R OZWÓJ ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU , W TYM I NTERNETU I MEDIÓW SPOŁECZNOŚCIOWYCH

Początków nieodłącznego dziś w codziennym życiu Internetu należy do-szukiwać w przełomie lat 50. i 60. XX wieku, kiedy to rząd amerykański, zaniepokojony pracami Związku Radzieckiego nad bronią atomową, powołał do życia specjalną jednostkę badawczą przy departamencie obrony, Advan-ced Research Projects Agency (w skrócie ARPA), której zadaniem było wsparcie działań militarnych z wykorzystaniem nowych technologii kompu-terowych. Jednym z realizowanych w jej ramach projektów było opracowa-nie systemu komunikacji, opracowa-niezależnego od centralnego systemu dowodze-nia, pozwalającego na zachowanie łączności między strategicznymi jednost-kami naukowymi podczas ewentualnego ataku nuklearnego¹⁹.

Wykorzystując technologię cyfrową, umożliwiającą pakietowanie da-nych i ich przesyłanie bez udziału centrali, 1 września 1969 roku urucho-miono pierwszą sieć komputerową, ARPANET, łączącą cztery ośrodki uni-wersyteckie: w Los Angeles, Santa Barbara, Utah i Stanford. Pierwotnie służyć miała wymianie zasobów oraz doświadczeń między osobami zaanga-żowanymi w badania na potrzeby wojska, jednak pracownicy uniwersyteccy i studenci zaczęli używać ją do przesyłania wyników badań również z in-nych obszarów i ogólnego komunikowania się. Z czasem ta interdyscypli-narna wymiana myśli naukowej (i nierzadko prywatne pogawędki naukow-ców) zaczęła dominować nad treścią militarną. Dodatkowo, rosnący dostęp do sieci zwiększał obawę przed naruszeniem tajności przekazywanych in-formacji dotyczących obronności kraju. Z tej przyczyny w kwietniu 1983 roku zdecydowano się na oddanie ARPANETu do pełnej dyspozycji uczelni wyższych i stworzenie odrębnej sieci, MILNETu, zorientowanej na badania stricte do celów wojskowych.

Wzrost popularności łączności cyfrowej zaowocował w kolejnej dekadzie szeregiem innowacji informatycznych: upowszechnieniem protokołu TCP/IP (stającego się podstawą struktury Internetu), dostosowanie systemu opera-cyjnego UNIX (umożliwiającego dostęp z komputera do komputera), opra-cowanie systemu sieci globalnej WWW (organizującego zawartość witryn internetowych i umożliwiającego sprawne poruszanie się między nimi), skonstruowanie formatu dokumentów hipertekstowych HTML oraz odno-śników do zasobów wirtualnych URL (kojarzących użytkowników z adresa-mi komputerowyadresa-mi przechowującyadresa-mi poszukiwane dane), a także urucho-mieniem pierwszej przeglądarki internetowej oraz systemu komunikacji e-mail.

Nazwa, liczba współpracujących uczelni oraz jednostka nadzorująca tej pionierskiej sieci komputerowej zmieniały się na przestrzeni kolejnych lat.

Równocześnie inne ośrodki akademickie, niemające dostępu do połączeń rządowych, ale posiadające wiedzę i możliwość korzystania z coraz popu-larniejszych komputerów osobistych, inspirowane możliwościami nowego

19 Zarys historii Internetu na podstawie: M. Castells, op. cit., s. 58-63 oraz J. Hofmokl, Internet jako nowe dobro wspólne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 66-77.

