W 1897 roku ogłoszono program Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SDN, Stronnictwo). Nazwa ta nawiązywała do narodowych oraz demokratycznych poglądów zrzeszonych działaczy. Z tej nazwy wzięło się określenie endecja. W programie podkreślano wszechpolskość ponad wszystkimi zaborami. Praca u podstaw odnosiła pierwsze poważane sukcesy. Społeczeństwo polskie rozumiało swoją współzależność i jedność ponad wszystkimi zaborami. Z programu wynikał również pogląd, że naród polski jest gotów do samostanowienia. Pojawił się również radykalny pogląd dotyczący odzyskania niepodległości. Sprowadzał się on do tezy, że gdy zawiodą legalne środki walki, należy rozpocząć akcję wychodzącą poza ramy ówczesnego prawa. Podkreślano, że interesy narodu są tożsame z interesami ludu. Ustanowiono pogląd, że jedyną drogą do emancypacji ludu jest jego oświecenie. Stronnictwo deklarowało potrzebę wychowania patriotycznego młodzieży oraz sformułowanie konkretnego, zakonspirowanego planu. Według Dmowskiego priorytetową sprawą było utworzenie sieci pism, które mogłyby się odnosić propagandowo do wszystkich Polaków. Podobnie rzecz miała się z Kościołem Katolickim. Zadeklarowano, że interesy Kościoła będą chronione zawsze i wszędzie, nawet wbrew hierarchii kościelnej. Był to pierwszy tak zdecydowany ruch środowiska narodowego w kierunku Kościoła23.
W 1903 roku ogłoszono kolejny program SDN, który w zasadniczych kwestiach niewiele się różnił. Jednak część odbiorców treści niepodległościowe interpretowała poprzez działalność zewnętrzną – dyplomatyczną lub zbrojną. LN chciała tego uniknąć. Według czołowych działaczy należało jak najbardziej wzmacniać się wewnętrznie i nie afiszować się na zewnątrz. Miało to na celu uniknięcie przedwczesnej dekonspiracji i likwidacji organizacji. Stąd też drugi program SDN był opiewający w mniej radykalne hasła24.
23 A. Friszke, dz. cyt., s. 94-95, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 49, por. J. Terej, Idee…, s. 38-39, por. L. Trzeciakowski, dz. cyt., s. 244-245, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 31-33, por. A. Czubiński, Historia
Polski 1864…, s. 28-30, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 756-757, por. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku…, s. 24-25, por. W. Roszkowski, dz. cyt., s. 9-10, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 42-43,
por. K. Kawalec, Narodowa demokracja wobec faszyzmu 1922-1939, Warszawa 1989, s. 31-32.
24 A. Friszke, dz. cyt., s. 95, por. J. Terej, Idee…, s. 43-44, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 32 i 102-103, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 759-760, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 42-43, por. K. Kawalec, dz. cyt., s. 77-79.
str. 35 W latach 1904-1905 utworzono SDN na terenie zaboru Austriackiego. Natomiast w zaborze pruskim do Reichstagu wszedł członek Ligi Narodowej Bernard Chrzanowski. W 1903 roku, do sejmu na Śląsku dostał się Wojciech Korfanty. Z kolei w parlamencie wiedeńskim zasiadał prof. Stanisław Głąbiński. W 1905 roku SDN ogłosił program dla zaboru pruskiego. Był on analogiczny do programów Stronnictwa w zaborze rosyjskim oraz zaborze austriackim. W tym okresie Rosję spotkały problemy wewnętrzne. W czasie wojny pomiędzy Cesarstwem Japońskim a Rosją, udało się zapobiec masowej rusyfikacji chłopów i wywalczono możliwość oficjalnego posługiwania się językiem polskim w gminach. Również i w szkołach narodowcy odnieśli sukces. W 1902 roku w Białej Podlaskiej uczniowie z Siedlec poparci przez LN wywalczyli prawo do nauki religii po polsku. Władze rosyjskie wyraziły zgodę na częściowy powrót polskiego do szkół w Kraju Nadwiślańskim25.
