-japońskiej słabość caratu. Natomiast narodowcy chcieli oszczędzić wyniszczenia masy polskiej w rewolucji, do której naród był nieprzygotowany. Liga Narodowa przedstawiła przeciwstawny do rewolucyjnych koncepcji socjalistów, stabilny program poszerzania autonomii polskiej. Według Dmowskiego warunkiem niezbędnym do tego było maksymalne wyniszczenie Rosji rewolucją. Ponadto, liczono, że po wojnie domowej, Polakom na niezniszczonych ziemiach będzie się żyło dostatniej, a w ramach siły gospodarczej uda się uzyskać szerszą autonomię. Wychodząc naprzeciw koncepcjom Piłsudskiego, który szukał sojuszników przeciwko Rosji, Dmowski odbył podróż do Japonii w 1904 roku. W ten
36 A. Friszke, dz. cyt., s. 111, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 49-50, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 756-758 i 770-771.
str. 42 sposób chciał zniwelować wysiłki socjalistów, którzy liczyli na japońską pomoc, na wypadek rewolucji38.
W 1905 roku doszło do wybuchu rewolucji. PPS terroryzowała społeczeństwo polskie. Wydał konkretne dyrektywy jak ludność miała postępować. Nieposłuszeństwo w skrajnych przypadkach karane było śmiercią. Robotnicy w zaborze rosyjskim rozpoczęli strajk powszechny. W Warszawie nie pracowało niemalże 100% robotników, a w pozostałych prowincjach nawet do 62%. Doszło do starć z policją i wojskiem. Atmosfera sprzyjała buntowi. Liga Narodowa na specjalnym zebraniu w sprawie wybuchu rewolucji, przegłosowała poparcie strajku jako formy walki politycznej. Stało się to za wnioskiem Władysława Grabskiego. Jednak ostra krytyka przeprowadzona przez Dmowskiego spowodowała wycofanie się Ligi z tej decyzji – nie ogłoszono wejścia uchwały w życie.Ostatecznie narodowcy wyszli z tej sytuacji w inny sposób. Utworzyli w czerwcu 1905 roku Narodowy Związek Robotniczy (NZR), który był wyłoniony ze struktur TON. Na wsi, po pół roku analogicznie utworzono Narodowy Związek Chłopski (NZCh). Główną rolą NZR było odpieranie bojówek socjalistycznych oraz utrzymanie ciągłości wydawania prasy endeckiej. Ponadto, werbowano łamistrajków i organizowano kontrakcję strajkową. Dmowski liczył, że narodowcom uda się samodzielnie opanować rewolucję, a przez to uzyskać szerszą autonomię od Rosji. Jednak spotkanie z ówczesnym premierem Rosji Siergiejem Witte, nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Uchroniło to Polaków przed bratobójczą, otwartą walką. Propozycja Dmowskiego o samodzielnym opanowaniu rewolucji w autonomii polskiej miała wykazać samodzielność narodu polskiego oraz być kartą przetargową w poszerzaniu autonomii. Ograniczyłaby również absorbowanie uwagi Dumy nad kwestią gaszenia rewolucji w Kraju Nadwiślańskim. Jednak poważną wadą tej oferty była potencjalna, gwałtowna eskalacja przemocy między Polakami. Być może udałoby się narodowcom ograniczyć ją i szybko zdławić rewolucje, jednak na wypadek wymknięcia się sytuacji spod kontroli, wina za rozlew krwi polskiej byłaby po stronie Dmowskiego39.
38 A. Friszke, dz. cyt., s. 109-110, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 84-85, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 66-70, por. T. Kisielewski, dz. cyt., s. 26-30, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 51-52, por. A. Chwalba, dz. cyt., s. 398, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 761-765, por. A. Czubiński, Historia
Polski XX wieku…, s. 26-28.
39 M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 72-76, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 113-114, por. J. Terej, Idee…, s. 45-47, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 88-91, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 48-51,
str. 43 Rywalizacja w czasie rewolucji zaostrzała się. Dochodziło do częstych potyczek z użyciem borni palnej między PPS i SDKPiL a NZR. Przyczyny zasadniczo miały te same podłoże. Narodowy Związek Robotniczy nawoływał do odejścia od rewolucji, gdyż nie służyła ona sprawie polskiej, natomiast socjaliści nie tolerowali żadnego pokojowego rozwiązania. Narodowcy systematycznie uczestniczyli w akcjach przerywających strajki. Udało się załamać m. in. strajk kolejarzy w grudniu 1905 roku40.
Pod koniec 1905 roku w wielu miastach Guberni Warszawskiej odbyła się manifestacja narodowa jako forma kontrmanifestacji socjalistycznej. Przypieczętowała ona dominację narodowców pośród społeczeństwa polskiego. Endecy wylansowali się jako ugrupowanie porządku i spokoju społecznego. Pokazali, że dysponują siłą. Wówczas to wiele osób sceptycznie nastawionych do ruchu narodowego, utwierdziło się w przekonaniu, że panuje on w społeczeństwie i jest ściśle antyrewolucyjny. Dla bogatego mieszczaństwa był on idealnym schronieniem politycznym41.
