Doświadczenie bezpowrotnego odejścia członka rodziny zakłóca realizowane przez rodzinę formy wsparcia, narusza równowagę wspólnoty rodzinnej, na którą skła-dają się specyficzne dla danej rodziny sposoby działania oraz wypełniania troski o byt materialny członków rodziny, zaspokajanie potrzeb informacyjnych, emocjo-nalnych, a także duchowych. Z tym negatywnym doświadczeniem rodziny radzą sobie w różny sposób. Badania wskazują, że w przypadku jednych następuje osłabie-nie systemu rodzinnego, rozluźosłabie-nieosłabie-nie więzi, wzajemne obwiniaosłabie-nie się, pojawieosłabie-nie się konfliktów, aktów przemocy, intensyfikacja działań patologicznych, znaczne zubożenie rodziny. Niekiedy dochodzi do zupełnego rozpadu systemu rodzinnego na skutek separacji, wtedy gdy utrata członka rodziny wywołuje wielki kryzys np.
12 Por. S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, Rodzina i formy jej wspomagania, Kraków 2001, s. 124.
13 Por. B. Bartosz, Niektóre zagadnienia wsparcia społecznego, w: Prace Psychologiczne XXIV, Wro-cław 1992, s. 29.
14 Por. S. Seul-Michałowska, Wsparcie emocjonalne rodziców w rozwoju dziecka, s. 33.
po śmierci dziecka, kiedy rodzice nieustannie obwiniają się wzajemnie o zaistniałą sytuację. Bywa też i tak, że w wyniku utraty następuje wzmocnienie systemu, zacieśnienie więzi rodzinnych, wzrost zaradności życiowej dzieci i pozostałego przy życiu rodzica, pojawienie się wzmożonego poczucia odpowiedzialności za dzieci i osieroconą rodzinę15.
Żałoba jest procesem psychicznej, społecznej i somatycznej reakcji, stanowiącej odpowiedź na utratę i jej konsekwencje. Jest powszechnie spotykaną reakcją emocjonalną, spełnia prawie wszystkie kryteria choroby (osoba osierocona czuje się subiektywnie źle, jej zdrowie i funkcjonowanie społeczne pogarsza się, pojawia się bezsenność), ale nie jest chorobą, lecz naturalną reakcją człowieka na krytyczne wydarzenie, jakim jest śmierć.
Osoby zmagające się z żałobą doświadczają różnych uczuć, stanów, przeżyć i zachowań. Jednym z nich jest smutek, który w sytuacji utraty pojawia się najczę-ściej. Przeżywają także lęk związany z planowaniem przyszłości oraz dylematami egzystencjonalnymi. Innym uczuciem jest gniew jako wyraz ambiwalencji wobec śmierci, a także żalu do osoby, która odeszła. Wystąpić też może poczucie osa-motnienia wynikające z zerwania więzi z osobą zmarłą, ale także poczucie winy związane z jakimiś doświadczeniami wspólnego życia. Często ludzie w stanie żałoby zaczynają stawiać sobie pytania o sens życia, gdyż doświadczają, że dotychczasowe racje straciły swoją wartość16.
Typowy okres żałoby trwa od sześciu miesięcy do roku. Żałoba stanowi rozło-żony w czasie proces, w którym mimo różnic związanych z intensywnością reakcji oraz czasem trwania można wyróżnić pewne stadia:
• stadium szoku – reakcje człowieka i czas trwania tego stadium zależą od tego, czy śmierć przyszła nagle, czy też była wynikiem długotrwa-łej choroby, ale także od więzi z osobą zmarłą oraz wrażliwości osoby, która utraciła kogoś bliskiego. Stadium temu towarzyszy oszołomienie, zaprzeczanie, dysocjacja uczuć i myśli;
• stadium silnych reakcji emocjonalnych – występuje gwałtowny płacz, protest;
• stadium dezorganizacji – pojawiają się trudności w codziennej aktywności, zaburzenia snu, łaknienia, problemy z realizacją ról społecznych – rodzinnych i zawodowych, izolacja społeczna, poczucie bezsensu życia;
15 Por. B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie. Studium resocjalizacyjne, Warszawa 2012, s. 212–213.
16 Por. W. Badura-Madej, Problematyka utraty, osierocenia i żałoby w praktyce interwencji kryzysowej, w: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, oprac. W. Badura-Madej, Katowice 1999, s. 157–158.
• stadium reorganizacji – ponowne zainteresowanie kontaktami z innymi ludźmi, podejmowanie nowych ról i zadań17.
Utratę osoby bliskiej i towarzyszące temu doświadczeniu przeżycia członków wspólnoty rodzinnej można rozpatrywać w wielu wymiarach: w wymiarze doświad-czenia grupowego i indywidualnego (współmałżonka, rodzica, dziecka); w wymia-rze samotności fizycznej i psychicznej.
Rodzina jest grupą społeczną, pełni określone funkcje i zadania, zaspokajając potrzeby własne oraz oczekiwania społeczne. Jej członkowie funkcjonują w okre-ślonych rolach, realizując konkretne zadania. Strata w rodzinie wiąże się z koniecz-nością reorganizacji życia rodzinnego, modyfikacją dotychczasowego podziału obowiązków i zadań. To trudne wyzwanie, ale niezbędne dla przywrócenia grupie rodzinnej harmonijnego funkcjonowania.
