Zarys teoretycznych podstaw analizy

Historia ludzkości, w tym historia Śląska, nie jest rozpoznana do końca i zapewne pozostanie fascynującą zagadką przez wiele jeszcze lat. Wiadomo jednak, że gospodarowanie sprowadzało się zawsze i sprowadza się do dziś do rozwiązywania swoistego problemu między różnorodnymi, coraz bardziej rosnącymi i zdywersyfikowanymi potrzebami z jednej strony, a mniej lub bar-dziej ograniczonymi, szeroko rozumianymi zasobami – z drugiej. Wiadomo

Józef Misala , Elżbieta Siek 36

wreszcie, że w procesie owego gospodarowania konkurowano i konkuruje się nadal z innymi regionami i ich grupami po to, aby uzyskać możliwie największe korzyści z szeroko rozumianego społecznego podziału pracy, w tym także z wymiany międzyregionalnej i międzynarodowej. Współcześnie dysponujemy już zresztą relatywnie dużym, odpowiednim dorobkiem teoretycznym. Chodzi o dorobek dotyczący teorii i polityki konkurencyjności regionalnej oraz między-regionalnej, której autorzy wykorzystują wiele z dorobku teorii i polityki konku-rencyjności na innych szczeblach, a zwłaszcza makroekonomicznym.

Określenie konkurencyjność regionów (regional competitiveness) jest jed-nym z często używanych pojęć we współczesnej literaturze fachowej z zakresu szeroko rozumianych międzynarodowych stosunków gospodarczych, zwanych też ekonomią międzynarodową (international economics). Jest to zarazem po-jęcie wielowymiarowe i wieloaspektowe, często zresztą mylone z innymi. Nie-zbędne wydaje się zatem bliższe jego wyjaśnienie, co uczyniono niżej opierając się na dotychczasowym dorobku z zakresu teorii i polityki międzynarodowej konkurencyjności typu mikro, makro i mega¹. W każdym razie warto przede wszystkim odróżnić i bardziej precyzyjnie określić dwa pojęcia, a mianowicie zdolność konkurencyjną regionu (regional competitive ability) i konkuren-cyjność regionu sensu stricto (regional competitiveness sensu stricto).

Pod pojęciem zdolność konkurencyjna regionu rozumie się swego rodzaju

„siłę ognia” danego regionu (np. województwa śląskiego) w rywalizacji o ko-rzyści płynące z rozwoju szeroko rozumianej wymiany gospodarczej z otocze-niem. Ogólny cel wykorzystywania owej „siły ognia” jest oczywisty i można go traktować jako wielkość stałą. Zmieniają się jednak szeroko rozumiane uwarun-kowania jej tworzenia i wykorzystywania. W związku z tym zdolność konkuren-cyjna regionu – obojętnie jak definiowanego – ma charakter względny w tro-jakim co najmniej sensie: po pierwsze – w stosunku do innych regionów, po drugie – w stosunku do osiągniętego poziomu rozwoju oraz po trzecie – w sto-sunku do charakterystycznych dla danego etapu rozwoju cech konkurencji mię-dzynarodowej i międzyregionalnej².

1 Na te tematy zob. szerzej m.in. w: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki i przed-siębiorstw. Wyzwania dla Polski u progu XXI wieku. Red. J.W. Bossak, W. Bieńkowski. SGH, Warszawa 2001 i 2004; T.J. Hämälläinen: National Competitiveness and Economic Growth.

The Changing Determinants of Economic Performance in the World Economy. Edward Elgar, Cheltenham 2003; R.J. Martin: A Study on the Factors of Regional Competitivenss. University of Cambridge, Cambridge 2005; J. Misala: Historia rozwoju teorii i polityki konkurencyjności międzynarodowej. SGH, Warszawa 2009; Idem: Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej. PWE, Warszawa 2011.

2 W polskiej literaturze fachowej można się czasami spotkać z nieco odmiennymi podejściami do omawianych zagadnień. Konkurencyjność regionów. Red. M. Klamut. AE, Wrocław 1999;

K. Gawlikowska-Hueckel, S. Umiński: Handel zagraniczny województwa pomorskiego w la-tach 2000-2006. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk 2008; E. Sza-franek: Determinanty konkurencyjności regionów. Ujęcie teoretyczne i empiryczne. Studia i Monografie. Uniwersytet Opolski, Opole 2010, nr 443.

Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Śląska… 37 Na gruncie ściśle teoretycznym można wyróżnić dwa zasadnicze zmienia-jące się komponenty zdolności konkurencyjnej danego regionu w sensie owej

„siły ognia”. Chodzi z jednej strony o komponent realny, rozumiany jako sfera realna, z drugiej zaś o komponent instytucjonalno-instrumentalny, rozumiany jako ustrój gospodarczy (system funkcjonowania gospodarki) kraju i/lub krajów – miejsca położenia danego regionu (rys. 1).

