Narodowa demokracja w obliczu kryzysu parlamentarnego

11 grudnia 1922 roku kandydat narodowców Maurycy hr. Zamoyski przegrał wybory prezydenckie z Gabrielem Narutowiczem. Ten ostatni wygrał po kilku zaciętych turach. Narutowicza poparła głównie polska lewica, zaważyły głosy PSL „Piast”, którego kandydat odpadł. Ponadto, istotne okazały się głosy mniejszości narodowych, m. in. niemieckich, żydowskich i ukraińskich. W ocenie środowiska narodowego sytuacja była kuriozalna. Nie dość, że przegrał ich kandydat, to jeszcze przez głosy niepolskie. Sprawa była przedstawiana w taki sposób, że kluczowe miały być głosy mniejszości. Miały one być przestrogą przed kolejnymi głosowaniami i sytuacją w której to mniejszości miałyby mieć decydujące znaczenie. Endecja i jej sympatycy odebrali to zwycięstwo jako wkład niepolskiego czynnika w polskie sprawy. Rozpętała się kampania krytyki przeciwko Narutowiczowi. Tłumy demonstrowały na ulicach stolicy domagając się rezygnacji prezydenta – elekta. Dochodziło do starć

102 L. Bujalski dz. cyt., s. 6, 57, 61-64 i 67, por. B. Grott, dz. cyt., s. 130.

str. 76 bojówek politycznych. Było wielu poszkodowanych. Endecja usiłowała udaremnić zaprzysiężenie104.

W dn. 14 grudnia 1922 roku Gabriel Narutowicz został zaprzysiężony na pierwszego prezydenta II Rzeczpospolitej. Dwa dni później, a mianowicie w dn. 16 grudnia 1922 roku był on obecny na otwarciu wystawy sztuki w warszawskiej Zachęcie. W czasie ceremonii, oddano w jego kierunku kilka strzałów. Zginął na miejscu. Jak się okazało, zamachowcem był Eligiusz Niewiadomski. Obwiniano za morderstwo obóz narodowy. Wizerunek narodowców tymczasowo podupadł. Paradoksalnie to właśnie endecy w straceniu Niewiadomskiego zamawiali msze św. za spokój duszy prezydenta105.

Niewiadomski w chwili zamachu był urzędnikiem państwowym. Pracował w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Tuż po zamordowaniu prezydenta, nie uciekał. Poddał się wymiarowi sprawiedliwości – oczekiwał dla siebie kary śmierci. Eligiusz Niewiadomski nie był człowiekiem z przypadku. Miał on za sobą bogatą przeszłość. Pod koniec XIX wieku był członkiem m. in. Ligi Narodowej oraz TON. W Petersburgu był prezesem organizacji polskich studentów. Wystąpił z Ligi Narodowej na skutek odrzucenia jego propozycji sabotowania działań rosyjskich w wojnie rosyjsko – japońskiej. Następnie poświęcił się sztuce. Był wykładowcą na Politechnice Warszawskiej. Jego krytyka malarska była uznana na całym świecie. W czasie wojny polsko – bolszewickiej zawiesił swoją działalność w służbie cywilnej. Za protekcją generała Kazimierza Sosnkowskiego został przydzielony do Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (OII, „dwójka”), skąd następnie zasilił korpus

104 W wyborach prezydenckich 1922 roku za Narutowiczem obok mniejszości narodowych opowiedział

się elektorat lewicowy, oraz PSL „Piast”- W. Muszyński, Zarys..., s. 24, por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 124, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 154, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 37-38, por. A. Czubiński,

Historia Polski w XX wieku…, s. 135-136, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 145-147, por. O. Bergmann,

dz. cyt., s. 131 i 134, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 137-139, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 123-124.

105 W opracowaniu „Polska dla Polaków!” na stronie 124. znajduje się informacja, że „Niewiadomski,

(…) nie miał żadnych związków z tym (ruchem narodowym – przyp. aut.) obozem”. Jednakże ta

informacja jest aktualna tylko w kontekście działalności politycznej Niewiadomskiego w II RP, która przed odzyskaniem niepodległości miała się zupełnie inaczej. - W. Muszyński, Zarys..., s. 24, por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 124, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 146-147, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 37-38, por. O. Bergmann, dz. cyt., s. 132 i 135-137, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 137-139, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 124, por. A. Czubiński, Historia Polski w XX wieku…, s. 135-136, por. J. Giertych, Polski…, s. 27-28.

str. 77 szeregowych w 5. pułku piechoty (5pp). Po demobilizacji wrócił do służby cywilnej. Nie angażował się więcej politycznie106.

Fot. 1.10. Józef Piłsudski i Gabriel Narutowicz,

Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,

https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/215735/3242f404581877c0396b7345450d6c98/,

[dostęp w dn. 2019.01.17].

