W 1891 roku doszło do setnych obchodów uchwalenia konstytucji 3. Maja. Pod przewodnictwem Dmowskiego została zorganizowana w Warszawie manifestacja patriotyczna. Przerwana została cisza polskiej społeczności, która trwała od 1864 roku. Doszło do licznych aresztowań demonstrantów. Roman Dmowski uniknął aresztowania. Następnie lider ruchu narodowego wyjechał do Szwajcarii, a potem do Francji. Po powrocie w sierpniu 1892 roku został aresztowany i był więziony 5 miesięcy w cytadeli warszawskiej. Gdy ją opuścił w styczniu 1893, w trakcie krótkiego okresu wolności wraz z Ludwikiem Popławskim, objęli kierownictwo Ligi Polskiej i przekształcili ją w Ligę Narodową (LN, Liga). Stało się tak ze względu na niewielką aktywność tej organizacji. Działanie to było uzgodnione z przywódcą ZMP Zygmuntem Balickim. Aprobatę zmiany kierownictwa wyraził płk Zygmunt Miłkowski. Nieformalnie w Lidze panował triumwirat: Balicki – Popławski – Dmowski. W listopadzie 1893 za opuszczenie Królestwa Polskiego i organizowanie manifestacji propolskiej, został on skazany na trzyletnie osiedlenie się na prowincji. Zamieszkał w Mitawie na Kurlandii. Utrudniało mu to działalność polityczną. Po przejęciu władzy w broszurze „Nasz patriotyzm” dokonał m. in. krytyki polityki lojalizmu wobec zaborców oraz egoizmu klasy kapitalistycznej. Dmowski wyjechał z Mitawy po trzech latach16.
Potrzebę powstania Ligi Narodów determinowało kilka faktów. Należał do nich uniwersalizm Ligi Polskiej, który z czasem zaowocował pozyskiwaniem przez socjalistów wielu członków. W konsekwencji osłabiało to skrzydło narodowe. Ze względu na brak jasnego programu i porzucenie inicjatywy, w zaborach pruskim i austriackim, działalność Ligi Polskiej w tym terenie wygasła17.
W 1894 roku przyszedł czas na celebrowanie setnej rocznicy insurekcji kościuszkowskiej. W wyniku manifestacji, zostało aresztowanych wiele osób.
15 L. Kulińska, dz. cyt., s. 14, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 35-36.
16 R. Dmowski, Nasz patriotyzm, w: R. Wapiński, Roman Dmowski. Wybór pism, Warszawa 1990,
s. 49-69, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 49 i 56, por. A. Friszke, dz. cyt., s. 89-90, por. J. Terej,
Idee…, s. 42-43, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 755-756, por. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku…, s. 23-24, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 38-39, por. K. Komorowski, Polityka…, s. 25-26,
por. D. Tarasiuk, Polski obóz narodowy w rosji w latach 1917-1918, Lublin 2014, s. 17-19.
str. 31 Sparaliżowało to działalność Ligi, Zet przerwał działalność, a „Głos” przestał się ukazywać. Wydarzenia te przysporzyły obozowi narodowemu nimb męczeństwa. Poprzez akcenty martyrologiczne, narodowcy usiłowali przejąć tradycje powstańcze. Powstańcy styczniowi cieszyli się wówczas duża popularnością i szacunkiem. Narodowcy spodziewali się sukcesu propagandowego18.
W 1895 roku Roman Dmowski wyjechał do Lwowa, a tuż po nim uczynił to Jan Ludwik Popławski. Tam też przeniosło się całe polityczne kierownictwo Ligi. W 1896 roku na zjeździe Komitetu Centralnego Ligi, który miał miejsce w Budapeszcie, wybrano nowy skład. Członkowie ci kierowali Ligą aż do 1906 roku19.
