Endecja w środowisku akademickim. Działalność Młodzieży Wszechpolskiej

Młodzież Wszechpolska powstała w wyniku inicjatywy Romana Dmowskiego, który po wojnie dotarł do wielu „Zetowców” i zaproponował im utworzenie politycznej organizacji akademickiej. Ważnym faktem jest, że ówczesne prawo polskie zabraniało działalności politycznej na uczelniach. Sprytnym obejściem tego zakazu było utworzenie organizacji akademickiej, która podlegała kierowniczo Związkowi Ludowo-Narodowemu⁸⁶.

W 1922 roku odbył się pierwszy kongres MW, na którym ustalono statut organizacji. Dokument ten przetrwał w zasadzie nie zmienionej formie do początku II wojny światowej. Korekta nastąpiła w 1933 roku, kiedy to prawo dotyczące organizacji akademickich zostało zmienione87.

84 Społeczne organizacje endeckie: Towarzystwo Ekonomistów i Statystyków Polskich, Komitet Pomocy

dla Repatriantów, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Naczelna Rada Adwokacka, Polski Czerwony Krzyż, Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów „Lewiatan”, Towarzystwo Leśne, Związki Drzewne, Centralne Towarzystwo Rolnicze, Akcja Katolicka, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Polska Macierz Szkolna, Związek Katolickiej Młodzieży Męskiej, Związek Katolickiej Młodzieży Żeńskiej, Liga Obrony Ziemi Wileńskiej, Towarzystwo Opieki nad Kresami Wschodnimi, Związek Obrony Kresów Zachodnich, Komitet Tymczasowy Obrony Granic Pomorza, Komitet Obrony Ziem Plebiscytowych, Zjednoczenie Zawodowe „Praca polska”, Towarzystwo Popierania Polskiego Handlu i Przemysłu „Rozwój”, Liga Konsumentów, Związek Popierania Polskiego Stanu Posiadania, Związek Rzemieślników Chrześcijan RP, Towarzystwo Młodych Przemysłowców, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycieli Szkół Powszechnych, Legia Obrony Konstytucji, Stowarzyszenie Samopomocy Społecznej, Straż Narodowa, Legion RP, Związek Uczestników Powstania Wielkopolskiego, Związek Podoficerów Rezerwy Ziem Zachodnich, Związek Towarzystw Powstańców i Wojaków DOK VII, Stowarzyszenie Oficerów Stanie Spoczynku - M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 139 - 142.

85 M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 144, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 61-62, por. A. Czubiński, Historia

Polski 1864…, s. 117-120, por. A. Czubiński, Historia Polski XX…, s. 132. 86 L. Kulińska, dz. cyt., s. 18, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 66-68.

str. 67 Światopoglądowo organizacja oparła swą doktrynę na filozofii chrześcijańskiej. Część młodego pokolenia międzywojennych Polaków była wierząca i zazwyczaj praktykująca. Katolicyzm kojarzył się z polskością i zyskiwał z nim nierozerwalne spojenie. Ze względu na propagowane zasady chrześcijańskie, MW cieszyła się dużym zainteresowaniem pośród młodych. Była jedną z najliczniejszych organizacji młodzieżowych przedwojennej Polski. Ponadto, uważano, że najwyższym dobrem doczesnym Polaka jest dobro narodowe. Wszechpolacy odrzucali wszelkie poglądy materialistyczne. Za szczególnie niebezpieczne uznano marksizm i wszystkie jego odłamy. W późniejszym okresie krytykowano również niektóre odmiany faszyzmu, w tym narodowy socjalizm. Ten ostatni miał materialistyczny stosunek do świata i zupełnie nie korespondował z religią chrześcijańską88.

Struktura organizacji była dwupionowa. Piony były równorzędne. W pierwszym z nich mógł znajdować się każdy student, który miał być przyjęty po wstępnym kursie i zdanym egzaminie. Poziom ten był pionem jawnym i oficjalnym. Na szczeblu centralnym organizacją kierowała Rada Naczelna. W jej skład wchodzili prezes, dwaj wiceprezesi, skarbnik, sekretarz oraz prezesi i delegaci kół lokalnych. Do 1926 roku MW wybrała następujących prezesów: Jan Rembieliński, którego zastąpił w latach 1923-1925 Jan Jodzewicz. Jego rocznym następcą był Edward Muszalski, natomiast po nim funkcję tę pełnił w latach 1925-1928 Janusz Rabski. Natomiast drugi pion był elementem tajnym organizacji. Na jego czele stał komisarz ogólnopolski. To w pionie tajnym zapadały najważniejsze decyzje MW. Kierownictwo podlegało do 1927 roku Lidze Narodowej i to od niej dostawało bezpośrednie zadania. Ostatnim komisarzem ogólnopolskim Zetu przed zamachem majowym był członek LN i adwokat, Mieczysław Trajdos⁸⁹.