Postać Niewiadomskiego odzwierciedlała ówczesne polskie nastroje. Rzeczywiście w II Rzeczpospolitej nie był związany z narodowcami i nie działał z ich poplecznictwa. Jednak nie był on osobą nie rozumiejącą co się wówczas działo. Doskonale znał środowisko narodowe i był nacechowany narodowymi ideami. W czasie procesu zeznał, że miał zamiar przeprowadzić zamach również na Piłsudskiego, który według niego, miał pchać Polskę do katastrofy. Ciężko przypisywać ruchowi narodowymi odpowiedzialność za Niewiadomskiego. Z pewnością był on pokłosiem działalności endeckiej w zaborach. Endecja z pewnością stworzyła atmosferę jaka wówczas panowała, jednak decyzje każdy podejmował osobiście i za siebie. Zbrodnię jakiej się dopuścił Niewiadomski należy zaliczyć do najbardziej karygodnych. Niewiadomski zamordował we własnym imieniu, z zimną krwią. Jego pogrzeb miał charakter demonstracyjny. Wzięło w nim udział dziesięć tysięcy ludzi.

106 Niewiadomski, Eligiusz Józef, w: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, http://ipsb.nina.gov.pl, [dostęp w dniu 17.07.2016].

str. 78 Niewiadomskiego pochowano na Powązkach. Znaleźli się ludzie, którzy zamach na prezydenta poparli107.

Obecność ok. 10 tys. osób było wymiarem nastrojów społecznych. Nie należy w tym szukać pochwały zamachu na prezydenta, tylko chęci decydowania Polaków o sobie. Atmosfera wokół zamachu przejawiała propagandowo szumne konotacje antysemickie. Frekwencja na pogrzebie Niewiadomskiego najprawdopodobniej była efektem rozbudzenia narodu w decydowaniu w sprawach autonomicznych. Zabito demokratycznie wybranego prezydenta, paradoksalnie jednak na pogrzebie jego mordercy demonstrowano tendencje narodowo - demokratyczne¹⁰⁸.

Podczas tych wydarzeń środowisko narodowe dostrzegło wiele negatywnych aspektów panującej demokracji. Rozbicie polityczne na niewielkie partie powodowało problemy w stworzeniu silnego i stabilnego rządu. Udało się utworzyć gabinet tzw. Chejno – Piasta, czyli koalicji narodowej, centroprawicy i ludowców. Na czele rządu stanął Wincenty Witos. Poza tym do rządu weszli inni endecy: Roman Dmowski, Marian Seyda, Stanisław Grabski i Stanisław Głąbiński. Porozumienie uznało, że w polskim parlamencie większość powinna stanowić koalicja konserwatywna. Narodowa demokracja w porozumieniu z Piastem musiała przyjąć kilka kompromisów programowych. Jednym z najważniejszych była parcelacja ziem, co spowodowało stopniowe odchodzenie zwolenników ziemiańskich. Jesienią 1923 roku w wyniku niezadowolenia społecznego rząd musiał podać się do dymisji109.

Rola społeczna ZLN rosła. W 1924 roku związek liczył około 90 tysięcy członków, wydawał 27 dzienników w łącznym nakładzie 44,5 mln. ZLN oddziaływał bardzo szeroko na społeczeństwo. Dzięki bogatemu aparatowi propagandowemu, miał ogromny wpływ na sposób myślenia Polaków. Związkiem kierował głównie Stanisław Grabski. Liderem endeków w dalszym ciągu był Roman Dmowski, jednak nie udzielał się publicznie do 1925 roku. Liga Narodowa natomiast w dużej mierze pokrywała się osobowo z ZLN. Jednak traciła ona stopniowo na swym znaczeniu. W obliczu

107 S. Koper, Afery i skandale II Rzeczpospolitej, Warszawa 2011, s. 63, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 147, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 138-139.

108 S. Koper, dz. cyt., s. 63, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 147, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 138-139.

109 Według niektórych „Chjeno – Piasta” - A. Friszke, dz. cyt., s. 154, por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 125, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 139-140 i 147, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 124-125, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 34-35 i 38-39, por. A. Czubiński, Historia Polski w XX

wieku…, s. 135-136, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 148-149, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 47-48,

por. W. Turek, Obóz narodowy w Gdyni w latach 1920-1939, Radzymin-Warszawa 2015, s. 54-55, por. K. Kawalec, dz. cyt., s. 91-93.

str. 79 osamotnienia narodowców w kierownictwie ZLN i jego udziału w sejmie, związek stał się głównym organem ruchu narodowego110.

W październiku 1924 roku odbył się IV zjazd ZLN, na którym podnoszono kwestie ustrojowe. Krytyka spotkała Sejm, który miał zostać zrównany kompetencyjnie z Senatem. Do kolejnych dezyderatów należały: reforma konstytucji pozwalająca wyłonić silny, narodowy rząd, ograniczenie immunitetu poselskiego oraz przyznanie prezydentowi prawa rozwiązywania rządu. Postulowano również przekazanie władz ludziom, którzy mieli świadomość odpowiedzialności za losy państwa. Natomiast w kwestii opinii publicznej, proponowano sterowanie nią, a nie jej podporządkowanie się. Proponowano modulowanie opinii publicznej111.

