Finka filozofia nie mogła uniknąć krytycznej recepcji filozo-ficznego przesłania Nietzschego. Powody tego są rozliczne, lecz z punktu widzenia badanej problematyki staje się zrozumiałe, że jest to przede wszystkim dziedzina krytycznego obrachunku z interpretacją Heideggera, która przywłaszczała sobie w poło-wie XX poło-wieku niemal jednoznaczną pozycję, i odróżnienia się od niego. Dialog Finka, krytyczny obrachunek z Heideggerem, nabiera w ten sposób nowego wymiaru w pracy Nietzsches Phi‑
losphie (1960).
Dla Finka – podobnie jak dla Heideggera – Nietzsche jest przełomową postacią zachodniej filozofii, ogromnym znakiem zapytania na historycznej drodze europejskiego człowieka od starożytności do współczesności. Nietzschego filozofia zmusza do ponownego przemyślenia, czy historyczna droga naszej myśli nie była tylko błądzeniem, czy nie mamy wyrzec się wszystkiego, co do teraz było pojmowane jako święte, dobre i prawdziwe.
Fink próbuje wydobyć filozofię Nietzschego ukrytą w jego pismach, w odurzającej sile języka, w aforystycznym stylu i prze-słoniętą fascynującą siłą jego osobowości. Problem jest jednak jeszcze bardziej zagmatwany. Fink zwraca uwagę, że każdy, kto stara się wniknąć do ideowego przesłania Nietzschego, znajduje się w sytuacji szczególnej. Odkrywanie filozofii Nietzschego musi mieć u podstaw już z góry przyjętą ścisłą odpowiedź na pytanie, co to jest właściwie filozofia, jeśli poszukiwać na ślepo, jeżeli nie mamy się trzymać tylko zapewnień badanego filozofa – tego, co sam bezpośrednio proponuje. Problem w tym badaniu polega na tym, że historyczna tradycja pojmowania filozofii (metafizyki) nie może tu być wskazówką, ponieważ autor wypowiedział jej bezwzględną wojnę. To jest ta szczególna sytuacja, że przy
„poszukiwaniu filozofii Nietzschego nie mamy akurat do dyspo-zycji podstawowej idei, tracimy nić Ariadny, która by nas mogła wprowadzić do labiryntu myśli Nietzschego”44.
Problem się jednak jeszcze bardziej komplikuje dlatego, że to myślenie nie skutkuje filozofią w czystej formie, ponie-waż głównym przedmiotem jego zainteresowania jest całe duchowe dziedzictwo. Dlatego Fink stawia pytanie: „Czy nie należałoby wynaleźć i stworzyć nowego słowa na nazwanie filozofii Nietzschego?”45. Filozofia Nietzschego pozostaje, według Finka, w ustroniu, została w jego dziele wcześniej ukryta niż udostępniona. „Jest schowana w dziele za wieloma fasadami:
jest schowana za jego kulturową krytyką, psychologią, poezją, zmienia się przez zakładane przezeń maski, rozliczne figury i role, które odgrywa – jest zasłonięta przez pisarza, który zna każdy urok oraz pokusę, jest zniekształcona nieskończoną su-biektywnością swojego autora, jego nieskończonym i męczącym samochwalstwem”46.
Fink podjął się więc niełatwego zadania poszukiwania filozo- fii Nietzschego w labiryncie jego dzieła. Punkt widzenia, którego Fink nie uważa tylko za pyszałkowaty przesąd, w zasadniczy spo-sób łączy się z Nietzschego rozumieniem metafizyki. Radykalne odrzucenie przez Nietzschego zachodniej filozofii (metafizyki) od Parmenidesa i Platona aż do Hegla nie wiąże się z niedo-statecznym wyartykułowaniem pytania o byt, jak próbuje to interpretować Heidegger. Według Finka, Nietzschego odrzucenie metafizyki ma całkowicie inny punkt wyjścia. Nietzsche nie traktuje metafizyki ontologicznie, lecz moralnie, a „metafizykę widzi w optyce życia […]. Nietzsche w ogóle nie próbuje przewar-tościować i nie przewartościowuje samych ontologicznych wyob-rażeń metafizycznego przesłania, postrzega tylko ich symptomy wyrażające życiowe tendencje […] nie stawia sobie pytania o byt, bynajmniej nie w taki sposób, w jaki rozwijało się myślenie przez długie stulecia, pytanie o byt przykrywa pytanie o wartości”47. Heraklita pojęcie gry jest dla Nietzschego najgłębszą filozoficzną intuicją. W tym wyraża się bliskość Heraklita Nietzschemu i jest dla Finka najważniejsza. Przedstawia tę bliskość w wyjątkowej filozoficznej formie w pracy Gra jako symbol świata48.
Fink uważa, że filozofii Nietzschego nie należy oceniać według dzieł czy poszczególnych etapów jego twórczości, ale według jej
45 Ibidem, s. 9.
46 Ibidem.
47 Ibidem, s. 10. Por. E. Fink: Alles und Nichts. Den Haag 1959, s. 13.
i nast.; Idem: Einleitung in die Philosophie. Würzburg 1985, s. 65 i nast.