Organizacja finansowana była głównie ze składek członkowskich oraz z darowizn zamożnych sympatyków. Wydatki redukowano poprzez prace w charakterze społecznym oraz w korzystaniu z lokali Ligi Narodowej oraz auli i sali akademickich90.

88 Stosunek do innych systemów politycznych został opisany w dalszej części niniejszej pracy.

- L. Kulińska, dz. cyt., s. 29-30, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 103-107 i 286, por. K. Kawalec, dz. cyt., s. 184-186.

89 O istnieniu pionu tajnego nie informowano członków pionu jawnego. - L. Kulińska, dz. cyt., s. 19-30,

por. M. Chodakiewicz i in., dz. cyt., s. 145, por. Krzysztof Kawęcki, W imię Wielkiej Polski, Warszawa 2013, s. 9.

str. 68 W organizacji o charakterze narodowym nie mogło również zabraknąć branżowej prasy ideowej. W tym wypadku była ona skierowana do studentów. Do 1934 roku prasą MW był redagowany przez jej członków „Akademik Polski”. Ponadto, publikowano na łamach „Wszechpolaka”. W piśmiennictwie poruszano sprawy studenckie jak i dokonywano wywodów ideologicznych⁹¹.

Pierwsze placówki lokalne (koła) Młodzieży Wszechpolskiej zostały zawiązane w ważniejszych ośrodkach akademickich Młodej Polski. Należały wówczas do nich: Warszawa, Lwów, Poznań, Kraków, Wilno i Lublin. Z czasem wszechpolacy rozszerzali swoją działalność, np. w 1930 roku założyli koło w Cieszynie, gdzie działała Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego92.

W każdym ośrodku akademickim istniało Koło Młodzieży Wszechpolskiej. Każde z nich miało swój zarząd. W kierownictwie znajdowali się prezes, sekretarz, zastępca sekretarza, skarbnik, kierownik kursu kandydatów, kierownicy poszczególnych sekcji. Równolegle do jawnego kierownictwa, istniały zakonspirowane struktury kierownicze które podlegały pionowi tajnemu. Struktury te nazywano wówczas Zetem lub Związkiem Obrony Narodowej (ZON). Analogicznie na czele każdego Zetu stał odpowiedni komisarz. Gremium podejmowało kluczowe decyzje dla organizacji. Zarząd tajny był dwustopniowy. Każdy z nich liczył od 5 do 10 osób. Stopniem niższym była organizacja zwana Orzeł Biały (OB). Kandydat na członka Zetu musiał pochodzić z szeregów OB. Ten z kolei miał poszczególne komórki (sekcje), zajmujące się konkretnymi dziedzinami zadań (korporacyjna, koleżanek, bratniacka, polityczna, kół naukowych). Organizacja sekcji nie była sztywna. Gdy działalność w którejś z nich zamierała – rozwiązywano ją. Podobnie rzecz miała się z kwestiami, które w żaden sposób nie pasowały do żadnej komórki. Wówczas zakładano nowe. Przykładem takich sekcji mogą być szkolna oraz prowincjonalna. Zdarzało się, że w OB wprowadzano również kolejny niższy – trzeci, szczebel organizacyjny. Przykładem tego może być koło lwowskie, gdzie założono Drużyny Chrobrego (DCh)93.

91 Publicyści wszechpolscy publikowali również w następujących czasopismach: Gazeta Warszawska,

Warszawski Dziennik Narodowy, Kurier Poznański, Dziennik Wileński, Głos Lubelski, Słowo Narodowe. W większości należały one do partii wywodzących się z ruchu narodowego - L. Kulińska, dz. cyt., s. 28, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 85.