Do 1905 roku endecja poczyniła ogromne postępy. W każdym zaborze miała pisma które zdobywały jej poparcie społeczne. Osiągnięto wiele założonych celów, a co najważniejsze wprowadzono w życie wszechpolskość. Oświecano chłopów i wspomagano ich samodzielność. Wprowadzano ich do życia społecznego poprzez uświadamianie polityczne. Skonsolidowano wysiłek oraz obudzono świadomość narodową w Polakach. W opisywanym okresie narodowcy cieszyli się duża popularnością oraz byli ugrupowaniem rewindykacyjnym – najważniejszym stronnictwem niepodległościowym. W Wielkopolsce pod opieką Mariana Seydy poparcie społeczne narodowcy zdobywali poprzez „Kuriera Poznańskiego”. Marian Seyda był przywódcą endeków wielkopolskich, a od w 1907 członkiem Komitetu Centralnego Ligi Narodowej.26
Najjaśniejszą postacią polskiej endecji był Roman Dmowski. Był jej liderem ideologicznym. Kuźnią ideową po utworzeniu SDN był „Przegląd Wszechpolski”. Na łamach gazety wspomagali Dmowskiego partnerzy z triumwiratu. Zasadniczo wykładnia ideologiczna tej gazety została zintegrowana przez Balickiego w 1902 roku
25 Wojna rosyjsko-japońska trwała w latach 1904-1905. Sporem była kontrola nad Mandżurią, bogatą rolniczą krainą. Zaskoczenie strategiczne oraz dobre przygotowania do wojny dały Japończykom przewagę. Zwycięstwo w konflikcie Japończyków, przyniosła bitwa przy wyspie Cuszima, na Morzu Południowo-Chińskim, która miała miejsce w dn. 27 maja 1905 roku. Ostatecznie Rosja wycofała roszczenia, co osłabiło ją wewnętrznie. - M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 50-55, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 96, por. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008, s. 591-594, por. L. Trzeciakowski, dz. cyt., s. 249-250, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 45-48, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 757-758 i 761-762.
str. 36 w „Egoizmie narodowym wobec etyki” oraz przez Dmowskiego w 1903 roku w „Myślach nowoczesnego Polaka”. Narodziła się idea nacjonalizmu. W stosunku do jednostki pogląd ten był bardzo antyliberalny. Otóż, według nacjonalizmu, wszystkie interesy narodu były interesem jednostki. Dmowski dążył do odejścia od myślenia dzielnicowego. W przypadku rozbitych na rozbiory Polaków było ono dezintegrujące. Krytykował socjalizm i liberalizm. W tym drugim za negatywny aspekt uważał dominację kapitału i tendencję do stałego i wyzyskującego pomnażania. Natomiast w socjalizmie zagrożenie dostrzegał w ideologizowaniu kwestii klasowych, a w szczególności kolektywizacje proletariatu we wszystkich państwach. Niosło to zagrożenie dekompozycji społecznej w Europie oraz zagrożenie dla idei narodu. Wszyscy proletariusze mieli być obywatelami tego samego państwa27.
Nacjonalizm miał być optimum zawartym między tymi dwoma skrajnymi ideologiami. Za najważniejsze postulaty nacjonalizmu w wydaniu polskim należało zaliczyć pogląd, że naród jest wartością najwyższą. Każdy naród powinien się rozwijać poprzez walkę z innymi narodami. Nie chodziło w tym wypadku jedynie o walkę zbrojną. Na piedestale była rywalizacja ekonomiczna oraz kulturowa. Każdy naród który miał zasługiwać na samodzielność, musiał odznaczać się prężnym rozwojem. Słabość miała skutkować wchłonięciem przez silniejszego sąsiada. W obliczu ekspansji Niemiec i ich silnego kulturkampfu oraz podobnej postawie Rosjan, pogląd taki znajdował uzasadnienie. Etyka chrześcijańska znajdowała zastosowanie w kontekście jednostki, natomiast naród posługiwał się etyką narodową. W tym wypadku zastosowanie znajdował egoizm narodowy, który polegał na przewadze wartości interesu narodowego nad innymi wartościami. Stosunek do Kościoła początkowo był krytyczny. Do najważniejszych jego wad należał ponadnarodowy charakter. Jednak w związku z tym, że zaborcy byli innego wyznania, katolicyzm okazał się ściśle definiującym polskość. Podkreślał on odrębność kultury polskiej w obliczu sąsiadów, dlatego według narodowców, Kościół potrzebował ochrony od narodu polskiego w formie państwowej, prawnie usankcjonowanej protekcji. W zakresie ludności chłopskiej i pracowniczej, uważano, że należy ją jak najszybciej zaabsorbować narodowo. Co z resztą było szeroko czynione poprzez stworzone dotychczas
27 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, w: R. Wapiński, Roman Dmowski. Pisma wybrane,
Warszawa 1990, s. 74-112, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 61, por. A. Friszke, dz,. cyt., s. 100, por. L. Trzeciakowski, dz. cyt., s. 250-251, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 29-30, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 757-758.