Konflikt pogłębił bojkot wyborów do I Dumy z 1906 roku. Wybory były wielostopniowe, a głosy poszczególnych stanów były ważone. Głosowi ziemianina odpowiadały 3 głosy bogatych mieszczan, 15 głosów chłopów i 45 głosom robotników. W ten sposób ograniczono przez carat wpływy głosów rewolucyjnych. Na 36 polskich posłów, 34 z nich było endekami. Wierzono, że na forum parlamentu rosyjskiego sprawę polską będzie można posuwać do przodu. I Duma trwała jednak tylko 3 miesiące. Do starć między endekami a socjalistami doszło m. in. w Łodzi i w Pabianicach. Skutkiem tego były liczne pobicia oraz śmierć dwóch członków NZR. Terror rewolucyjny nasilał się, a władze rosyjskie usiłowały wprowadzić porządek. Endecy nie chcieli początkowo eskalować konfliktu, jednak po śmierci Walentego Baranowskiego, członka NZR, zabito w odwecie dziewięciu członków PPS. Wydano również odezwę, w której oświadczono, że endecy pierwsi strzelać nie będą, jednak będą się radykalnie rewanżować za straty. Działanie to przyniosło na krótko uspokojenie ugrupowań na terenie Warszawy. Fala terroru ze strony socjalistów wzmogła się, w związku z czym endecy przejęli inicjatywę. Do kwietnia 1907 roku
por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 765-770 i 781-782, por. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku…, s. 26-27 i 30-31, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 9-10.
40 A. Friszke, dz. cyt., s.114, por. J. Terej, Idee…, s. 46, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 71-73 i 103-105, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 49-50, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 767-774.
str. 44 walki trwały na dobre, a ofiary po obu stronach liczono w setkach. Dopiero wtedy osiągnięto porozumienie między endekami a socjalistami na szczeblu lokalnym, co zaowocowało ustaniem walk polsko – polskich. Obie strony rozkołysały nastroje mas społecznych, co doprowadziło do eskalacji przemocy w ramach różnicy poglądów. Jednakże oceniając która ze stron ponosi odpowiedzialność za śmierć robotników, należy patrzeć przez pryzmat ostatecznego celu każdej z organizacji. Endecy chcieli narodowego państwa polskiego, a socjaliści w najlepszym wypadku restytucji państwa zbliżonego do I RP42.
Rewolucja wywarła duży wpływ na społeczeństwo polskie. Okazało się, że nie tylko zaborcy są wrogami Polaków. Potrafili nimi być również wzajemnie socjaliści z narodowcami, ale i członkowie mniejszości narodowych, których patriotyzm polski nie oczarował. Endecy powołali do życia ugrupowania, które poważnie i na wielką skale zaktywizowały robotników i chłopów. Przeciwstawiły ich socjalistom, co często skutkowało opłakanymi stratami. Struktury NZR długo chroniły Polaków po wygaśnięciu rewolucji. Często wielu lokalnych watażków socjalistycznych działało na własną rękę. To z kolei stwarzało pole do popisu dla członków NZR. Endekom udało wejść się do Dumy i doprowadzili do jawnej działalności publicznej. Skutecznie zahamowano rewolucję w zaborze rosyjskim i nie dopuszczono do kontrakcji rusyfikacyjnej. Konflikt jaki urodził się pod egidą rewolucji miedzy endekami a esdekami na trwałe podzielił polską scenę polityczną opisywanego okresu. Narodowa demokracja stała się rozpoznawalna jako rzetelny reprezentant spraw polskich43.
Po rewolucji w 1908 roku podjęto decyzję, że walka o niepodległość przyjmie łagodniejszą formę. Polegać ona miała na stopniowym poszerzaniu autonomii polskiej w Kraju Nadwiślańskim. W Rosji wytworzyły się warunki do demokratycznej działalności. Powstał parlament rosyjski. W stosunku do potencjalnych prób nasilenia rusyfikacji na Polakach, unikanie radykalnych zrywów wydało się być rozsądne. Siłą rzeczy, rewolucja przyniosła Polakom stabilizację oraz tendencję do drobnych ustępstw ze strony Dumy. Liczono również na szybkie zniesienie wprowadzonego stanu
42 Według Andrzeja Friszke, Dmowski przeciwstawianiem się strajkom, pogłębiał wzajemne animozje
i wykopał rów, który był nie do zakopania między narodowcami a socjalistami. Friszke twierdzi również, że przeciwności jakie wówczas powstały, były zarzewiem dalszych nieporozumień endecko – socjalistycznych. - A. Friszke, dz. cyt., s. 114-117, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 78-81, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 104-105, por. L. Trzeciakowski, dz. cyt., s. 250-252, por. T. Kisielewski, dz. cyt., s. 28-29, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 776-777 i 782-784, por. A. Czubiński, Historia Polski XX
wieku…, s. 32-34, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 9-10.