92 L. Kulińska, dz. cyt., s. 19, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 66-70.

93Zet Młodzieży Wszechpolskiej był czymś innym niż Związek Młodzieży Polskiej. - L. Kulińska,

str. 69 Struktura tajna ma swe tradycje w poprzednich organizacjach narodowych, które były zawiązywane jeszcze w czasach zaborów. Powodowało to kilka skutków. Największym z nich było ograniczenie wpływów zewnętrznych na strukturę i kierunek działalności. W związku z tym, że najważniejsze decyzje zapadały w poszerzanym kolegialnie tajnym gremium, osoby niepożądane nie mogły infiltrować do kierownictwa. Kolejną kwestią było uznanie lojalności członków. Każdy z nich mógł się poczuć doceniony faktem wprowadzenia do tajnych struktur. Ceną za partycypację była bezwzględna lojalność. Dwustopniowa struktura Zetu pozwalała na delegowanie zadań poszczególnym sekcjom. Tak więc, mechnizm decyzyjne polegał na tym, że lokalne koła MW dostawały konkretny kierunek działania. Następnie podejmowano decyzje w tajnym gremium, a szczegółowe zadania zlecano Orłowi Białemu. Zatem Komisarz Zetu oprócz dowództwa jakim byli członkowie szczebla wyższego, miał jeszcze do dyspozycji tajny sztab. Do tajnych struktur należeli zazwyczaj studenci, którzy byli na trzecim roku. Byli oni członkami struktur od dwóch do trzech lat. Z reguły po ukończeniu studiów musieli opuścić szeregi oraz dochować tajemnicy94.

Młodzież Wszechpolska praktycznie kontrolowała środowisko akademickie dwudziestolecia międzywojennego. Większość polskich studentów należało do MW lub jej przybudówek i organizacji kontrolowanych. W środowisku warszawskim wszechpolacy dominowali na Uniwersytecie Warszawskim oraz Politechnice Warszawskiej. Jednak na Szkole Głównej Handlowej, Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Akademii Nauk Politycznych MW musiała walczyć z innymi ugrupowaniami politycznymi, które częstokroć ją przewyższały liczebnie95.

Co dwa lata w II RP odbywały się zjazdy korporacji akademickich, które były zdominowane przez młodych narodowców. Zrzeszeniom lewicowym, które nie miały większego zainteresowania, nie udało się stworzyć konkurencji dla wszechpolaków. Fakt ten niepokoił późniejsze władze sanacyjne. W zjazdach mogli brać udział wszyscy polscy studenci, za wyjątkiem tych wyznania mojżeszowego. Tym samym w całej akademickiej Polsce przeciwdziałano rozszerzaniu ich wpływów96.

94W Warszawie najistotniejszymi postaciami byli: Jan Rembieliński, Mieczysław Jakubowski, Henryk

Rossman, Jan Jodzewicz. W Poznaniu kołem kierowali: Wacław Ciesielski, Ryszard Piestrzyński, Jerzy Zdzitowiecki, Jerzy Drobnik. We Lwowie do najważniejszych działaczy należeli: Zdzisław Stahl i Tadeusz Bielecki, a w Wilnie Piotr Kownacki - L. Kulińska, dz. cyt., s. 19-23, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 66-68.

95 W. Muszyński, Duch…, s. 24, por. J. Misztal, dz. cyt., s. 191-195.

str. 70 Korporacje akademickie stwarzały warunki do kształtowania młodych na późniejsze elity rządzące. Formalnie były one apolityczne. Miały charakter elitarnych klubów towarzyskich. Wyrabiano w nich światopogląd członków. Często organizowano imprezy korporacyjne, na których nie stroniono od pokazowych zabaw. Bale korporacyjne należały do najelegantszych imprez opisywanego okresu. Wiele korporacji akademickich było ściśle związanych ze środowiskiem narodowym i uformowało późniejszych liderów endecji97.

Wszechpolacy dbali o polskie interesy na uczelniach. Powołali szereg organizacji samopomocowych tzw. Bratniaków. Centrala jej znajdowała się w Warszawie. Natomiast jej oficjalną nazwa brzmiała Ogólnopolski Związek Bratnich Pomocy Akademickich (OZBPA). Z zagranicy przyjeżdżali studenci, którzy uczyli się samopomocy od wszechpolaków. W Bratniakach które nie były bezpośrednio zorganizowane przez Młodzież Wszechpolską, władzę i wpływy przejmowano w sposób demokratyczny98.