KULTURA, WIEDZA I INFORMACJA W GOSPO-DARCE CYFROWEJ 175

kanału komunikacji, przyczyniły się do powstania na całym świecie lokal-nych, komercyjnych sieci LAN. Przekraczająca wstępne założenia rządu skala procesu oraz rosnąca presja komercyjna i społeczna, przemawiająca za połączeniem wszystkich sieci w jeden, spójny system, skłoniła państwo do oddania szkieletu technologii w ręce prywatne. Tym sposobem wiosną 1995 roku 50 766 sieci z 93 krajów zaczęło działać pod wspólna nazwą, Internet, a ich organizacja stała się nie tylko domeną koordynacji rynkowej, lecz również wyznacznikiem współczesnej aktywności społeczno-gospodar-czej. O ile pod koniec lat 90. XX wieku zaledwie 5% mieszkańców globu było użytkownikami sieci²⁰, w końcówce drugiej dekady wieku XXI ponad 48,3% gospodarstw domowych na całym świecie jest w posiadaniu przy-najmniej jednego komputer²¹, a 3,896 mld ludzi, czyli 51,3% populacji, regularnie korzysta z Internetu²². W Polsce, według danych Głównego Urzę-du Statystycznego na 2020 rok, komputer stanowił wyposażenie 83,1%

gospodarstw domowych, a dostęp do łącza internetowego posiadało 90,4%, przy czym w 70% przypadków jako główną przyczynę nie posiadania Inter-netu w domu podawano brak potrzeby korzystania z niego. Również przed-siębiorstwa chętnie korzystają z technologii internetowej – w 2020 dostęp do sieci miało 98,6% z nich, a 71,3% posiadało również własną stronę in-ternetową²³.

Pierwsza sieć komputerowa wykorzystywana była przez wąskie grono specjalistów (informatyków, naukowców) i opierała się na jednokierunko-wym modelu komunikacji. Jedni użytkownicy, posiadający odpowiednie kwalifikacje i wiedzę, stawali się nadawcami publikowanych treści. Z kolei drudzy przyjmowali postawę biernych odbiorców, jedynie odczytujących zamieszczane informacje bez możliwości reagowania na nie w formie odpo-wiedzi czy komentarza²⁴. Wzrost popularności Internetu jako platformy ko-munikacyjnej wśród zwykłych obywateli był impulsem do zwiększenia prze-pustowości łączy oraz wprowadzenia prostych w obsłudze narzędzi do sa-modzielnego tworzenia i wymiany treści między użytkownikami. W odpo-wiedzi na te potrzeby zrodziły się pierwsze serwisy internetowe – fora i gru-py dyskusyjne, platformy blogowe, witryny do odtwarzania plików audio-wizualnych oraz portale społecznościowe. Uruchomione w tym czasie inicja-tywy stały się początkiem nowej formy Internetu opartej na samodzielnie tworzonych przez użytkowników treściach oraz aktywnej roli odbiorców wcielających się jednocześnie w rolę twórców wirtualnej wspólnoty i wyty-czających kształt globalnej sieci²⁵. Internet zaczął funkcjonować w rewolu-cyjny, zupełnie inny sposób od tradycyjnych, nastawionych na jednostron-ną komunikację mediów (takich jak prasa, radio i telewizja). Z tego powodu

20 World Telecommunication/ICT Indicators Database 2007, Raport, [http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/ict/] – 21.04.2021.

21 Portal Statista.com^, [https://www.statista.com/statistics/748551/worldwide-households-wi th-computer/] – 21.04.2021.

22 Portal Statista.com, [https://www.statista.com/statistics/273018/number-of-internet-user s-worldwide/], dostęp z dnia: 21.04.2021.

23 Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2020 r., Raport, GUS 2020.

24 Ł. Sarowski, Od Internetu Web 1.0 do Internetu Web 4.0 – ewolucja form przestrzeni komu-nikacyjnych w globalnej sieci, Rozprawy Społeczne, nr 1/2016, s. 34.

25 Ibidem, s. 34-35.

Izabela Ścibiorska-Kowalczyk, Julia Cichoń 176

wirtualne środki komunikacji zaczęto określać zbiorczą nazwą social media – media społecznościowe, media już nie tyle do społecznych, co do społecz-nościowych, wykraczających poza dotychczas znaną formę interakcji²⁶.

