P RZESUNIĘCIE POZNAWCZE

Coraz bardziej zauważalne staje się zjawisko określane jako przesunię-cie poznawcze. Nazywa się tak złożony syndrom kulturowy obejmujący zmiany w strukturze kompetencji umysłowych, a być może nawet bardziej zawiłe i głębsze zmiany w organizacji myślenia. Proces ten rozpoczął się

17 N. Carr, Płytki umysł. Jak Internet…, s. 176.

18 N. Carr, Płytki umysł. Jak Internet…, s. 158, 175.

19 K. Borawska-Kalbarczyk, Pokolenie „tl; dr” – refleksje o kulturze czytelniczej młodzieży w zmediatyzowanym świecie, [w:] J. Morbitzer, E. Musiał (red.), Człowiek – Media – Edukacja, Katedra Technologii i Mediów Edukacyjnych, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2014, s. 43.

20 G. Small, G. Vorgan, Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości, tłum. S. Borg, Wydawnictwo Vesper, Poznań 2011, s. 35.

21 K. Appelt, M. Jarzembowska, Aktywność twórcza a korzystanie z urządzeń ekranowych przez dzieci w wieku przedszkolnym, „Psychologia Rozwojowa” t. 25, 2020, nr 2, s. 40.

INTELEKTUALNE ROZLENIWIENIE CZY NOWA STRATEGIA

PRZETRWANIA POKOLENIA C? 87

wraz z wynalazkiem pisma, trwa nadal i nigdy się nie skończy, lecz techno-logie informacyjne zmieniają jego postać, co jest widoczne w coraz szybszej wymianie informacji, zwiększaniu się jej zasięgu i dominacji obrazów nad słowem drukowanym. Główne tendencje charakteryzujące owo przesunięcie poznawcze obejmują następującą taksonomię:

1. Rosnąca rola procesów poznawczych i ich najważniejszych rezulta-tów w postaci różnych systemów wiedzy.

2. Rozszerzanie się zakresu dominacji mediów gorących nad zimnymi, co najczęściej wyraża dominacja obrazu nad pismem.

3. Powstanie sieci łączących różne ośrodki tworzenia wiedzy i zasoby informacji.

4. Zawężanie się zakresów kompetencji „technicznych” pod wpływem nowych technologii, pojawianie się coraz bardziej wyspecjalizowa-nych użytkowników.

5. Coraz większe wymagania poznawcze stawiane coraz większej liczbie ludzi.

6. Zmniejszanie się efektu Flynna, czyli podwyższania się ilorazu inte-ligencji ogólnej w nowych warunkach kulturowo-cywilizacyjnych.

7. Rozpraszanie się systemu edukacji, utrata znaczenia szkoły jako źródła informacji i wiedzy²².

Nasza kultura, pod wpływem globalnej sieci, coraz silniej akcentuje zdolności operacyjne, czyli szybkie, natychmiastowe reagowanie, przy zani-kaniu zdolności klasycznych, związanych z czytaniem – zdolność głębokiego przetwarzania, rozumienia oraz myślenia krytycznego. Ponadto, ogrom in-formacji w internecie w połączeniu z łatwym do nich dostępem ogranicza czas, który mógłby zostać przeznaczony na przykład na czytanie dłuższych tekstów. Wielu nastolatków wychodzi też z założenia, że czytanie długich lektur mija się z celem, jeśli w Internecie dostępne są ich syntetyczne opra-cowania²³. Aktualnie, pojawia się coraz więcej poglądów sugerujących, że przedstawiciele młodego pokolenia stają się w pewnym sensie pozbawieni umiejętności czytania i pisania (illiterate). Przyczyn tego zjawiska upatruje się często w szybkim postępie technologicznym, który stwarzając człowie-kowi wiele możliwości rozwoju, jednocześnie w wielu aktywnościach go wy-ręcza, powodując, że nie rozwija on tkwiącego w nim potencjału²⁴. Nowe technologie informacyjne zmieniają strukturę kompetencji, przesuwając ich profil w kierunku coraz szybszego tempa przetwarzania, pobieżnego

22 C. S. Nosal, Umysł wobec mediów, „Chowanna”, 2012, tom specjalny, s. 35.

23 J. Morbitzer, Refleksje pedagogiczne…, s. 123.

24 L. Zysberg, The Reversal of the Flynn Effect and Its Reflection in the Educational Arena: Data Comparison and Possible Directions for Future Research and Action, „Roczniki Pedagogiczne”, 2019, nr 11 (47), s. 150.

