G ENEZA GOSPODARKI CYFROWEJ

Żyjemy w świecie, który stał się cyfrowy – taki przekaz wyłania się z głośnej publikacji amerykańskiego profesora technologii informacyjnej, Nicholasa Negroponte’a, opublikowanej w 1995 roku i przetłumaczonej na

Izabela Ścibiorska-Kowalczyk, Julia Cichoń 170

kilkadziesiąt języków, „Being Digital (pol. Cyfrowe Życie)”¹. W swojej książce autor nakreśla historię rozwoju mediów cyfrowych i roztacza szeroką wizję przyszłości, bazującej na nowych technologiach: W cyfrowym świecie do-staniemy rano do łóżka przygotowaną specjalnie dla nas cyfrową gazetę zawierającą tylko te informacje, które nas interesują. Po drodze do łazienki klamka powiadomi nas, że ktoś do nas dzwoni i zapyta, czy odbierzemy sami, czy też sprawę załatwić ma automatyczna sekretarka. Toster przy śniadaniu poda nam najnowsze notowania giełdowe, a lodówka poprosi samochód, by nam przypomniał o zakupach w drodze powrotnej z pracy.

Oczywiście jeśli będziemy jeździć do pracy, bo w oplecionym pajęczyną sieci informacyjnej świecie cyfrowym większość ludzi będzie pracować w domu albo w ogóle straci zatrudnienie².

Z perspektywy ćwierćwiecza wyobrażenie to nie wydaje się aż tak abs-trakcyjne. Co rano otwieramy Facebooka, sprawdzając informacje udostęp-nione przez polubione (tzn. interesujące nas) portale i obserwowane osoby;

telefony komórkowe niekoniecznie łączą się z klamkami, ale z ekspresami do kawy – żaden problem; jeszcze przed wybuchem pandemii wirusa SARS-CoV-2 ponad 50% zatrudnionych na całym świecie pracowało zdalnie przy-najmniej raz w tygodniu³; ad extremum, szeroka baza aplikacji mobilnych powiadamia nie tylko o zrobieniu zakupów, ale i o najszybszej trasie do wybranego sklepu czy dietetycznej analizie kupowanych produktów. Ba!, wykroczyliśmy nawet poza fantazje XX wieku, bo zamiast robić zakupy w drodze z pracy, coraz częściej zamawiamy rzeczy przez Internet z dostawą do domu.

Postęp technologiczny, mający miejsce w ostatnich dekadach, zrewolu-cjonizował warunki życia ludzkości, przeobrażając materialne podstawy gospodarki, społeczeństwa i kultury w skali całego świata⁴. Już w latach 60. XX wieku dostrzeżono rosnące znaczenie technologii cyfrowej i informa-cji, wprowadzając termin społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, a następnie definiując proces postępującej digitalizacji i usie-ciowienia.

W początkowych etapach rozwoju cywilizacyjnego kluczowe znaczenie dla ludzkości odgrywały warunki przyrodnicze – klimat, ukształtowanie powierzchni, gleba, dostęp do wody itp. – pozwalające na rozwój rolnictwa, stanowiącego główne źródło utrzymania w społeczeństwie tradycyjnym.

Chęć zwiększenia produktywności pracy, zrodziła motywację obmyślenia i wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych, które z kolei otworzyły drogę ku przemysłowym możliwościom działalności gospodarczej. Powstałe w ten sposób społeczeństwo industrialne bazowało na pracy maszyn i zaso-bach materialnych. Stopniowe osiąganie granicy ich wydajności, skłaniało jednak do szukania nowego źródła przewagi konkurencyjnej, a to dostrze-żono właśnie w wartościach niematerialnych – wiedzy i informacji.

1 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018, s. 44.

2 N. Negroponte, Cyfrowe Życie. Jak się odnaleźć w świecie komputerów, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1997.

3 Global State of Remote Work 2018, Raport, Owl Labs

4 M. Castells, op. cit., s. 19, 43-44.

KULTURA, WIEDZA I INFORMACJA W GOSPO-DARCE CYFROWEJ 171

Gospodarka oparta na wiedzy uznaje wiedzę i informację za jedne z podstawowych czynników produkcji (obok ziemi, pracy i kapitału pienięż-nego) decydujące o potencjale i możliwościach rozwojowych społeczeństwa⁵. Motorem napędowym przestają być w niej zasoby naturalne czy potężne fabryki, a staje się ludzka kreatywność, przedsiębiorczość oraz zdolność do abstrakcyjnego myślenia, uczenia się i szukania nieoczywistych rozwiązań.

