WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ
1. Globalne tendencje w działalności badawczo-rozwojowej
Tradycyjnie sektor badawczo-rozwojowy był zdominowany przez gospo-darki wysoko rozwinięte i silnie skoncentrowany w relatywnie niedużej liczbie najbardziej konkurencyjnych krajów, w których zlokalizowane były siedziby korporacji transnarodowych5. Od lat 80. XX wieku obserwuje się jednak zasad-nicze przemiany w strukturze światowych R&D.
Po pierwsze, korporacje transnarodowe coraz częściej lokują swoje labora-toria badawczo-rozwojowe za granicą, co implikuje proces internacjonalizacji działalności R&D6. Jest to stosunkowo nowe zjawisko, gdyż tradycyjnie korpo-racje transnarodowe posiadały swoje laboratoria badawcze w kraju macierzy-stym. Co więcej, część współczesnych KTN nadal utrzymuje taką strukturę organizacyjną7. Jednak proces globalizacji, który pociągnął za sobą wzrost licz-by zagranicznych filii, spowodował decentralizację działalności badawczo- -rozwojowej KTN. Taka decentralizacja, która rozpoczęła się w latach 90. XX wieku, wynikała z konieczności obsługi przez laboratoria R&D danej firmy licz-nych filii rozmieszczolicz-nych w różlicz-nych miejscach gospodarki światowej, ko-nieczności dostosowywania produktów do rynków lokalnych czy chęci pozys-kania wiedzy i umiejętności zagranicznych badaczy8. Dlatego działalność badawczo-rozwojowa zaczęła być w ostatnich latach lokalizowana także w kra-jach rozwijających się, przyciągających znaczne BIZ9.
5 T. Pakulska, M. Poniatowska-Jaksch: Korporacje transnarodowe a globalne pozyskiwanie za-sobów. SGH, Warszawa 2009, s. 42.
6 H.S. Kehal, V.P. Singh: Outsourcing and Offshoring In the 21st Century: A Socio-economic Perspective. Idea Group Publishing, Hershey, London, Melbourne Singapore 2006, s. 432-446.
7 R. Wolniak: Korporacje transnarodowe. W: Rozwój w dobie globalizacji. Red. A. Bąkiewicz, U. Żuławska. PWE, Warszawa 2010, s. 326-327.
8 The Impact of FDI on Development: Globalization of R&D by Transnational Corporations and Implications for Developing Countries. UNCTAD, Geneva 2005, s. 1.
9 Global Outsourcing and Offshoring: An Integrated Approach to Theory and Corporate Strategy.
Ed. F.J. Contractor i inni. Cambridge University Press, New York 2011, s. 48-72.
Proces delokalizacji działalności badawczo-rozwojowej… 191
Po drugie, dynamicznie rozwijają się w skali międzynarodowej różnorodne formy współpracy na płaszczyźnie R&D pomiędzy samymi przedsiębiorstwami, ale także pomiędzy firmami a różnorodnymi jednostkami badawczymi. Współ-praca taka daje przedsiębiorstwom wzajemny dostęp do zasobów wiedzy, ale także niesie ze sobą obniżenie kosztów badań czy zmniejszenie ryzyka.
Trzeba zaznaczyć, że obydwa wspomniane kierunki zmian w globalnej działalności badawczo-rozwojowej zdeterminowane są przez funkcjonowanie korporacji transnarodowych.
Zresztą dla wszystkich przedsiębiorstw kwestia zarządzania wiedzą i inno-wacjami staje się kluczowa w budowaniu przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym. Muszą one skoncentrować się na rozwoju nowych produktów i wdrażaniu innowacji, co jest warunkiem sprostania nasilającej się globalnej konkurencji. Taka sytuacja niesie za sobą konieczność zintensyfikowania na-kładów badawczo-rozwojowych przez przedsiębiorstwa, co daje w efekcie dy-namiczniejszy globalny wzrost tych nakładów w firmach w porównaniu z ma-cierzystymi gospodarkami10. Stąd mamy do czynienia z coraz większym wpływem, zwłaszcza korporacji transnarodowych na kształt, ewolucję i rozwój globalnej działalności R&D.