str. 37 organizacje i prasę. Chłopi i proletariat mieli być armią narodu. Co ciekawe demokracja w nacjonalizmie była w pewien sposób zaburzona. Właśnie w kwestii chłopów podniesiono postulat, że niestety wszyscy obywatele nie są równi wobec sprawy narodowej, w związku z czym etyka narodowa nie pozwalała przyznać wszystkim równych praw do głosowania. Jest to również wstęp do później rozwiniętego poglądu o hierarchii społecznej oraz wynikającej z niej różnic obowiązków narodowych. Narodowi miała przewodzić zhierarchizowana, inteligencka elita. Już wtedy uwidaczniały się pośród narodowców tendencje antydemokratyczne i oligarchiczne28.
Według endeków narodowi przewodzić powinien rząd moralny. Za zdolnych do utworzenia takiego gabinetu uważali się narodowcy. Na łamach „Podstaw…” pisali o sobie, że są kierownictwem narodowym. Fakty przedstawione powyżej rzeczywiście pozwalały na takie stwierdzenie. Narodowcy zdominowali propagandowo Polaków na każdym szczeblu. Na przełomie XIX i XX wieku byli niekwestionowanym ugrupowaniem polityczno – społecznym, które zrzeszało polski żywioł we wszystkich zaborach29.
Ostatecznie utworzenie państwa polskiego nie miało polegać na restytucji I Rzeczpospolitej. Według endeków nowo powstałe państwo polskie miało mieć charakter narodowy. Miało ono jednoczyć te ziemie, które uważano za polskie. Popławski wskazywał na możliwość utworzenia państwa częściowo obejmującego naród, a następnie pozostałe elementy zostałyby skonsolidowane przez Polskę. W tym poglądzie pokutowała postawa, że Kresy Wschodnie można wcielić do Polski w dalszej kolejności, a wysiłek skupić na walce z narodem niemieckim. W tych koncepcjach Polska miała uzyskać ziemie na Odrze i Nysie Łużyckiej na zachodzie, a na północy od Szczecina do Królewca30.
Osobną kwestią o zabarwieniu ideologicznym była kwestia mniejszości narodowych i religijnych. Endekom zależało przede wszystkim na zjednoczeniu narodu. Wszelkie odrębności, które nie były zdolne do spójnej koegzystencji z Polakami-katolikami nie były pożądane, gdyż były uznawane za dezintegrujące naród. Pogląd ten
28 R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka…, s. 75-112, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 102-104,
por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 6-8, por. O. Bergmann, Narodowa Demokracja a Żydzi
1918-1929, Poznań 2015, s. 14, por. L. Trzeciakowski, dz. cyt., s. 250-251, por. J. Zdrada, dz. cyt.,
s. 757-759.
29 A. Friszke, dz. cyt., s. 106, por. J. Terej, Idee…, s. 44-47, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 757-759.