43 M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 82-87, por. J. Terej, Idee…, s. 47, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 104-105, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 50-51.
str. 45 wojennego. Dążono do przekonania Rosji, że Polacy są sojusznikiem przeciwko Niemcom. W wyborach endecy odnieśli sukces. Wprowadzili do Dumy swoich przedstawicieli. Domagali się oni poszerzenia autonomii Guberni Warszawskiej, obsadzania urzędników osobami polskiego pochodzenia oraz wprowadzenia języka polskiego do urzędów i szkół. Zatem nie było rozsądnym zaprzepaszczać tego położenia buntem, który niekoniecznie musiał się udać, a jego przygotowanie musiałoby zaabsorbować wszystkich istotnych członków ruchu narodowego. Ponadto, przeciwników politycznych niepodległej, narodowej Polski w dalszym ciągu nie brakowało. Wręcz przeciwnie – socjaliści również pozyskiwali nowych sympatyków, a ich koncepcja diametralnie się różniła. Takie rozegranie polityczne znajdowało swoje uzasadnienie w stałym poszerzaniu swobód oraz uśpieniu czujności jednego z zaborców. Jednakże nie znalazło ono uznania u członków Ligi Narodowej44.
W 1908 roku Dmowski opublikował broszurę pt. „Niemcy, Rosja i sprawa polska”. Przewidywał w niej wojnę na skalę światową. W tym momencie narodowcy oficjalnie obrali prorosyjski kurs, co wynikało z chłodnej kalkulacji politycznej. Kosztem tego był fakt, że obóz narodowy dopuścił się kilku poważnych ustępstw. Między innymi pozwolono na wydzielenie z Kraju Nadwiślańskiego Chełmszczyzny. Ruch ten najprawdopodobniej miał udowodnić niby-lojalność endeków wobec Rosji. Zważywszy na ówczesną postawę Dmowskiego, można to uznać za bardzo prowokacyjne przedsięwzięcie. Być może było ono obliczone na wykruszenie się niezadowolonej części członków z ugrupowania. Jednakże w środowisku powszechnie uważano, że poprzez zjednoczenie zaborów polskich, łatwiej uda się uzyskać niepodległość. W ocenie Dmowskiego w nadchodzącym konflikcie to Rosja miała stać po zwycięskiej stronie. Zabiegi lojalnościowe nie podobały się części członków. Fronda wystąpiła już w 1908 roku. W 1909 roku odeszli członkowie NZR oraz Zetu. W 1911 roku doszło do radykalnej secesji, w skutek czego wielu bezpośrednich członków Ligi Narodowej odeszło i rozpoczęło samodzielną działalność. Część w późniejszym okresie utworzyła chadeckie centrum bądź przeszła do obozu piłsudczyków. Osłabienie kadrowe obozu narodowego wzmocniło rolę Dmowskiego. Od tej pory stał się on liderem ugrupowania, a jego poglądy oficjalną wykładnią. Nastroje społeczne wciąż były zdecydowanie antyniemieckie. Wielu twórców
44 M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 88, por. W. Muszyński, Zarys..., s. 19, por. J. Terej, Idee…, s. 47-48, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 138-139, por. A. Chwalba, dz. cyt., s. 398-399, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 781-784.
str. 46 literackich utwierdzało w tym nurcie społeczeństwo. Jednym z większych dowodów na to był nieoficjalny hymn „Rota”, napisany przez Marię Konopnicką, który miał charakter antyniemiecki45.
W 1912 roku doszło do kolejnych wyborów do Dumy. Rywalem Dmowskiego był Żyd, w związku z czym endecja podjęła kolejne kroki polegające na dyskredytowaniu tej mniejszości. Tym razem powody były stricte polityczne. Żydzi chcieli bronić swoich racji w Dumie, a narodowcy racji Polaków. Nawoływano do bojkotu żydowskich produktów oraz żydowskich usług. W ten sposób chciano obniżyć poparcie dla semickiego kandydata. Spotkało się to z wieloma zarzutami antysemickimi w różnych środowiskach politycznych. Działanie to obliczone było na zdobycie poparcia. Antysemityzm był tym razem środkiem do celu. Metody zdobycia poparcia nie były wyszukane, jednak okazały się być skuteczne46.
Biorąc pod uwagę egoizm narodowy należy wnioskować, że endecy postąpiliby podobnie bez względu na to czy kandydat byłby żydowski czy socjalistyczny. Diaspora nie była wcale szczególnie traktowana. Była traktowana jak każdy inny oponent egoizmu narodowego, a przez co narodowej polskości. Warto też zwrócić uwagę, że Dmowski bardzo często w swoich decyzjach balansował na granicy rozsądku. Jednak patrząc przez pryzmat jego poglądów, jego działanie miało realny sens47.