W ludzką egzystencję wpisana jest nie tylko przygodność i jej przejawy – cierpienie i umieranie, ale również nadzieja. Życie człowieka ma orientację przyszłościową, każdego dnia planujemy realizację określonych działań, w dalszej perspektywie oczekujemy spełnienia dalekosiężnych celów i marzeń. Nadzieja jest podstawową siłą napędową, motywującą do zmagania z trudami codzienności (przysłowiowe
„jutro będzie lepszy dzień”) jak również do stawiania kolejnych kroków na drodze
54 Tamże, s. 37.
55 Zob. W. Chudy, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 38; W. Krzemińska, Starość rośnie wraz z nami, s. 156.
56 Zob. P. Grzybowski, Praktyczne cele i aspekty kształcenia tanatologicznego pedagogów i nauczycieli, w: Jak rozmawiać o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym, J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak (red.), Gdańsk 2009, s. 11, 13.
57 Por. W. Chudy, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 40–41.
58 Zob. J. Makselon, Podstawy tanatologii, w: Jak rozmawiać o końcu życia i wolontariacie hospi-cyjnym, J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak (red.), Gdańsk 2009, s. 4; E. Kübler-Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, s. 147–163.
całożyciowego rozwoju („chciałbym być, osiągnąć, wiedzieć, zrozumieć”). Osadzona jest w duchowym wymiarze człowieka i związana ze zdolnością do transcenden-cji – przekraczania tego, co doczesne, zmienne, ograniczone w kierunku wartości absolutnych, a w perspektywie chrześcijańskiej, stanowiącej oś interpretacyjną w koncepcji Wojciecha Chudego pedagogii umierania, w kierunku Boga i życia wiecznego. Autor wskazuje na zmianę poziomu ontologicznego nadziei, doko-nującą się na granicy teraźniejszości i przyszłości59. Czasowy wymiar egzystencji człowieka zyskuje swój sens w działaniu ukierunkowanym „poza-czas”, w stronę wieczności60. Związane z doczesnym wymiarem życia i śmierci: zmienność, ogra-niczoność i skończoność przekroczone zostać mogą na drodze transcendencji ku życiu wiecznemu, stałości, pełni, których źródłem jest Bóg. Perspektywa nadziei przenosi nas z przestrzeni możliwości, tego, co może, lecz nie musi się wydarzyć, w świat metafizyki i religii, jak pisze Wojciech Chudy „stałość przeciwstawia się tu wiecznej zmienności […]. Nadzieja ostatecznie żyje mocą i pomocą od Boga”61.
Droga rozwoju i czerpania z zakorzenionego w strukturze człowieka potencjału nadziei62 oparta jest na aksjologicznych fundamentach prawdy i miłości63. Osa-dzone są one w realności konkretnego życia ludzkiego, również tego obarczonego chorobą, cierpieniem czy też będącego u kresu. Przyjęcie prawdy o własnej kon-dycji egzystencjalnej uwalnia od lęku i stwarza szansę dla postawy zawierzenia, droga nadziei w przeżywaniu cierpienia i umierania jest bowiem drogą ufności64.
Otwiera ona na Miłość Boga najpełniej wyrażoną w akcie odkupienia65 i na miłość człowieka – dar, a zarazem zadanie do realizacji w toku całego życia. To również pragnienie i postawa złączenia wszystkich doczesnych nadziei z ostateczną nadzieją życia wiecznego. Droga ufności jest nadzieją na spotkanie z Bogiem i tymi, którzy już odeszli. Towarzyszy jej niepewność bycia rozpoznanym w nowej rzeczywistości, jak oddają to słowa piosenki Erica Claptona napisanej po śmierci syna – „czy znałbyś moje imię, gdybym zobaczył cię w niebie? czy byłoby tak samo, gdybym zobaczył cię w niebie?” – to również, a nawet przede wszystkim niepewność rozpoznania przez Boga. Wskazówką pedagogiczną niwelującą niepokój rozpoznania jest życie
59 Zob. K. Uzar, Fenomen nadziei w Wojciecha Chudego filozofii wychowania, „Roczniki Nauk Społecznych” 2009, T. XXXVII, z. 2, s. 56.