30 A. Friszke, dz. cyt., s. 107, por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 47, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 757-759.
str. 38 dotyczył wszelkich odrębności. Nie chodziło też o ich zwalczanie, a o zjednoczenie i zorganizowanie narodu polskiego. Celem nie było też polonizowanie wszelkich mniejszości i nawracanie wszelkich innych wyznań. Głównym celem w tej sprawie było doprowadzenie do zminimalizowania wpływu odrębności na korzyść współistnienia narodu polskiego. Innymi słowy można było być Unitą bądź Żydem, jednak życie w enklawach społecznych, które było poczytywane za niekorzystne, było przez endeków niechciane.
Fot. 1.5. Marian Seyda,
Źródło: Internetowy Polski Słownik Biograficzny,
https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/foto/marian-seyda-przewodnik-katolicki-1938-nr-13-s-204, [dostęp w dn. 2019.01.16].
Na osobną wzmiankę zasługuje kwestia mniejszości semickiej z przełomu XIX i XX wieku. Był to okres trudności gospodarczych oraz przeludnienia wsi polskich. Wielu Polaków emigrowało na Zachód, w celu polepszenia swojej sytuacji materialnej.
str. 39 Natomiast wielu zrusyfikowanych Żydów (Litwaków) trafiało na tereny polskie z przymusu rosyjskiego. Tylko w latach 1888-1891 przybyło ich na ziemie polskie ok. 30 tys. Żydzi ci w polskich miastach stanowili nawet do 60% społeczności. Wielokrotnie monopolizowali działy handlowe i usług. Błyskawicznie się bogacili, przez co wielokrotnie blokowali Polakom możliwość rozwoju gospodarczego. Po stronie Żydów był jednak fakt, że w branżach którymi się trudnili byli fachowcami. Dodatkową ich przewagą był zmieniający się w Europie system gospodarczy, który wymuszał na członkach innych narodów rywalizację z mniejszością semicką. W takich okolicznościach sytuacja wielu Polaków pogarszała się. W związku z tym Stronnictwo biorąc za priorytetowe dobro narodu polskiego, dążyło do zlikwidowania monopolu żydowskiego. Doszło do sytuacji, gdzie endecy oficjalnie zwalczali diasporę nie ze względów etnicznych, lecz ze względu ekonomicznych i patriotycznych. W opisywanym okresie, diaspora była skonsolidowana. Ich monopol był trudny do przełamania, a asymilacja w związku z ortodoksyjnością Żydów, była minimalna. Najlepszym na to dowodem był często pojawiający się brak znajomości języka polskiego. Litwacy traktowali terytoria polskie jako kraj tymczasowy. Byli obojętni na sprawę niepodległościową, a wielu z nich było zafascynowanych socjalizmem o charakterze rewolucyjnym. Wynikało to z faktu, że wielu Żydów odniosło wiele niepowodzeń życiowych w związku z antysemityzmem. Hasła komunistyczne i rewolucyjne, które w ostatecznym rozrachunku mogły zneutralizować brzemię judaizmu, w naturalny sposób stawały się atrakcyjne dla diaspory. Widać zatem, iż postawa narodowców wobec diaspory nie polega na jawnym rasizmie, tylko na obronie polskiej ludności przed nędzą oraz innymi niebezpieczeństwami, poprzez różne formy m. in. antysemityzmu, jak np. gospodarczy31.
Endecy przewidywali, że socjaliści doprowadzą do rewolucji. Liczono, że w Rosji osłabi ona wewnętrznie państwo, co było w interesie narodowym Polaków. Zatem w domyśle można stwierdzić, iż rewolucja sama w sobie w Rosji była pożądana, lecz równie pożądane było jej fiasko. Wzajemne wyniszczenie stron miało stworzyć warunki do odzyskania niepodległości, albo chociaż umocnienia się polskich dążeń
31 Asymilacja Żydów była utrudniona przez ich mniemanie o wyższości kultury żydowskiej nad polską,
rozwój świadomości narodowej i różnice religijne. Jednak podobną argumentację można przytoczyć do innych mniejszości narodowych zamieszkujących II RP - W. Muszyński, Zarys..., s. 18, por. O. Bergmann, dz. cyt., s. 192-202, 266-267 i 355, por. A. Chwalba, dz. cyt., s. 622-528, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 56-57, por. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku…, s. 13-14.
str. 40 separatystycznych. Naturalnie, niekorzystnym zjawiskiem byłoby, gdyby rewolucja przybrała na sile na terenach polskich. Dmowski powziął wszelkie możliwe przedsięwzięcia, aby ograniczyć wpływy rewolucyjne32.