Będące ich podstawą portale społecznościowe definiowane są jako stro-ny internetowe służące budowie sieci społeczstro-nych umożliwiających interak-cję i komunikainterak-cję między osobami o podobnych zainteresowaniach i/lub wspólnym życiu w określonym wymiarze (np. zawodowym), znanych sobie w świecie realnym lub nie, które swoją aktywnością współtworzą użytkowa-ne treści. Do najpopularniejszych obecnie serwisów należą: Facebook (uru-chomiony w roku 2004 i odnotowujący 2,32 mld użytkowników miesięcz-nie), YouTube (2005; 1,9 mld), WhatsApp (2009; 1,6 mld), Instagram (2010;

1 mld), Twitter (2006; 330 mln), Reddit (2005; 330 mln), LinkedIn (2003;

303 mln), Skype (2004; 300 mln), Snapchat (2011; 287 mln) oraz Pinterest (2010; 250 mln)²⁷. Skąd ten dynamiczny rozwój i miliardowa liczba użyt-kowników? Już Arystoteles twierdził, że człowiek to istota społeczna, po-trzebująca do życia innych ludzi²⁸. Pogląd ten potwierdził we współczesnym dorobku nauki Abraham Maslow, sytuując dążenie do przynależności oraz szacunku i uznania w zaproponowanej przez siebie hierarchii potrzeb²⁹ przyjmowanej jako podstawę fundamentalnych rozważań natury społeczno-ekonomicznej. Z punktu widzenia socjologicznego, człowiek potrzebuje kon-taktu z drugim człowiekiem do wykształcenia prawidłowych cech ludzkich, odróżniających nasz gatunek od zwierząt (tj. budowy świadomości oraz umiejętności rozumnego myślenia, opartego na przekazywaniu doświadczeń i wiedzy). Proces ten dokonuje się właśnie poprzez komunikację, kształtują-cą ludzkie postawy i zachowania³⁰.

Funkcjonowanie w społeczeństwie ma również wymiar subiektywny.

Każdy człowiek odczuwa wewnętrzną potrzebę wspomnianej już afiliacji, tzn. poczucia wspólnoty z innymi ludźmi; otaczania się osobami podobnymi do nas, z którymi coś nas łączy – czy to w kontekście tradycji narodowej, czy wspólnego tematu rozmów. Dodatkowo zależy nam na akceptacji tej grupy, możliwości przebywania z jej członkami i otrzymywania z ich strony wsparcia w codziennym życiu. Ludzka osobowość zasadza się także na po-czuciu własnej wartości – zarówno w samoocenie, jak i w oczach innych.

Powszechny szacunek, docenienie osiągnięć i efektów pracy, świadomość bycia rozpoznawalnym czy ważnym, potocznie mówiąc, łechcą nasze ego.

Oczywiście, ludzie są różni, jednak dla dużej część do dobrego samopoczu-cia i zdrowia psychicznego istotne jest zewnętrzne potwierdzenie posiada-nych umiejętności, słuszności prywatposiada-nych poglądów i opinii czy nawet wyż-szego statusu materialnego, a tylko życie w zbiorowości daje ku temu moż-liwość.

26 S. Kuczamer-Kłopotowska, Rola mediów społecznościowych w komunikacji pokolenia Y, Handel Wewnętrzny, nr 3/2016, s. 221.

27 Portal Statista.com, [https://www.statista.com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users/], dostęp z dnia: 24.05.2021 (z pominięciem chińskich portali społecznościowych, użytkowanych głównie przez obywateli tego kraju).

28 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 12.

29 A. Maslow, Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 62-71.

30 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 39, 41.

