WE WSPÓŁCZESNEJ TEORII
2. Etapowe teorie internacjonalizacji firm
Dalszą część opracowania poświęcono przedstawieniu teorii etapowej in-ternacjonalizacji przedsiębiorstw, opisującym rolę dystansu psychicznego w pro-cesie umiędzynarodowienia firm.
Model sekwencyjny (Uppsala) opiera się na koncepcji wiedzy empirycznej.
Autorami modelu uppsalskiego są J. Johanson, P.F. Wiedersheim Paul oraz J. Johanson i J.E. Vahlne. Przyjmuje się, że zachowanie przedsiębiorstwa w pro-cesie internacjonalizacji jest zdeterminowane posiadaną przez nie wiedzą prak-tyczną. Najważniejszą tezą modelu uppsalskiego jest stwierdzenie, że proces in-ternacjonalizacji ma charakter sekwencyjny, fazowy, etapowy, ewolucyjny lub stopniowy. Stąd też z założenia firma wchodzi na rynki zagraniczne stopniowo, wraz ze zwiększaniem wiedzy o tych rynkach w ciągu określonego czasu8.
6 M. Gorynia: Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw. PWE, Warszawa 2007, s. 73-75.
7 Zachowanie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji. Podejście sieciowe. Red. K. Fon-fara. PWE, Warszawa 2009.
8 J. Johanson, P.F. Wiedersheim-Paul: The Internationalization of the Firm: four Swedish Cases.
„Journal of Management Studies” 1975, No. 12 (3); J. Johanson., J.E. Vahlne: The Mechanism of Internationalization. „International Marketing Review” 1990, Vol. 7, No. 4.
Aleksandra Nizielska 182
Wspomniani badacze zauważyli, że postępowanie firm dokonujących eks-pansji zagranicznej może mieć trzy charakterystyczne cechy:
– ekspansja jest poprzedzona sukcesem na rynku wewnętrznym i jest kon-sekwencją wielu decyzji podejmowanych w firmie; uważa się więc, że w modelu uppsalskim przyjmuje się perspektywę behawioralnej teorii firmy, – ekspansja zazwyczaj rozpoczyna się od rynków położonych blisko, a dopiero
później obejmuje rynki dalsze,
– wchodząc na obce rynki firmy najczęściej rozpoczynają od działań eksporto-wych, a dopiero po upływie pewnego czasu decydują się na działanie wy-magające większego zaangażowania9.
Jak już wspomniano, wybór rynków zagranicznych jest zdeterminowany występowaniem zjawiska „dystansu psychicznego”. Nie jest ono z założenia związane z odległością geograficzną, ale z utrudnieniami z wchodzeniem firmy na rynek zagraniczny, dotyczącymi m.in. różnic kulturowych, politycznych itp.
Przedsiębiorstwa wchodząc na obce rynki najczęściej rozpoczynają od działań eksportowych, a dopiero po upływie pewnego czasu decydują się na działania wymagające większego zaangażowania. Internacjonalizację przedsiębiorstwa rozumie się jako pewien proces rozwijający się w czasie. W ekspansji przedsię-biorstwa na rynek zagraniczny prócz dystansu psychicznego istotną rolę odgry-wa także dystans fizyczny między rynkiem macierzystym przedsiębiorstodgry-wa a rynkiem zagranicznym, jest on zdeterminowany geograficzną odległością ryn-ków zagranicznych.
W modelu uppsalskim wyróżniono cztery etapy internacjonalizacji:
– nieregularną działalność eksportowa-eksport sporadyczny, – eksport poprzez niezależnych pośredników (agentów), – utworzenie filii handlowej,
– utworzenie oddziału produkcyjnego10.
Pierwotny model internacjonalizacji, według J. Johansona i P.F. Wieder-sheima-Paula, został następnie rozbudowany przez J. Johansona i J.E. Vahlne, w efekcie czego nadano mu charakter dynamiczny. Aby wyjaśnić przyrostowy (incremental) charakter procesu internacjonalizacji J. Johanson i J.E. Wahlne sformułowali model dynamiczny, w którym efekt jednego cyklu działań inter-nacjonalizacyjnych jest punktem wyjścia do podjęcia następnego cyklu. W pod-stawowym mechanizmie internacjonalizacji wyróżniono dwa aspekty zmiennych internacjonalizacji: aspekty stanu (state), czyli statyczne, i zmiany (change), czy-li dynamiczne. Aspekty stanu to zaangażowanie na danym rynku (zaangażo-wanie zasobów na danym rynku zagranicznym) i wiedza o rynku zagranicznym i operacjach. Aspekty zmiany to decyzje o zaangażowaniu zasobów i wykony-wanie bieżących działań.