Rys. 1. Komponenty zdolności konkurencyjnej regionu i wzajemne współzależności

Jest sprawą oczywistą, że z punktu widzenia kształtowania się zdolności konkurencyjnej danego regionu istotne znaczenia ma każdy z wyżej wymienio-nych komponentów oraz jego części składowych, włącznie z takimi często nie-docenianymi, jak chociażby klimat, infrastruktura twarda (np. drogi, mosty, por-ty) oraz miękka (np. połączenia telekomunikacyjne), normy etyczne i moralne czy religia. Co więcej, owe komponenty i ich części składowe są w każdym momencie wzajemnie zależne i współzależne. Współcześnie tych części składo-wych (czynników determinujących zdolność konkurencyjną regionu) jest wiele.

Wskazuje na to m.in. R.I. Martin na rysunku, którego zawartość określa nieco mylnym, ale zarazem barwnym i sugestywnym tytułem „Kapelusz konkurencyj-ności regionalnej” (The regional competitiveness hat). Jest to niewątpliwie tytuł barwny i sugestywny, a zarazem mylący, gdyż w gruncie rzeczy autorowi chodzi o czynniki determinujące zdolność konkurencyjną regionu i podstawowe jej efekty (rys. 2).

Zdolność konkurencyjna

Komponent instytucjonalno- -instrumentalny (sfera regulacji) Komponent realny

(sfera realna)

System funkcjonowania gospodarki, tj.

zbiór zgodnych z istniejącymi stosunkami własnościowymi i systemami wartości zasad kierowania życiem gospodarczym danego regionu i/lub krajów, tj. jego organizowania

i programowania, sterowania nim oraz jego zasilania (finansowania) na szczeblu krajowym i zagranicznym Szeroko rozumiane zasoby własne

i zagraniczne oraz szeroko rozumiana infrastruktura gospodarcza

38

Rys. 2. Czynniki determinujące Źródło: Opracowanie własne na p University of Cambridge,

Józef Misala , Elżbieta Siek

i efekty zdolności konkurencyjnej regionu

podstawie: R.J. Martin: A Study on the Factors of Regional Competiti Cambridge 2005.

ivenss.

Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Śląska… 39

Od pojęcia zdolność konkurencyjna regionu warto – jak się wydaje – zde-cydowanie odróżniać pojęcie konkurencyjność regionu lub ściślej – konkuren-cyjność regionu sensu stricto (regional competitiveness sensu stricto) w tym znaczeniu, że stanowi ona tylko część składową szeroko rozumianej i nie w peł-ni jeszcze zdefipeł-niowanej międzynarodowej konkurencyjności danego regionu (np. województwa śląskiego), jego subregionów i gospodarujących tam różnego rodzaju podmiotów gospodarczych. Innymi słowy, pod pojęciem konkurencyj-ności regionu sensu stricto można rozumieć aktualny stan i kierunki zmian real-nego i instytucjonalno-instrumentalreal-nego komponentu zdolności konkurencyjnej danego kraju w walce o korzyści z uczestnictwa w społecznym (w tym między-narodowym) podziale pracy lub inaczej – ujmując zagadnienie obrazowo – aktu-alny stan i kierunki zmian „siły oraz skuteczności ognia” w rywalizacji o te ko-rzyści. Tak rozumianą konkurencyjność danego analizowanego regionu można też określać zamiennie mianem jego przewagi konkurencyjnej nad innymi (re-gional competitive advantage) rezygnując przy tym, w celu uproszczenia, z sys-tematycznego wskazywania na to, iż chodzi o konkurencyjność regionu sensu stricto.

Podobnie jak w przypadku zdolności konkurencyjnej regionu, również jego konkurencyjność sensu stricto (swego rodzaju bieżąca i w dużym stopniu mie-rzalna przewaga konkurencyjna) ma charakter dynamiczny i względny. Jej istot-ną cechą charakterystyczistot-ną jest wskazywanie na wykorzystywanie w analizo-wanym okresie poszczególnych elementów komponentu realnego i komponentu instytucjonalno-instrumentalnego zdolności konkurencyjnej na różnego typu rynkach (także nieformalnych), włącznie z rywalizacją o kształtowanie tych rynków. Względnie intensywniejsze wykorzystywanie w danym regionie owych elementów jest zazwyczaj równoznaczne ze wzrostem poziomu jego konkuren-cyjności (przewagi konkurencyjnej) oraz korzystnymi jej zmianami, natomiast osłabienie intensywności ich wykorzystywania można traktować jako przejawy ujawniania się przeciwnych tendencji. W tym sensie, na gruncie ściśle teore-tycznym można mówić o występowaniu określonych związków między kształ-towaniem się zdolności konkurencyjnej i konkurencyjności (przewadze kon-kurencyjnej) danego analizowanego regionu nad innymi (rys. 3).