KULTURA, WIEDZA I INFORMACJA W GOSPO-DARCE CYFROWEJ 177

O ile przed powstaniem Internetu grono potencjalnych odbiorców na-szych działań zawężało się do osób z najbliższego otoczenia (rodziny, współ-pracowników, mieszkańców miasta) i wymagało nakładów wysiłku na do-tarcie z wiadomością do każdego, a następnie czasu na otrzymanie odpo-wiedzi zwrotnej, o tyle uruchomienie globalnej sieci internetowej zgromadzi-ło przed komputerami nieograniczoną terytorialnie i organizacyjnie publicz-ność, do której przekazywane informacje napływają w sposób natychmia-stowy i umożliwiają równie szybkie odebranie reakcji. To kluczowe, ponie-waż jednym z głównych powodów, dla których ludzie korzystają z portali społecznościowych, jest chęć utrzymania kontaktu nie tylko z bliższymi, ale – czy przede wszystkim – dalszymi znajomymi. Współczesne badania spo-łeczne sugerują, że człowiek posiada ponad tysiąc powiązań interpersonal-nych, z czego zaledwie kilka-kilkanaście jest bliskich, a niecałe pięćdziesiąt istotnie mocnych. Jednakże to te pozostałe dziewięćset pięćdziesiąt relacji stanowi najważniejsze źródło informacji światopoglądowych, stosunków koleżeńskich, wsparcia emocjonalnego, jak również poczucia przynależno-ści³¹. Z drugiej strony różnorodność wirtualnego społeczeństwa motywuje włączenie się do niego, ponieważ daje szansę na znalezienie osób podziela-jących nasze zainteresowania, poglądy lub wyznawane wartości, gdy zasad-niczo różnią się one od orientacji naszego otoczenia. W ten sposób cyber-przestrzeń daje możliwość stworzenia powiązań społecznych ludziom, któ-rzy w innych okolicznościach zmuszeni byliby żyć bardziej ograniczonym życiem społecznym³².

Kolejnym atrybutem, stanowiącym o atrakcyjności mediów społeczno-ściowych jako narzędzia komunikacji, jest ich multimedialność. Udostęp-niana przez użytkowników wiadomość nie musi ograniczać się wyłącznie do tekstu pisanego – może przybierać formę zdjęcia, pliku wideo bądź audio, grafiki komputerowej, animacji, emotikony itp. Możliwości technologii cy-frowej znacząco urozmaicają przekaz komunikatu, zamieniając konwencjo-nalne przekazywanie informacji w pełnowymiarową rozrywkę.

Nie bez znaczenia jest sam fakt rosnącej liczby użytkowników portali.

W przypadku dóbr masowej konsumpcji (a przede wszystkim środków tele-komunikacji) szczególnie mocno uwidacznia się zewnętrzny efekt sieciowy opisujący sytuację, w której korzyść z użytkowania danego dobra dla poje-dynczego użytkownika jest tym większa, im więcej użytkowników z niego korzysta, zarówno w skali lokalnej (obejmującej osoby w realnym otocze-niu), jak i globalnej (dotyczącej ogólnej liczby wszystkich użytkujących)³³. Zależność ta ma proste i oczywiste przełożenie na zachowanie internautów:

im większą społeczność tworzą użytkownicy danego portalu, tym chętniej dołączają do nich kolejni, ponieważ konta w portalach społecznościowych zakładane są właśnie z myślą o nawiązywaniu i utrzymywaniu interakcji z innymi użytkownikami.

Do spopularyzowania aktywności w social media przyczyniły się rów-nież nowe rozwiązania techniczne, m.in.: aparaty cyfrowe, umożliwiające

31 M. Castells, op. cit., s. 365.

32 Ibidem.

33 R. Kowalski, Efekty sieciowe a błędy rynku, Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Ekonomiczne, 3/2005, Kraków 2005, s. 96.

Izabela Ścibiorska-Kowalczyk, Julia Cichoń 178

swobodne robienie zdjęć czy nagrywanie filmów a następnie łatwe podłą-czenie do komputera i przeniesienie obrazów na dysk, skąd można je opu-blikować w sieci; udostępnienie programów komputerowych i aplikacji mo-bilnych do samodzielnej obróbki multimediów; udoskonalenie jakości obra-zu i dźwięku cyfrowego; a także wprowadzenie na rynek – i późniejsze roz-szerzanie o kolejne funkcje – telefonów komórkowych z dostępem do Inter-netu (tzw. smartphonów) oraz rozwój bezprzewodowej sieci Wi-Fi pozwalają-cej na bycie online praktycznie wszędzie³⁴.