Pod tym względem korporacje transnarodowe w ogóle stanowią potęgę w skali globalnej, gdyż ich potencjał w dziedzinie innowacyjności technologicz-nej i nakłady na działalność badawczo-rozwojową oraz transfer technologii pla-sują KTN w czołówce światowej. Wydatki poszczególnych korporacji na R&D przewyższają niejednokrotnie poziom wydatków wielu krajów, także wysoko rozwiniętych. Można wspomnieć, że już w 1999 roku nakłady badawczo-rozwo-jowe firmy Ford były na podobnym poziomie jak W. Brytanii, a wśród 22 pod-miotów o najwyższych wydatkach R&D, tylko pięć pierwszych miejsc zajęły kraje11. Na KTN przypada ok. 2/3 wydatków R&D ponoszonych przez przedsię-biorstwa, co stanowi blisko połowę globalnych wydatków badawczo-rozwojo-wych12. W 2009 roku wydatki Toyoty na R&D sięgały 9,4 mld USD, a na kolej-nych miejscach były: Roche (8,9 mld USD), Microsoft (8,4 mld USD), Volks-wagen (8,0 mld USD), Pfizer (7,5 mld USD), Novartis (7,2 mld USD), Nokia (6,9 mld USD), Johnson & Johnson (6,8 mld USD), Sanofi-Aventis (6,3 mld USD) i Samsung (6,2 mld USD)13.
10 Measuring Globalisation. OECD, Paris 2005, s. 9-10.
11 K. Piórko: „Władza” korporacji transnarodowych w stosunkach międzynarodowych. Wydaw-nictwo Naukowe Grado, Toruń 2008, s. 51-52.
12 T. Pakulska, M. Poniatowska-Jaksch: Op. cit., s. 41-43.
13 Foreign Direct Investment, the Transfer and Diffusion of Technology, and Sustainable Development. UNCTAD, Geneva 2011, s. 22.
Anna Odrobina 192
Jeśli chodzi o geograficzne rozmieszczenie, to R&D są silnie koncentro-wane w Ameryce Płn., Europie Zachodniej i Japonii oraz Chinach. Przy czym dodać należy, że KTN zatrudniają badaczy i poszukują wynalazców z całej gos-podarki światowej, niezależnie od narodowości14.
Trzeba podkreślić, że nadal w dziesięciu krajach skoncentrowane jest ponad 80% globalnych nakładów R&D, jedynie od lat 90. XX wieku nieznacznie zmieniła się ta czołówka. W ogóle ponad 90% R&D nieustannie przypada na kraje wysoko rozwinięte (na czele z USA, Japonią, Niemcami, Francją, W. Bry-tanią i Kanadą). W 1996 roku w krajach rozwijających się realizowane było za-ledwie 7,7% nakładów R&D, a w 2002 było to 8,4% i to głównie z powodu zwiększenia R&D w Chinach (tabela 1). W czołówce znajdują się także inne kraje rozwijające się, jak Korea Płd., Rosja, Brazylia, Indie15.
Tabela 1 Nakłady R&D wybranych krajów
w 1996, 2002 i 2008 roku (mld USD)
Kraj Ogółem R&D R&D przedsiębiorstw
1996 2002 2008 1996 2002 2008
Świat 575,6 676,5 b.d. 376,3 449,8 b.d.
USA 197,3 276,2 398,1 142,4 194,4 289,1
Japonia 138,6 133,0 181,9 92,5 92,3 131,9
Niemcy 52,3 50,2 84,1a 34,6 34,8 58,9 a
Francja 52,3 50,2 57,7 21,8 20,6 36,4
W. Brytania 22,4 29,3 50,0 14,5 19,6 32,1
Chiny 4,9 15,6 48,8a b,d, 9,5 35,3 a
Korea Płd. 13,5 13,8 33,7a 9,9 10,4 25,7 a
Kanada 10,1 13,8 27,6 5,9 7,9 15,0
Rosja 3.8 4.3 17,3 2.6 3.0 10,9
Brazylia 6.0 4.6 10,9b 2.7 1.9 b.d.
Indie 2.1 3.7 9,1a b.d. b.d. b.d.
a 2007.
b 2006.
Źródło: World Investment Report 2005. United Nations, New York and Geneva 2005, s. 105; Foreign Direct Investment, the Transfer and Diffusion of Technology, and Sustainable Development. UNCTAD, Geneva 2011, s. 5.
14 Pojawiają się także tendencje do zagranicznej lokalizacji centrów badawczych przez KTN w celu przyciągnięcia lokalnego kapitału intelektualnego, jeśli taki potencjał zostanie przez korporację uznany za atrakcyjny.
15 World Investment Report 2010. United Nations, New York and Geneva 2010, s. 130, 151.
Proces delokalizacji działalności badawczo-rozwojowej… 193
Jak wynika z tabeli 1, przedsiębiorstwa są głównym inwestorem w R&D w większości wymienionych krajów. W Korei Płd., USA, Japonii, Chinach, Niemczech na sektor biznesowy przypada ponad 70% nakładów R&D. Znaczą-cy udział w tych nakładach mają KTN, tak macierzyste, jak i zagraniczne, które zlokalizowały swoją działalność badawczo-rozwojową w tych krajach.