60 Zob. W. Chudy, Przed końcem tysiąclecia, „Ethos” 1999, nr 4, s. 265.
61 W. Chudy, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 41.
62 Zob. W. Dłubacz, Filozoficzne podstawy nadziei, w: Czytając „Przekroczyć próg nadziei”, T. Styczeń, Z. Zdybicka (red.), Lublin 1985, s. 357.
63 Zob. W. Chudy, Drogi nadziei, „Verbum Vitae” 2006, nr 9, s. 164.
64 Zob. Tenże, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 41.
65 Zob. Tenże, Drogi nadziei, s. 157.
na miarę miłości – „żyj tak, aby Bóg Cię mógł cię rozpoznać jako «swojego». Miłość ludzka jest drogą do miłości Boga”66.
Jako przykład realizacji pedagogii nadziei, będącej pedagogią umierania jedno-cześnie, Wojciech Chudy przytacza sytuację odchodzenia św. Jana Pawła II w 2005 r.
Nazywa ją pedagogią ostateczną, wskazując na prawdę i odwagę umierania, o której świadczył Papież, do końca przyjmując aktywną postawę wobec pogłębiającej się słabości ciała, odmawiając ponownej hospitalizacji i uporczywej terapii. Podkreśla również nadzieję spotkania z Bogiem, jaka towarzyszyła Ojcu Świętemu w ostat-nich dniach życia, ukazując jednocześnie chrześcijański sens umierania – „Papież, objawiając radość w ostatnim okresie życia, nadal nauczał. Dzielił się z nami pew-nością nieba. Dzielił się silną wiarą w to, iż nawet w sytuacji po ludzku nieszczęsnej i tragicznej optymizmem i radością napawa bliski powrót do Ojca”67.
Wojciecha Chudego pedagogia umierania nie jest „pedagogią idealistycznego spojrzenia na świat ludzkiego cierpienia, będący często trudną do zrozumienia tajemnicą”68. Jest pedagogią realistyczną odwołującą się do rzeczywistości ludzkiej egzystencji, pełnej możliwości, ale i ograniczeń, trudu zmagań z własną przygodno-ścią, przepełnionego jednak nadzieją. Sztukę umierania wyznaczają słowa tristitia et spes – smutek z powodu bólu i cierpienia związanych ze śmiercią oraz nadzieja, wpisana w sposób konieczny w życie człowieka, będąca ostatecznie nadzieją życia wiecznego69. Proces odchodzenia łączy bowiem w sobie „[…] koniec, jak i przej-ście, okropność jak i oswobodzenie, […] oznacza zarówno jakiś gwałt, jak i coś, co dojrzewa od wewnątrz”70. Cechuje go dialektyka smutku i nadziei, z których w Wojciecha Chudego pedagogii umierania, ta ostatnia ma głos decydujący.
Tak scharakteryzowana koncepcja pedagogii umierania ma charakter cało-ściowy, obejmując teorię i praktykę działań wychowawczych dotyczących człowieka doświadczającego śmierci. Jest jednak bardziej, mimo tytułowego określenia „peda-gogika”, pojawiającego się w głównym tekście Autora dotyczącym tej problematyki, pedagogią – sztuką towarzyszenia w godnym przeżywaniu śmierci, ugruntowaną teoretycznie, zawierającą zbiór fundamentalnych prawd dotyczących umierania, ale jednak dotyczącą konkretnych działań, jakie może zrealizować człowiek żyjący bezpośredniej lub pośredniej perspektywie śmierci. Ich najistotniejszymi wymia-rami są samowychowanie, sprzężone z wychowaniem w rodzinie oraz świadectwo.