Utrata członka rodziny to głębokie i bolesne przeżycie jednostkowe, z którym każda osoba musi też uporać się indywidualnie. Dla każdego jest to inne przeżycie, a do czynników, które tę odmienność wyznaczają, należą m.in. rodzaj więzi, jaki łączył członka rodziny z osobą zmarłą, oraz wiek członka rodziny, który doświad-czył nagłego odejścia osoby bliskiej, a także wiek osoby, która odeszła i sytuacja, w jakiej miało to miejsce.
Utrata współmałżonka i przeżycia jej towarzyszące są w pewien sposób uwarun-kowane etapem życia rodziny. Gdy jest to czas rozwoju, wychowywania potomstwa, owdowiała osoba, przeżywając stan utraty, staje też wobec ogromnego obciąże-nia, konieczności realizacji dodatkowych zadań i obowiązków. Stan ten, któremu towarzyszy wzrastające poczucie odpowiedzialności za dzieci i rodzinę może na swój sposób mobilizować wdowę czy też wdowca do działania, zagospodarowywać czas i ułatwiać przeżywanie żałoby. Niekiedy jednak osoba taka ulega zupełnej destabilizacji i wtedy konieczną jest pomoc z zewnątrz. Utrata współmałżonka w późniejszym okresie rozwoju rodziny, kiedy potomstwo się już usamodzielniło, wywołuje przeżycia związane z samotnością fizyczną, wynikającą z braku bezpo-średniego kontaktowania się z osobą, która odeszła, ale i samotność psychiczną zwaną osamotnieniem, towarzyszyć jej może poczucie bezużyteczności, bezsensu życia, pesymizm, niezaradność. Przeżywanie tej sytuacji zależy od relacji osoby owdowiałej ze swoimi dorosłymi dziećmi, ale i od związków i kontaktów z człon-kami dalszej rodziny, a także od relacji sąsiedzkich.
Szczególnie bolesną jest utrata dziecka. Każdy rodzic nosi przekonanie, że to dzieci będą jego żegnać, jest to pewien stan naturalny wpisany w rozwój czło-wieka i rodziny. Dlatego też tak trudnym do przejścia jest stan żałoby po utracie dziecka. Pewnym ułatwieniem może być wzajemne wspieranie się małżonków
17 Por. tamże, s. 159–160.
w tych dramatycznych chwilach. Niekiedy jednak zdarza się, że jedno z nich zamyka się w sobie, traci chęć do nawiązywania jakichkolwiek kontaktów, a nawet do życia i dochodzi do wyczerpania fizycznego oraz psychicznego. Sytuacja pogarsza się, kiedy małżonkowie obwiniają się o przyczynienie się do odejścia dziecka, czemu towarzyszy uczucie nienawiści i agresja. Bywa, że w tak traumatycznym klimacie życia rodzinnego uczestniczą inne niedorosłe jeszcze dzieci. W takich okoliczno-ściach niezbędną jest pomoc innych osób, rodziny i profesjonalistów.
Utrata jest bolesnym przeżyciem dla dziecka. Wiele zależy jednak od jego wieku, więzi z rodzicem, który odszedł, od relacji, jakie panowały pomiędzy rodzicami, które dziecko obserwowało, a także od więzi z rodzicem, który pozostał. Odejście rodzica może być powodem zamknięcia się dziecka w sobie, wycofania, zaniedby-wania obowiązków szkolnych, unikania kontaktów z rówieśnikami oraz owdo-wiałym rodzicem, a niekiedy nawet obwiniania go o odejście drugiego rodzica, buntowania się i agresji. Przeżywanie przez dziecko żałoby ułatwi okazywanie mu przez rodzica bliskości, zainteresowania, ponowne unormowanie trybu życia, udzielanie mu wszystkich form wsparcia: informacyjnego, emocjonalnego, oraz duchowego i materialnego18.
Natomiast dorosłe dzieci pogrążone w żałobie to grupa często bardzo osa-motnionych i opuszczonych żałobników, gdyż przestają być już czyimiś dziećmi.
Pozostają z poczuciem odarcia z bezpieczeństwa i opieki, z odkryciem własnego starzenia się oraz tego, że odtąd rozpoczynają wędrówkę „drogą życia” zupełnie sami19.
Niekiedy życie pozwala nam się przygotować do odejścia członka rodziny. Towa-rzysząc mu w chorobie, troszcząc się o niego, oswajamy się z tym, że nadejdzie dzień rozstania. Sytuacja komplikuje się, gdy śmierć przychodzi nagle (śmierć w wyniku nagłego zdarzenia losowego czy też śmierć samobójcza), zaskakuje wszystkich członków rodziny wywołuje wstrząs, szok, gwałtowne reakcje uczuciowe i cierpie-nie, z którym nie mogą sobie poradzić zarówno dorośli, jak i dzieci. Dlatego też często potrzebna jest pomoc kogoś, kogo żałoba nie dotyczy.