9 M. Gorynia, B. Jankowska: Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa. Difin, Warszawa 2008, s. 78-79.
10 Ei: Teorie internacjonalizacji. „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 10, s. 22-23.
Dystans psychiczny we współczesnej teorii… 183
Pomimo krytyki modelu uppsalskiego, stanowił on inspirację dla wielu rozwinięć i kontynuacji. Cechą wspólną koncepcji nawiązujących do idei sekwencyjnego charakteru procesu ekspansji zagranicznej jest zaproponowanie odmiennych etapów internacjonalizacji. Przykładowo, S.T. Cavusgil wyróżnił trzy etapy internacjonalizacji: zaangażowanie eksperymentalne (experimental involvement), w którym przedsiębiorstwo ogranicza się głównie do eksportu, a działalność na rynkach zagranicznych jest marginalna, aktywne zaangażo-wanie (active involvement), w którym działalność przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu absorbuje uwagę kierownictwa, a niewykorzystane moce pro-dukcyjne są przeznaczone do realizacji zamówień eksportowych, trwałe, za-awansowane zaangażowanie (committed involvement), w którym przedsię-biorstwo zaczyna poszukiwać możliwości robienia interesów wszędzie, a nie tylko na wybranych rynkach11.
Istotny wkład w wyjaśnienie wyboru formy wejścia na rynki zagraniczne wniósł model analizy kosztów transakcyjnych opracowany przez E. Anderson i H. Gatignona12. Model ten zakłada, że przy wyborze formy ekspansji na rynki zagraniczne przedsiębiorstwo powinno kierować się długoterminową efektyw-nością, której miarą jest długoterminowy zwrot z inwestycji z uwzględnieniem ryzyka związanego z daną formą wejścia, a podstawowym determinantem efek-tywności jest stopień kontroli przedsiębiorstwa nad przedsięwzięciem. Jedna z hipotez sformułowanych przez E. Anderson i H. Gatignon mówi, że w przy-padku dużego dystansu psychicznego między krajem macierzystym a krajem goszczącym formy wejścia o niskim stopniu kontroli są bardziej efektywne niż te o średnim stopniu, formy wejścia o wysokim poziomie kontroli są bardziej efektywne niż te o średnim stopniu kontroli, przy czym formy wejścia o wy-sokim stopniu kontroli są bardziej efektywne tylko wtedy, gdy pojawiają się istotne przewagi związane z daną formą ekspansji.
Kolejną koncepcję modelu sekwencyjnego zaproponowali W.J. Bilkley i G. Tesar. Wyróżnione w tej koncepcji fazy internacjonalizacji są oparte na kombinacji kilku następujących kryteriów: długości doświadczenia eksporto-wego, wielkości eksportu jako odsetka sprzedaży, liczbie i rodzaju krajów – rynków docelowych. Zgodnie z tą koncepcją proces internacjonalizacji składa się z następujących etapów:
– kierownictwo firmy w ogóle nie jest zainteresowane eksportem,
– przedsiębiorstwo realizuje niewywołane zamówienia, ale nie robi nic, aby wykorzystać istniejące na obcym rynku możliwości zbytu,
– przedsiębiorstwo aktywnie wykorzystuje istniejące za granicą możliwości zbytu,
11 M.K. Witek-Hajduk: Op. cit., s. 34.
12 Ibid.
Aleksandra Nizielska 184
– przedsiębiorstwo eksperymentalnie zaczyna regularnie eksportować do kra-jów bliskich pod względem dystansu psychicznego,
– przedsiębiorstwo jest już doświadczonym eksporterem w bliskim pod wzglę-dem dystansu psychicznego krajach i potrafi dostosowywać optymalną wiel-kość eksportu do zmieniających się relacji kursowych, taryf celnych itp., – kierownictwo wykorzystuje możliwości zbytu istniejące w innych krajach
znacznie bardziej oddalonych pod względem dystansu psychicznego w tych krajach13.
W modelach innowacyjno-dyfuzyjnych nawiązuje się częściowo do kon-cepcji internacjonalizacji w ujęciu konwencjonalnym. Podobieństwo to dotyczy zwłaszcza występowania pewnej sekwencji etapów w działalności firmy wy-chodzącej na rynki zagraniczne. Stworzono kilka odmian modeli innowacyjno- -dyfuzyjnych, jednym z nich jest model P. Lekvalla i C. Wahlbina14.
Istotny wkład w rozwój teorii etapowej internacjonalizacji przedsiębiorstwa wnieśli badacze fińscy. Z punktu widzenia znaczenia dystansu psychicznego w procesie umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, warto zwrócić uwagę na ba-dania L.S. Welch oraz R. Loustarinen. Stwierdzili oni, że proces umiędzynaro-dowienia należy analizować z uwzględnieniem wielu jego wymiarów:
– przedmiotu internacjonalizacji, którym mogą być dobra materialne, usługi, know- how, systemy,
– form działania przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych,
– rynków, z uwzględnieniem dystansu psychicznego i fizycznego między ryn-kami,
– struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa,
– dostępności zasobów finansowych na potrzeby finansowania ekspansji mię-dzynarodowej przedsiębiorstwa,
– personelu, w tym jego międzynarodowego doświadczenia, umiejętności i szkoleń15.