Śmierć stanowi ostatni sprawdzian egzystencjalny, którego pozytywne rozwiązanie
66 Zob. W. Chudy, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 41.
67 Tamże.
68 Zob. K. Uzar, Fenomen nadziei w Wojciecha Chudego filozofii wychowania, s. 61.
69 W. Chudy, Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, s. 42.
70 J. Pieper, Śmierć i nieśmiertelność, tłum. A. Morawska, Paryż 1970, s. 30.
uwarunkowane jest trudem rozwoju, nieodzownym w życiu na miarę posiadanej godności osobowej. Moment umierania może stać się szczególnym świadectwem wartości życia, niezależnie od jego kondycji i długości, a także nadziei na życie wieczne. Zakłada on aktywną postawę człowieka wobec własnego i innych umiera-nia. Doświadczenie i świadomość końca życia (memento mori) wiąże się tu z faktem jego cenności, motywując do jak najpełniejszego jego przeżywania (carpe diem) w relacji ze sobą samym, innymi ludźmi i Bogiem. Kodą wiążącą całość wychowania w perspektywie śmierci jest perspektywa nadziei, nieodłącznie wpisana w życie człowieka, uzyskująca swe ostatecznie spełnienie w chrześcijańskiej nadziei życia wiecznego. Towarzyszyła ona również Wojciechowi Chudemu, a wyrazem zgodności przesłania pedagogicznego z życiem Autora mogą być słowa z Listu do Rzymian zamieszczone na płycie jego nagrobka: Qui mortus est, justificatus est a peccato…
vivat autem Deo (V. Ep VI, VI, X) – „Kto bowiem umarł, stał się wolny od grzechu […], żyje dla Boga” (Rz 5, 6,7,10).
Bibliografia
Binnebesel J., Tanatopedagogika w doświadczeniu wielowymiarowości człowieka i śmierci, Toruń 2013.
Bohdan Z., Patologiczne przeżywanie żałoby. Żałoba źle przeżyta i kalecząca, w: Jak rozmawiać o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym, J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak (red.), Gdańsk 2009, s. 160–166.
Boros L., Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji, tłum. B. Białecki, War-szawa 1974
Chudy W., Człowiek nie może decydować. Sprawa Terri Schiavo, „Rzeczpospolita” 2005, nr 75 http://archiwum.rp.pl/artykul/538973-Czlowiek-nie-moze-decydowac.html (dostęp 30.03.2016).
Chudy W., Drogi nadziei, „Verbum Vitae” 2006, nr 9, s. 151–164.
Chudy W., Jesień i zima człowieka, „LOS” 1999, nr 1, s. 33–35.
Chudy W., Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, w: Dar i tajemnica śmierci.
Tydzień Eklezjologiczny 2006. T. VII W trosce o kościół, K. Mielcarek, I. Kowalska, D. Lekka, J. Szewczyk, A. Trzos (red.), Lublin 2007, s. 117–140.
Chudy W., Odchodzenie z nadzieją. U podstaw pedagogiki umierania, „Ethos” 2007, nr 3–4, s. 21–42.
Chudy W., Pedagogia godności. Elementy etyki pedagogicznej, oprac. A. Szudra, Lublin 2009.
Chudy W., Przed końcem tysiąclecia, „Ethos” 1999, nr 4, s. 265–266.
Chudy W., Realny trud i łatwość pozoru. „Zeszyty Karmelitańskie” 2003, nr 2, s. 23–30.
Chudy W., Rozwój filozofowania a „pułapka refleksji”. Filozofia refleksji i próby jej przezwycię-żenia, Lublin 1995.
Chudy W., Sens życia a sens trudu. U podstaw rozważań nad problemem sensu życia osób niepełnosprawnych, w: Osoby niepełnosprawne w życiu społeczeństwa i Kościoła. t. 1, A. Bartoszek, D. Sitko (red.), Katowice–Ruda Śląska 2003, s. 31–45.
Chrzanowski G., Śmierć jako granica i przejście. Karl Jaspers i Mircea Eliade, w: Dar i tajemnica śmierci. Tydzień Eklezjologiczny 2006, T. VII W trosce o Kościół, K. Mielcarek, I. Kowal-ska, D. Lekka, J. Szewczyk, A. Trzos (red.), Lublin 2007, s. 27–44.
Dangel T., Ars moriendi, „Fronda” 2004, nr 32, s. 68–77.
Dłubacz W., Filozoficzne podstawy nadziei, w: Czytając „Przekroczyć próg nadziei”, T. Styczeń, Z. Zdybicka (red.), Lublin 1985, s. 253–257.
Frydrych J., Śmierć w perspektywie wolności, „Ethos” 1999, nr 3, s. 197–202.