W 1895 roku Dmowski przystąpił do wydawania „Przeglądu Wszechpolskiego” we Lwowie. Gazeta ta w założeniu była wszechpolska, czyli była adresowana do Polaków we wszystkich zaborach. W Galicji „Przegląd (…)” był wydawany legalnie, jednak do Guberni Warszawskiej był przemycany. Szybko stał się najważniejszym pismem społeczno-politycznym. W 1896 roku Popławski rozpoczął wydawanie „Przeglądu (…)”. W zaborze rosyjskim od 1899 roku publikowano „Pochodnię”, która miała charakter informacyjny. Jej głównym redaktorem był Dmowski. Nominalnie ukazywała się w Opolu. W Galicji rozpoczęto publikować „Tekę”, która była tubą propagandową Zetu. Od 1903 roku wydawano pismo dla chłopów „Ojczyzna”. Natomiast z inicjatywy Ludwika Popławskiego i Kaspra Wojnara, wydawano pismo dla chłopów i robotników o tytule „Polak”. Było ono przemycane do Rosji. Pielęgnowało postawy patriotyczne oraz wskazywało cele i metody walki o swobody dla rodaków. W 1900 roku w Berlinie kierownikiem politycznym Ligi został dwudziestoletni Marian Seyda. W 1902 roku Liga Narodowa przejęła w Galicji „Słowo Polskie”. Do 1903 roku narodowcy uzyskali wpływ na „Gońca Wielkopolskiego” oraz „Górnoślązaka”. Widoczne jest konsekwentne oddziaływanie na każdą warstwę społeczną. Narodowcy usiłowali dotrzeć do każdego Polaka, w dogodny dla niego sposób. Stąd takie zróżnicowanie w piśmiennictwie. Propaganda narodowa była obecna na terenach, które uznane były za polskie. Nie zawsze szło to w parze z etniczną dominacją Polaków. Tam
18 A. Friszke, dz. cyt., s. 90, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 755-756, por. A. Czubiński, Historia Polski
1864…, s. 28-29.
19 Wybrane kierownictwo Ligi Narodowej do niego: Dmowski, Balicki, Popławski, Teofil Waligórski
i Karol Raczkowski - A. Friszke, dz. cyt., s. 91, por. J. Terej, Idee…, s. 40-42, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 755-756.
str. 32 gdzie istniały popularne gazety, doprowadzano do ich przejęcia i nadawano im charakter narodowy, który następnie był dostosowany do lokalnych odbiorców20.
Liga Narodowa zakładała organizacje które były wyspecjalizowane względem poszczególnych warstw społecznych. Podobne dostosowanie następowało wobec warunków panujących w poszczególnych zaborach. Koło Oświaty Ludowej (KOL) kierowane przez Jana Załuskę ukierunkowane było na oświatę chłopów. Natomiast w 1899 roku zostało utworzone Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON). Jego rolą miało być budzenie świadomości politycznej narodu. Środek ciężkości wysiłku tej organizacji położony był na rozwój świadomości patriotycznej społeczeństwa zyjącega na wsi. Na prowincjach powstawały szybko lokalne koła TON. W Galicji również pobudzono politycznie i społecznie chłopów za sprawą organizacji Towarzystwo Szkoły Ludowej (TSL), która została w 1902 roku opanowana przez środowisko narodowe. Narodowcy współpracowali intensywnie z klerem. Uważali, że mimo to, że religia jest niepostępowa, to katolicyzm jest wpisany w polskość. Jako jedyny liczący się ruch, narodowcy mieli pozytywny, stale wzmacniający się stosunek do Kościoła. W 1901 roku na zjeździe Ligi Narodowej pojawiło się wielu księży, którzy walczyli o prawo do nauczania religii po polsku. Powołano również Towarzystwo Opieki na Unitami21.
W latach 1897-1898 Zygmunt Balicki reaktywował Zet. Organizacja dynamicznie wróciła do swojej dawnej roli. Nie zapomniano o starym członkostwie w poprzednich organizacjach. Wielu członków ZMP cieszyło się uznaniem przynależności do organizacji. Ich lojalność została uznana. Wielu dorosłych wówczas członków awansowano i wcielono do Ligi Narodowej22.
20 A. Friszke, dz. cyt., s. 92, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 50, por. J. Terej, Idee…, s. 45-46, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 755-756, por. A. Czubiński, Historia Polski 1864…, s. 28-29, por. T. Nałęcz, dz. cyt., s. 30-31.
21 Zygmuntowi Balickiemu w 1895 roku udało się założyć koło Ligi Narodowej w USA. Jej członkowie
to głównie przedstawiciele palestry, nauczycielstwa, dziennikarstwa, medycyny, kleru oraz inżynierowie. Jako tajni członkowie, kontrolowali oni życie społeczne Polaków pod zaborami. Łącznie przez jej szeregi przeszło 623 członków, z czego tylko 9 była chłopami, a 5 robotnikami. - A. Friszke, dz. cyt., s. 93, por. M. Chodakiewicz, i in., dz. cyt., s. 54, por. J. Terej, Idee…, s. 31-33, por. J. Zdrada, dz. cyt., s. 755-756, por. A. Czubiński, Historia Polski XX wieku…, s. 40-41, por. R., Dobrowolski, dz. cyt., s. 39-40.
str. 33 Rys. 1.1. Strona tytułowa „Przeglądu Wszechpolskiego”,
Źródło: Federacja Bibliotek Cyfrowych,
https://fbc.pionier.net.pl/search#fq={!tag=dcterms_accessRights}dcterms_accessRights%3A%22Dost%C 4%99p%20otwarty%22&q=przegl%C4%85d%20wszechpolski, [dostęp w dn. 2019.01.16].
str. 34