Do 1904 roku polskie ugrupowania polityczne – endecy i socjaliści – współżyli razem bez znaczących antagonizmów i animozji. W opracowaniu „Polska dla Polaków!” znajdują się informacje z których wynika, że w opisywanym okresie w obozie socjalistycznym uwydatnił się prąd kosmopolityczny. Przedstawiciele tego nurtu próbowali lansować rosyjskość jako nowoczesny, modny trend. Czytano i pisano po rosyjsku, śpiewano rosyjskie pieśni a nawet studiowano rosyjską literaturę w oryginale. Tuż przed wybuchem rewolucji 1905 – 1907 roku, powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Miała ona charakter internacjonalistyczny, przez co w naturalny sposób stała się wrogiem SDN33.
Apogeum wzajemnych animozji miało miejsce w dn. 13 listopada 1904 roku na placu Grzybowskim w Warszawie, kiedy bojówki socjalistyczne sprowokowały wojska carskie do otwarcia ognia na cywili wychodzących z kościoła. Socjalistom zależało na ofiarach, które miały wykreować nimb męczeństwa polskiego i wzniecić powstanie, które miało być zarzewiem rewolucji. Narodowcy zdecydowanie skrytykowali to wydarzenie i zerwali pakt o współpracy z PPS. Był on wcześniej zawiązany w Paryżu34. Wiosną tegoż roku Liga Narodowa rozpoczęła kolejne rozegranie kwestii spolszczenia Kraju Nadwiślańskiego. Uchwały jakie zapadły w sprawie wprowadzenia języka polskiego na szczeblu gminnym sięgają nawet do 66% wszystkich ośrodków administracyjnych. Akcja ta aktywizowała chłopów we wsiach w walce narodowej. Ponadto, umożliwiała ona wsiom aktywniejsze życie polityczne. Rok później władze carskie zalegalizowały ten proceder35.
W styczniu 1905 roku wybuchł strajk w szkołach. Narodowcy powołali kolejną organizację, która miała reprezentować narodowy interes szkół, gdzie uczono Polaków
32 W. Muszyński, Zarys..., s. 16, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 61.
33 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy – radykalne lewicowe ugrupowanie polityczne.
Podejmowało współpracę z rewolucjonistami rosyjskimi i niemieckimi. Jego reprezentantami byli Feliks Dzierżyński i Róża Luksemburg. Funkcjonowało od 1893 roku, aby w 1918 roku utworzyć Komunistyczną Partię Polski. - M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 63-65, por. A. Czubiński, Historia
Polski XX wieku…, s. 46.
34 M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 66, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 764-765, por. A. Czubiński, Historia
Polski 1864…, s. 28-30.
str. 41 – Polską Macierz Szkolną (PMS). Miała ona organizować polskie prywatne szkoły i pośredniczyć w migracji do nich polskich uczniów. Ponadto, organizowano za sprawą PMS tajne polskie nauczanie. W listopadzie tego roku Liga zorganizowała Towarzystwo Nauczycieli Ludowych (TNL) które uchwaliło usunięcie języka rosyjskiego w szkołach Guberni Warszawskiej. Zarządziło również ignorowanie wszelkich carskich zaleceń w tej sprawie36.
W wyniku rozłamu pomiędzy polskimi ugrupowaniami politycznymi, do którego doszło po wydarzeniach na placu Grzybowskim, endecy musieli ponownie potwierdzić swój prym polityczny pośród społeczeństwa polskiego. Demonstracja narodowa miała miejsce w Warszawie w dn. 5 listopada 1905 roku. Wzięło w niej udział ok. 250 tysięcy osób, w tym wielu ludzi tworzących elitę narodu. Wystąpił wówczas m. in. Henryk Sienkiewicz z tzw. „mową balkonową”, w której wzywał do pracy i odbudowania domu polskiego37.