48 Por. E. Fink: Hra jako symbol světa…, s. 39 i nast.; Idem: Grundfragen
podstawowych motywów. A w związku z tym właśnie motyw gry należy razem z rozumieniem tragiczności życia – woli mocy, kosmosu jako wiecznego powrotu tego, co niewątpliwe, śmierci boga, nadczłowieka jako człowieka przyszłości – do tych naj-znaczniejszych. Fink bardzo szczegółowo i przede wszystkim hi-storycznofilozoficznie analizuje filozoficzny rozwój Nietzschego od Narodzin tragedii, gdzie jeszcze nie patrzy na serce świata własnymi oczami, ale przez pryzmat tragicznej sztuki starożyt-nych Greków, analizuje również jego rozejście się z tradycyjnym dziedzictwem metafizycznym. Tragiczne odczucie życia jest dla Nietzschego nie tylko potwierdzeniem bytu, lecz także uświado-mieniem sobie tego, że upadek skończonego bytu jest nie tylko jego prostym zniszczeniem, ale jednocześnie powrotem do two-rzenia nowego życia. W cyklu wiecznego powrotu tego, co nie-wątpliwe, w wiecznym powstawaniu i ginięciu życie oraz śmierć są nierozłącznie związane. Byt i powstawanie same w sobie nie mają jednak sensu. Sens dopiero odkrywa się w samym życiu – według stopnia jego rozwoju i upadku. Zasadniczo filozofia Nietzschego jest skierowana na podanie w wątpliwość równości między pojęciami „byt” i „wartość”.
Fink jednocześnie zauważa, że istotnym filarem nietzscha-nizmu jest brak zaufania do jakiegokolwiek racjonalizmu, resp.
myślenia pojęciowego. Heraklitejski motyw walki nocy i światła powraca do filozofii jako przeważający. Z tych powodów Fink może sądzić, że te dwa filary myślenia Nietzschego tworzą podstawę jego metafizyki artyzmu, w której sztuka staje się na-rzędziem filozofii – środkiem i metodą interpretacji świata. Świat okazuje się zrozumiały tylko dzięki sztuce, a jej nieprzejedna-nym wrogiem jest rozum. Ze zwycięstwem sokratyzmu (rozumu) w dziejach antycznego greckiego świata gubi się prawdziwe rozumienie świata, a byt traci otwartość ciemnej, nocnej strony życia. Dlatego nie jest przypadkowe, że sztuka w swej tragicznej formie stała się ontologicznym hasłem doktryny Nietzschego.
Drugi okres twórczości Nietzschego upływa, według Finka, pod znakiem skupienia podstawowych problemów jego filo-zofii wokół człowieka, wszystko oglądane jest przez pryzmat optyki życia, lecz teraz jest to diametralnie różna perspektywa.
W pierwszym okresie przeważa w twórczości Nietzschego aspekt kosmiczny i metafizyczny, natomiast w drugim okresie dominuje psychologiczny i biologiczny punkt widzenia. To wszystko, zda-niem Finka, ma na celu podniesienie i jeszcze pełniejsze oraz bar-dziej wszechstronne uzasadnienie odczuwania dysonansu życia,
aby zniszczona została iluzja oślepienia. Złożoność życia i wie-dzy, ich dwoistość, a głównie rozdarcie są wyrażone za pośred-nictwem obrazu wolnego ducha. Zrozumiałe, że w żadnym przy-padku nie jest celem naśladownictwo prostego oświeceniowego modelu. Nietzsche aż zbyt skrupulatnie dbał o to, aby wolny duch, kiedy śpiewa pieśń radosnej wiedzy, nie zapominał, że właśnie ta wiedza jest problematyczna. Fink podkreśla z naci-skiem, że wolny duch jest wolny tylko dlatego, że wyzwala się sam od powszechnie przyjętych norm moralnych (od transcendencji dobra i zła), religii (Boga), metafizyki (rzeczy w sobie) i zmierza jednoznacznie do odkrywania własnej nieskończoności. Wiedza dzięki temu może wreszcie stać się radosną, ponieważ pozbywa się przewagi pojęć nad życiem, a tym samym otwiera przestrzeń dla odważnego badacza – eksperymentatora życia. W ten sposób wolny duch staje się, według Finka, poprzednikiem Zaratustry49. Działanie wolnego ducha wyznacza granice poznania. Jest wolny, używa nauki jako środka, ale jednocześnie jest niewolny,
„ponieważ żyje zgodnie z naukowym poznaniem”50.
Zaratustra Nietzschego jest, według interpretacji Finka, jedy-nie rozwinięciem podstawowej myśli wczesnej twórczości – tra-gicznego losu współczesnej ludzkości, która utraciła boga. Postu-lat śmierci boga jest jasną odpowiedzią na utratę transcendentnej idealności. Nietzsche jest przekonany, że wskutek zrzucenia znad ziemi promieniującego niebiańskiego sklepienia człowiek traci bezwarunkowo podstawową orientację życiową i zagraża mu wielki upadek. Z tego wynika żądanie aktu odnowy – wszystkie podstawowe relacje ludzkie muszą zostać przewartościowane.
Ludzki byt musi ponownie wrócić na ziemię. Według Finka, kolejne prace Nietzschego nie zdołały przewyższyć pracy Tako rzecze Zaratustra. Jedynie ta książka przedstawia konstruktywną część jego teorii, a wszystkie pozostałe, które powstały później, są tylko jej destrukcyjną częścią – filozofią młota.
Zdaniem Finka, odsłania się tym samym w twórczości Nietzschego możliwość przewartościowania historycznego dzie-dzictwa zachodniej myśli, aby mógł się ukształtować program nowej życiowej orientacji. A to już z pewnością nie będzie możliwe do zrealizowania za pomocą pojęć tradycyjnej metafizyki, toteż należy ich się bez reszty pozbyć. Dlatego Nietzschego postulat przewartościowania wszystkich wartości skierowany jest przede
49 Por. E. Fink: Nietzsches Philosophie…, s. 52–53, 58.