Józef Misala , Elżbieta Siek 40

Uwaga:

Rys. 3. Kształtowanie się wzajemnych współzależności pomiędzy zdolnością konkurencyjną i konkurencyjnością (przewagą konkurencyjną) danego regionu w miarę upływu czasu

Czynniki determinujące kształtowanie się zdolności konkurencyjnej i kon-kurencyjności (przewagi konkurencyjnej) danego regionu (np. województwa śląskiego) i jego subregionów można dzielić na różne sposoby. Można m.in.

wyodrębnić czynniki:

1) nad którymi kontrola pozostaje właściwie całkowicie poza kompeten-cjami obywateli, rezydentów i odpowiednich władz danego regionu, jak cho-ciażby bieżące położenie geograficzne, klimat czy też określone nawyki i przy-zwyczajenia,

2) których kształtowanie nie jest możliwe w krótkim okresie (np. poziom wykształcenia i kwalifikacji ludności, efektywność wydatków na prace nauko-wo-badawcze, rozwojowe i wdrożeniowe),

3) których kształtowanie jest możliwe przez obywateli i odpowiednie wła-dze danego regionu w krótkim okresie (np. polityka rozwoju regionalnego czy też wprowadzenie regionalnych norm i standardów).

W nawiązaniu do dotychczasowego dorobku teorii i polityki konkurencyj-ności międzynarodowej możliwe jest wreszcie wyodrębnienie pewnych elemen-tów konkurencyjności (przewagi konkurencyjnej) danego regionu, na które od-działywają w mniejszym lub większym stopniu wszystkie z wymienionych czynników. Chodzi o kształtowanie w danym regionie zdolności do szeroko rozumianej sprzedaży dóbr, usług i czynników wytwórczych (ability to sell), zdolności danego regionu do podwyższania atrakcyjności dla zagranicznych i pozaregionalnych mobilnych czynników wytwórczych (ability to attract), kształtowanie zdolności do inwencji i innowacyjności (ability to invent and to innovate), a także o kształtowanie zdolności danego regionu do

dostosowy-współzależność

efekty wykorzystywania wyników pomiaru Wyniki pomiaru kształtowania się

wymienionych kategorii i efekty przedsięwzięć podejmowanych

w sferze polityki gospodarcza

Konkurencyjność (przewaga konkurencyjna)

regionu Zdolność konkurencyjna

regionu

Międzynarodowa zdolność konkurencyjna Śląska… 41

wania się (ability to adjust) do różnego rodzaju szoków zewnętrznych i wew-nętrznych (np. wojny i klęski żywiołowe, zakłócenia w funkcjonowaniu gospo-darki światowej czy też narodowej, zakłócenia na rynku pracy) po to, aby w ostatecznym efekcie uzyskać wyższy poziom rozwoju gospodarczego regionu i dochodów per capita oraz możliwie w największym stopniu racjonalnie nimi gospodarować (w tym oszczędzać i inwestować), co oczywiście ma nadzwyczaj istotne znaczenie z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego regionu w przyszłości (rys. 4).

Rys. 4. Syntetyczne ujęcie czynników determinujących kształtowanie się konkurencyjności (prze-wagi konkurencyjnej) danego regionu i jej przejawów

Przedstawiony na rys. 4 syntetyczny układ podstawowych czynników de-terminujących kształtowanie się konkurencyjności (przewagi konkurencyjnej) danego regionu i jej przejawów wydaje się najprostszym z możliwych, jeśli sekwentnie trzymać się założenia, iż chodzi o teoretycznie uzasadnioną kon-cepcję rozpatrywanej kategorii ekonomicznej, czyli opierającą się na dotychcza-sowym dorobku teoretycznym. Tak stawiając problem trzeba jednak zauważyć, że relacje między zdolnościami wskazującymi na tymże rysunku – pomijając nawet problem zdolności społeczeństwa danego analizowanego regionu do samozorganizowania się, czyli swego rodzaju problem tzw. regionalnej konku-rencji systemowej – mogą i zazwyczaj kształtują się w sposób zróżnicowany, jeśli uwzględniać ich rozwój w ujęciu historycznym, a ściślej w różnych okresach.

Józef Misala , Elżbieta Siek 42