Młodzież Wszechpolska organizowała również koła o charakterze prowincjonalnym, które miały na celu zrzeszanie studentów z danego regionu. Nazywane były Kołami Prowincjonalnymi, a skonsolidowane były w Akademickim Zrzeszeniu Kół Prowincjonalnych (AZKP). Siedziba tej instytucji akademickiej znajdowała się w Warszawie i była opanowana przez wszechpolaków. Ich działalność polegała na informowaniu uczniów szkół średnich o możliwościach studiowania, stwarzały warunki do wynajmu mieszkania bądź uzyskania pożyczki od Bratniaków. Na studiach pomoc niosły również Koła Naukowe (zrzeszone w Ogólnopolskim Związku Delegacji Kół Naukowych (OZDKN) w Warszawie), które pomagały m. in. w nauce, przygotowaniach do egzaminów, zabezpieczaniu pomocy dydaktycznych. Niektóre z nich miały swoje domy wraz z dużymi bibliotekami. Ponadto, podjęto działalność w szkołach średnich – ówcześnie gimnazjach. W wakacje członkowie Młodzieży Wszechpolskiej organizowali seminaria dla maturzystów, na których mogli już zaprosić wybranych do członkostwa. W późniejszym okresie, działalność tą rozszerzono o uczniów klas drugich i trzecich gimnazjów. Nieoficjalną nazwą grupy osób, których działanie ukierunkowane było na gimnazjalistów, była Narodowa Organizacja

97 Do grona tych korporacji należały: Sparta, Varsovia, Sarmatia, Welecja, Aquillonia, Patria, Helionia,

Slensania, Filomatia Vilniensis, Palestra – W. Muszyński, Duch…, s. 26-28, J. Misztal, dz. cyt., s. 90-92.

98 Według Lucyny Kulińskiej Bratniaki były najlepiej zorganizowaną instytucja samopomocową na

str. 71 Gimnazjalna (NOG, Noga). Jednak ze względów konspiracyjnych formalnie nie używano jej. Działanie takie pozwalało stale zasilać szeregi nowymi członkami. Początkowa selekcja umożliwiała również tworzyć coraz bardziej ukierunkowane narodowo struktury. Kandydaci którym proponowano członkostwo musieli wykazać się odpowiednimi cechami psychofizycznymi oraz wyrobionym światopoglądem. Innymi słowy, musieli być dobrym materiałem na przyszłych wszechpolaków. Mieli tworzyć przyszłe nowe, narodowe pokolenie99.

Fot. 1.7. Strona tytułowa periodyku Młodzieży Wszechpolskiej „Akademik Polski”,

Źródło: Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=352522,

[dostęp w dn. 2019.01.17]

str. 72 Fot. 1.8. Doktor Jan Mosdorf,

str. 73 Fot. 1.9. Tadeusz Bielecki (Zdjęcie z okresu działalności w Stronnictwie Narodowym),

Źródło: prawy.pl, https://prawy.pl/12634-tadeusz-bielecki-prezes-stronnictwa-narodowego-i-przeciwnik-giertycha/, [dostęp w dn. 2019.01.17].

Młodzież Wszechpolska nie zgadzała się z ilością młodzieży semickiej na uczelniach. W roku akademickim 1921/1922 Żydzi zajmowali na niektórych uczelniach do 40% miejsc. Wszechpolacy proponowali otwarcie polskich uczelni na młodzież robotniczą, chłopską oraz tą z małych miejscowości. Pierwszym poważnym

str. 74 przeciwdziałaniem nieproporcjonalnej ilości Żydów na polskich uczelniach było wykluczenie ich członkostwa w organizacjach podlegających MW, m. in. Bratniej Pomocy. Działanie te było obliczone na dwa cele. Pierwszym z nich było wytworzenie nowych miejsc na studiach dla Polaków. Drugim celem było ograniczenie poparcia lewicy w środowisku akademickim. Wielu Żydów sympatyzowało z PPS oraz jego przybudówkami. Ponadto, opanowywano skutecznie korporacje akademickie, które najczęściej nie były zrzeszone z MW. W ogólnopolskim „Sejmie Akademickim”, jakim był zjazd Związek Polskiej Młodzieży Akademickiej (ZPMA), Młodzież Wszechpolska zawsze zdobywała większość głosów. W ten sposób wszechpolacy organizowali sobie monopol w środowisku akademickim. Taki stan rzeczy utrzymywał się do dn. 14 lipca 1934 roku, kiedy to powstał Obóz Narodowo-Radyklany (ONR)100.