Na początku 1925 roku usankcjonowały się roszczenia ustrojowe ZLN. Żądano m. in. ograniczenia liczb posłów do 224. Domagano się wprowadzenia braku możliwości wystawiania list wyborczych przez ugrupowania antypaństwowe, np. komunistów. Dążono do wzmocnienia roli najsilniejszych ugrupowań politycznych. To z kolei miało wyrzucić z gry najsłabsze i mniejszościowe partie. Tym sposobem narodowcy chcieli doprowadzić do spolszczenia areny politycznej w kraju112.

Wiosną 1926 roku propozycje endeków oraz ugrupowań centrowych zostały wniesione do sejmu. W opisywanym okresie następowały kolejne porażki powoływanych rządów. Demokracja nie zdawała egzaminu w II RP . W dn. 10 maja 1926 roku Wincenty Witos utworzył rząd, który był popierany przez reformatorów ustrojowych. Porażka kolejnego rządu była prawdopodobna, więc Piłsudski postanowił przejąć władze. W dn. 12 maja 1926 roku wraz z wiernymi sobie oddziałami Wojska Polskiego ruszył na Warszawę. Dowódcą obrony Stolicy był generał Rozwadowski. Po trzech dniach walk stolica została opanowana przez Piłsudskiego. W walkach po stronie rządowych wzięło udział wielu cywilów, w tym członkowie Ligi Narodowej i Młodzieży Wszechpolskiej. Rząd Witosa podał się do dymisji w dn. 14 maja 1926 roku. Nastąpiła era rządów zależnych od sanacji. W Polsce zakończył się czas rządów

110 A. Friszke, dz. cyt., s. 150-151, por. J. Terej, Idee…, s. 96-98 i 105, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 146-147.

111 A. Friszke, dz. cyt., s. 162, por. J. Terej, Idee…, s. 112-115, por. K. Kawalec, dz. cyt., s. 93-98.

str. 80 demokratycznie wybranych. Nastąpił okres autorytaryzmu, działającego za parlamentarną fasadą113.

Ludzie którzy osiągali pełnoletniość tuż po utworzeniu II RP nazywani byli pokoleniem niepodległości. W dużej mierze po demobilizacji trafiali na uczelnie, gdzie byli kształtowani przez organizacje narodowe. Zamach majowy obnażył słabość parlamentaryzmu i zepchnął ich do defensywy. Odcisnęło to na nich na tyle silne piętno, że spowodowało mobilizacje do działania narodowego. W opisywanym okresie II Rzeczpospolita przechodziła przez kryzys demokratyczny. Postulaty ruchu narodowego wyraźnie odchodziły od modelu demokratycznego w kierunku oligarchii. Kryzys parlamentarny dostrzegali również socjaliści, którzy w radykalny i równie niedemokratyczny sposób przejęli władzę114.

113 Premierzy II Rzeczpospolitej od listopada 1918 roku do Przewrotu Majowego. Przed listopadem

istniały rządy ludowców oraz osobno narodowców w Wielkopolsce, jednak wyprowadzenie dalszych rządów od jednego z nich, byłoby znaczącym uproszczeniem: Jędrzej Moraczewski 18.11.1918 – 16.01.1919, Ignacy Paderewski 18.01.1919 – 27.11.1919, Leopold Skulski 13.12.1919 – 09.06.1920, Wincenty Witos 10.06.1920 – 23.06.1920, Władysław Grabski 27.06.1920 – 24.07.1920, Wincenty Witos 24.07.1920 – 13.09.1921, Antoni Ponikowski dwukrotnie: 19.09.1921 – 05.03.1922, 10.03.1922 – 06.06.1922, Artur Śliwiński 28.06.1922 – 07.07.1922, Wojciech Korfanty 14.07.1922 – 31.07.1922, Julian Nowak 31.07.1922 – 14.12.1922, Władysław Sikorski 16.12.1922 – 26.05.1923, Wincenty Witos 28.05.1923 – 04.12.1923, Władysław Grabski 19.12.1923 – 14.11.1925, Aleksander Skrzyński 20.11.1925 – 05.05.1926, Wincenty Witos 10.05.1926 – 14.05.1926 - N. Davies,

Europa…, s. 1328, por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 147, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 167 i 227,

por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 52-55, por. R. Kaczmarek, dz. cyt., s. 139-154 i 199-204, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 134-135, por. A. Czubiński, Historia Polski w XX wieku…, s. 142-143, por. H. Zieliński, dz. cyt., s. 178, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 56-57, por. K. Komorowski, Polityka…, s. 34-35, por. W. Turek, dz. cyt., s. 55-56, por. K. Kawalec, dz. cyt., s. 93-98, por. K. Mucha, dz. cyt., s. 35-36, por. M. Bechta, …między Bolszewią a Niemcami. Konspiracja

polityczna i wojskowa Polskiego Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939-1952, Warszawa 2009,

s. 35, por. J. Giertych, Polski…, s. 18-19.

114 W. Muszyński, Duch…, s. 19, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 53-55, por. A. Czubiński, Historia

str. 81

1.3. Reorganizacja struktur narodowych. Przejście do politycznej

opozycji.