Charakterystycznymi cechami współczesnej formy gospodarki są:

 dominujący udział działalności organizowanej wokół wytwarzania idei (a nie – jak dotychczas – fizycznych przedmiotów bądź usług) w tworzeniu dochodu narodowego i wyznaczaniu tempa wzrostu go-spodarczego,

 zmiana struktury zatrudnienia, w której przetwarzanie informacji stanowi źródło utrzymania dla przeważającej części społeczeństwa,

 rosnące znaczenie zasobów niematerialnych,

 odejście od wytwórczości masowej i zestandaryzowanej na rzecz produkcji zindywidualizowanej, monitorującej i reagującej na aktu-alnie zgłaszane potrzeby nabywców, a także

 zmienność i niestabilność rynków, wymagająca od podmiotów go-spodarczych ciągłej gotowości do zmian i umiejętności szybkiego do-stosowywania się do nowych warunków otoczenia oraz zastąpienia rywalizacji współpracą⁶.

Społeczeństwo informacyjne, jak określa się społeczeństwa postindu-strialne, odnosi się z kolei do upowszechnienia środków komunikacji oraz nasilenia procesów porozumienia się, wynikającego z ewolucji technologii informacyjno-komunikacyjnej, które w konsekwencji prowadzą do znaczne-go uzależnienia od informacji⁷. W czasach średniowiecza jedynymi sposo-bami na przekazanie informacji na znaczną odległość było wysłanie posłań-ca bądź gołębia pocztowego. W wieku XIX wprowadzono do użytku tele-gram, działający w oparciu o sieć połączonych ze sobą kabli i przewodów.

Kilkadziesiąt lat później nadano pierwszy sygnał za pomocą fal elektroma-gnetycznych, dając początek radiu i telewizji, a w połowie kolejnego stulecia zaczęto nawiązywać połączenia w ramach telefonii komórkowej i satelitar-nej. Dzięki dalszemu, dynamicznemu rozwojowi telekomunikacji, zwiększy-ła się nie tylko sprawność i szybkość przekazywania wiadomości, lecz rów-nież grono ich odbiorców/nadawców, zasięg terytorialny, wykorzystywane narzędzia i zakres przesyłanej treści. W efekcie tych przemian poszukiwa-nie, gromadzeposzukiwa-nie, wytwarzaposzukiwa-nie, przetwarzanie i rozpowszechnianie informa-cji stały się fundamentem aktywności współczesnego społeczeństwa, dla

5 J. Dzierżyńska-Mielczarek, Rynek mediów w Polsce. Zmiany pod wpływem nowych technologii cyfrowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2018, s. 67.

6 Ibidem, s. 66, 68-71.

7 A. Budziewicz-Guźlecka, Wybrane elementy związane z rozwojem społeczeństwa informa-cyjnego, [w:] A. Bachler (red.), Cyfryzacja i wirtualizacja gospodarki, Zeszyty Naukowe Uni-wersytetu Szczecińskiego nr 852, Szczecin 2015, s. 320.

Izabela Ścibiorska-Kowalczyk, Julia Cichoń 172

którego kluczowym aspektem nie jest wyłączne posiadanie wiedzy i infor-macji, a umiejętne i efektywne posługiwanie się nimi⁸.

Koncepcja tzw. społeczeństwa trzeciej fali uwypukla takie elementy jak:

 powszechne użytkowanie technologii informacyjno-komunikacyj-nych,

 rozbudowanie infrastruktury teleinformatycznej,

 wzrost zatrudnienia w działalności związanej z przetwarzaniem in-formacji,

 ekonomizację wiedzy,

 wykształcenie nowej klasy społecznej – pracowników umysłowych,

 globalizację i przełamanie jedności czasoprzestrzennej przepływu in-formacji oraz

 rosnące znaczenie technologii medialnych w codziennym życiu spo-łecznym, kulturalnym, ekonomicznym i politycznym⁹.

Kolejnym przełomowym etapem postępu technologicznego, umożliwia-jącego jeszcze swobodniejszy przepływ informacji dzięki odpowiedniej ku temu infrastrukturze, był rozwój technik informatycznych w latach 70. mi-nionego stulecia obejmujący wynalezienie mikroprocesora, wprowadzenie na rynek pierwszego komercyjnego komputera oraz rozpoczęcie prac nad systemami operacyjnymi i protokołami łączności sieciowej¹⁰. Wprowadzone wówczas innowacje, za sprawą szerokich możliwości, jakie stwarzał świat wirtualny, dały początek procesowi cyfryzacji, czyli rozpowszechnianiu i popularyzowaniu technologii cyfrowych oraz wprowadzania na szeroką skalę infrastruktury elektronicznej¹¹. Wzmożone zainteresowanie wirtual-nością dobrze obrazuje towarzysząca jej komputeryzacja: w roku 1984 komputer znajdował się w wyposażeniu 8% gospodarstw domowych w Sta-nach Zjednoczonych; niecałe dziesięć lat później, w roku 1993, w 22,9%, a po kolejnej dekadzie, w 2003, już w 61,8% domów¹².