Połączenie rozwoju środków masowego przekazu, w tym Interetu i me-diów społecznościowych, z wprowadzanymi równolegle nowinkami elektro-nicznymi i innowacjami teleinformatycznymi doprowadził do ponownego przekształcenia charakteru współczesnego społeczeństwa w społeczeństwo medialne. Media, pełniące rolę głównego przekaźnika wiedzy i informacji, zaczęły przenikać do różnych sfer ludzkiego życia, determinując formy ak-tywności społeczno-gospodarczej i sposoby komunikacji³⁵. W efekcie uwi-doczniły się takie zjawiska jak:

 zastępowanie bezpośredniego charakteru kontaktów i stosunków międzyludzkich zapośredniczeniem medialnym,

 tworzenie przez media swoistej rzeczywistości wirtualnej, wpływają-cej na kształt rzeczywistości realnej,

 ustanowienie infrastruktury medialnej podstawą obiegu informacji oraz

 wspomaganie przez techniki medialno-informacyjne praktycznie wszystkich dziedzin życia człowieka³⁶.

Charakterystyczny stał się również ilościowy i jakościowy rozwój me-diów (przyśpieszenie i usprawnienie obiegu informacji; powstanie nowych form medialnych, w tym mediów tematycznych) oraz wzrost zainteresowa-nia nimi, a także zwiększenie zatrudniezainteresowa-nia w przemysłach informacyjnych, telekomunikacyjnych i medialnych, stających się istotną gałęzią gospodar-ki, generującą znaczną część PKB. W społeczeństwie medialnym wiedza i informacja w dalszym ciągu stanowią podstawy czynnik wytwórczy, jed-nak to wykorzystywanie medialnych technologii informacyjno-komunika-cyjnych staje się trzonem rozwoju społeczno-gospodarczego³⁷.

W społeczeństwie zmedializowanym granica między rzeczywistością i światem wirtualnym nie tyle zaciera się, co zaczyna rządzić jednakowymi regułami wytyczanymi przez treści i sposób funkcjonowania mediów komu-nikacyjnych. To elektroniczne kanały komunikacji określają, czym jest rze-czywistość, w jaki sposób należy w niej działać i jak oceniać występujące w niej zjawiska, a nawet co kupować, w co wierzyć, na kogo głosować i przeciw komu protestować. Pełnione dotychczas przez rodzinę, wspólnotę

34 A. Borcuch, op. cit., s. 84-87.

35 J. Dzierżyńska-Mielczarek, op. cit., s. 81-82.

36 A. Borcuch, op. cit., s. 77.

37 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe, Warszawa 2008, s. 295.

KULTURA, WIEDZA I INFORMACJA W GOSPO-DARCE CYFROWEJ 179

narodowościową oraz szkołę funkcje socjalizacyjne, wychowawcze, eduka-cyjne, jak i światopoglądowe zostają przejęte przez media, które stają się wyznacznikiem opinii publicznej, źródłem autorytetów i władzy, nośnikiem kanonu kulturowego, a także narzędziem budowy sieci społecznego zaanga-żowania³⁸. Współcześnie to, co miało miejsce na łączach internetowych, jest traktowane na równi z realnymi wydarzeniami. Dla przykładu, zwracamy uwagę, że przecież coś komuś mówiliśmy, choć w rzeczywistości wysłaliśmy wiadomość na Facebooku. Wspólnie ekscytujemy się zdarzeniem podpa-trzonym w sieci, choć fizycznie żadne z nas w nim nie uczestniczyło itd. Co istotne, postrzeganie obu przestrzeni na równi przychodzi coraz bardziej naturalnie i staje się nieodzownym znakiem czasów. Czasów, zdominowa-nych nie tylko przez rozwój nowoczeszdominowa-nych technologii i masowy przepływ informacji, lecz przede wszystkim komunikację internetową i media spo-łecznościowe.

3. Z

I