Grzybowski P., Praktyczne cele i aspekty kształcenia tanatologicznego pedagogów i nauczycieli, w: Jak rozmawiać o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym, J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak (red.), Gdańsk 2009, s. 7–19.
Jan Paweł II, List apostolski Salvifici Doloris o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia, Kraków 1999.
Karłowicz D., Śmierć zwierzęcia, śmierć człowieka, śmierć Boga, „Fronda” 2004, nr 32, s. 56–67.
Krakowiak P., Strata, osierocenie i żałoba: poradnik dla pomagających i osób w żałobie, Gdańsk 2008.
Krakowiak P., Zdążyć z prawdą. O sztuce komunikacji w hospicjum, Gdańsk 2009.
Krąpiec M.A., Ja – człowiek, Lublin 1991.
Krzemińska W., Starość rośnie wraz z nami, Warszawa 1980.
Krzyżanowski D., Śniechowska-Krzyżanowska E., Fal A.M., Pielęgnowanie osoby umierającej, w: Przewlekle chory w domu. Poradnik dla rodzin i opiekunów, P. Krakowiak, D. Krzy-żanowski, A. Modlińska (red.), Gdańsk 2010, s. 188–201.
Kübler-Ross E., Rozmowy o śmierci i umieraniu, Poznań 2002.
Machinek M., Śmierć w dyspozycji człowieka. Wybrane problemy etyczne u kresu ludzkiego życia, Olsztyn 2004.
Makselon J., Podstawy tanatologii, w: Jak rozmawiać o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym, J. Binnebesel, A. Janowicz, P. Krakowiak (red.), Gdańsk 2009, s. 1–6.
Maryniarczyk A., Przygodność bytów, w: Powszechna Encyklopedia Filozofii, T. 8, A. Maryniar-czyk, W. Daszkiewicz, T. Zawojska, A. Szymaniak (red.), Lublin 2007, s. 545–548.
Minois G., Historia starości. Od antyku do renesansu, tłum. K. Marczewska, Warszawa 1995.
Pieper J., Śmierć i nieśmiertelność, tłum. A. Morawska, Paryż 1970.
Przybylski R., Baśń zimowa. Esej o starości, Warszawa 1998.
Regulska A., Profesora Wojciecha Chudego pedagogia umierania, „Roczniki Nauk Społecznych”
2008, T. XXXVI, s. 63–73.
Spaemann R., Osoby. O różnicy między czymś a kimś, tłum. J. Merecki, Warszawa 2001.
Stochmiałek J., Przemijanie i śmierć w refleksji andragogicznej, „Edukacja ustawiczna doro-słych” 2001, nr 1, s. 23–32.
Studenski M., Wobec ludzkiej śmierci. Pedagogiczne problemy związane z sytuacją człowieka umierającego, w: Aksjologia edukacji dorosłych, J. Kostkiewicz (red.), Lublin 2004, s. 333–344.
Tischner J., Świat ludzkiej nadziei, Kraków 2000.
Uzar K., Fenomen nadziei w Wojciecha Chudego filozofii wychowania, „Roczniki Nauk Spo-łecznych” 2009, T. XXXVII, z. 2, s. 51–67.
summary
Wojciech Chudy’s pedagogy of dying
death as an inherent element of human life is the important subject of the death and dying education. Professor Wojciech Chudy’s concept of pedagogy of dying is the part of it. Its main components presented in paper are: philosophical and socio-cultural background, general pedagogy of dying that include fundamental theses on educational aspect of dying (human contingency and dignity in perspective of death, changeability of earthly life, connection between dying and life), pedagogy of those who are dying (the role of dialog, truth, freedom, individuality and testimony in dying) and pedagogy of those who stay (support for the persons in grief and its conditions). The closing coda of presented concept is the phenomenology of hope that gives the sense for dying and has the significant educational value. The basis for the discussion is the analysis and hermeneutic interpretation of philosophical and pedagogical works of Wojciech Chudy concerning death and dying and of other works from the field of thanatology and death and dying education.
Key words: pedagogy of dying, Wojciech Chudy, dying – philosophical aspect, dying – educational aspect, phenomenology of hope
Marcin Białas