Marzena Janta 88

niania wartości informacji, redukowania informacji i wiedzy oraz zawężania zakresu myślenia krytycznego i strategicznego²⁵.

Pierwszy krok do krytycznej analizy tekstu czy selekcji wszechobecnej informacji stanowi dobrze rozwinięta umiejętność czytania. Jest ona fun-damentem procesu poznawania świata i uczenia się, stoi u podstaw proce-su budowania wiedzy. Nowoczesne technologie sprawiają jednak, że w In-ternecie, który niejednokrotnie zastępuje teksty drukowane, czyta się za-zwyczaj teksty krótkie, a czynność ta przypomina raczej skanowanie tekstu niż jego refleksyjne przetwarzanie. Aktualne podejście młodego pokolenia do czytania wyraża akronim: „tl; dr” – z ang. too long; didn’t read – byt dłu-gie; nie przeczytałem²⁶.

Szybkie zmiany zakresu wiedzy i wymaganych zadań intelektualnych oraz dynamika zmian w sferze technologii informacyjnych nie tylko wyma-gają sprawnego redukowania informacji, ale także zmuszają do coraz częst-szego twórczego wykraczania poza istniejące informacje, struktury i komu-nikaty. Myślenie krytyczne i twórcze stają się coraz ważniejszymi strategia-mi radzenia sobie z nadstrategia-miarem bezużytecznych informacji. Niestety można odnieść wrażenie, że kompetencje te kształtują się na niewystarczającym, jak na dzisiejsze potrzeby, poziomie lub wręcz, że poziom ten stopniowo się obniża.

Zdaniem Manfreda Spitzera jakość wyszukiwanych w Internecie infor-macji jest niska, ich przetwarzanie powierzchowne, a efekt uczenia się sła-by i w związku z tym konieczne jest ograniczenie czasu spędzonego w sieci, zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży, ponieważ ich mózgi znajdują się jeszcze w fazie rozwoju²⁷.

Współczesne młode pokolenie inaczej przetwarza informacje. W wyniku niekontrolowanego i bezrefleksyjnego korzystania z wszechobecnych me-diów, ich mózgi przystosowały się do nadmiaru danych i nielinearnej struk-tury. Młodzi ludzie cenią i rozwijają inne umiejętności, cechujące się szyb-kością działania, mają też odmienną hierarchię kompetencji, a nawet war-tości²⁸.

W Internecie cyfrowi tubylcy szukają informacji w sposób horyzontalny (poruszają się po powierzchni), a nie wertykalny (polegający na zagłębianiu się w czytane treści). Przyswajanie wiedzy nie następuje jednak w wyniku surfowania czy pobieżnego przeglądania, bo to są to procesy płytkie. W bu-dowaniu wiedzy niezastąpiona jest aktywna konfrontacja z tekstem, ciągłe przerabianie w umyśle znalezionych informacji, ich kwestionowanie, anali-zowanie oraz tworzenie na ich podstawie nowych treści²⁹. Zanikają więc umiejętności, które mogą okazać się istotne w dzisiejszym (ale i przyszłym) świecie, który przeładowany informacjami, stwarza młodym ludziom nie-jednokrotnie wiele trudności w interpretacji, analizie informacji, konstruk-tywnej ich ocenie i w konsekwencji – budowaniu rzetelnej wiedzy.

25 C. S. Nosal, Umysł wobec…, s. 44.

26 K. Borawska-Kalbarczyk, Pokolenie „tl; dr” – refleksje…, s. 40-41.

27 M. Spitzer, Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, przeł. A. Lipiński, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2016, s. 240.

28 J. Morbitzer, Refleksje…, s. 126.

29 M. Spitzer, Cyfrowa demencja…, s. 184.

INTELEKTUALNE ROZLENIWIENIE CZY NOWA STRATEGIA

PRZETRWANIA POKOLENIA C? 89

Szybko zmieniają się zainteresowania młodych ludzi. Nie odczuwają oni potrzeby ani też konieczności zapamiętywania czy głębszego analizowania treści, bo każdy kolejny dzień przyniesie prawdopodobnie kolejną dawkę problemów czy pytań, na które odpowiedź musi być zwięzła i natychmia-stowa.

Jak pisał Zygmunt Bauman „dzisiaj tracimy zainteresowanie tym, co jeszcze wczoraj nas przyciągało, by już jutro zobojętnieć na to, co ekscytuje nas dzisiaj. […] Nasz świat, świat płynnej nowoczesności nieustannie nas zaskakuje: to, co dziś wydaje się pewne i na właściwym miejscu, już jutro może się okazać żałosną pomyłką”³⁰.