Sieć komputerowa zaczęła być wykorzystywana we wszelkich proce-sach zarządczych, badawczo-rozwojowych, produkcyjno-sprzedażowych oraz marketingowych, a także w relacjach pracowniczych oraz kontaktach z klientami i kontrahentami¹³. Digitalizacji uległy również oferowane na rynkach produkty i usługi. Powstała w ten sposób gospodarka cyfrowa sta-ła się nową rzeczywistością dziasta-łalności gospodarczej. Wśród jej głównych komponentów wymienia się integrację i automatyzację wymiany informacji

8 A. Budziewicz-Guźlecka, op. cit., s. 319-320.

9 J. Dzierżyńska-Mielczarek, op. cit., s. 66, 76-78.

10 M. Castells, op. cit., s. 65.

11 Internetowy Słownik Języka Polskiego PWN, [https://sjp.pwn.pl/sjp/cyfryzacja;2553935.ht ml] – 23.04.2021.

12 Computer and Internet Use in the United States: 1984 to 2009, Raport, Census Bureau, 2010, [https://www.census.gov/data/tables/time-series/demo/computer-internet/computer-use-1984-2009.html] – 23.04.2021.

13 A. Borcuch, Cyfrowe społeczeństwo w elektronicznej gospodarce, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2010, s. 33.

KULTURA, WIEDZA I INFORMACJA W GOSPO-DARCE CYFROWEJ 173

między różnymi systemami fizycznymi i cyfrowymi, osiąganą dzięki dyna-micznemu rozwojowi nauki i nowoczesnych technik informatycznych, w tym m.in. technologii mobilnych oraz mediów społecznościowych¹⁴.

Nieodłącznym elementem cyfryzacji życia społeczno-gospodarczego, ba-zującego na przekazywaniu wiedzy i informacji, jest wirtualne odtworzenie sieci wzajemnych powiązań. To właśnie termin społeczeństwo sieci odnosi się do społeczeństwa, w którym obserwuje się dominującą obecność tech-nologii cyfrowych w komunikacji i transferze informacji, a podstawowa for-ma organizacji połączeń społecznych, politycznych, kulturowych i ekono-micznych nie opiera się, jak dotychczas, na relacjach między wyodrębnio-nymi grupami, a przyjmuje kształt sieci, w której pojedyncze węzły-użytkownicy połączeni są z innymi pojedynczymi węzłami-użytkownikami bezpośrednimi relacjami¹⁵. Struktura taka jest zdecentralizowana, mało spójna i pozbawiona hierarchii, dzięki czemu należącym do niej jednostkom znacznie łatwiej podejmować spontaniczną współpracę zorganizowaną wo-kół wspólnych idei bądź działań¹⁶.

Jak widać przytoczone uprzednio pojęcia: gospodarka oparta na wie-dzy, społeczeństwo informacyjne, gospodarka cyfrowa i społeczeństwo sieci (jak i wiele innych funkcjonujących w obiegu), choć formułowane na róż-nych etapach XX-wiecznej rewolucji informacyjnej i skoncentrowane na odrębnych, szczegółowych zagadnienia, wzajemnie się przenikają, tworząc jeden, całościowo spójny obraz dzisiejszego stanu gospodarki i pozwalając na lepsze zrozumienia zachodzących w nim tendencji rynkowych. Manuel Castells określił ten nowopowstały system mianem sieciowego kapitalizmu informacyjnego¹⁷, ukierunkowanego na rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych, umasowienie i upowszechnienie wytwarzania, przetwa-rzania i wykorzystywania informacji oraz integrację przestrzeni społecznej w globalnej sieci komputerowej, pozwalającej na nieograniczony i ciągły przepływ kapitału w postaci wiedzy odgrywającej kluczową role w tworzeniu zysku¹⁸. Należy zauważyć jednak, iż współczesne społeczeństwo nie miałoby swego obecnego kształtu bez kolejnego milowego kroku w historii informa-tyzacji – powstania Internetu.

14 M. Goliński, Gospodarka cyfrowa, gospodarka informacyjna, gospodarka oparta na wiedzy – różne określenia tych samych zjawisk czy podobne pojęcia określające różne zjawiska?, [w:]

A. Kobyliński (red.), Społeczno-ekonomiczne aspekty rozwoju gospodarki cyfrowej. Koncepcje zarządzania i bezpieczeństwa, Zeszyt 49/2018 Kolegium Analiz Ekonomicznych, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2018, s. 181-182.

15 D. Barney, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 36, 38.

16 J. Dzierżyńska-Mielczarek, op. cit., s. 80.

17 M. Castells, P. Himanen, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa 2009.

18 M. Castells, Społeczeństwo sieci, op. cit., s. 79-80.

Izabela Ścibiorska-Kowalczyk, Julia Cichoń 174

2. R

,

I