Mianem follow-up określa się weryfikację przez organ traktatowy skutków kontroli przeprowadzonej w ramach rozpatrywania sprawozdania, a zatem ustalenie czy państwo-strona usunęło stwierdzone naruszenia, w tym czy zastosowało zalecenia przedstawione przez Komitet. Weryfikacja ta prowadzona jest przede wszystkim przy okazji rozpatrywania kolejnego sprawozdania państwa-strony. Komitet bada czy i w jakim stopniu państwo uwzględniło uwagi końcowe sformułowane w efekcie rozpatrywania poprzedniego sprawozdania. Konkluzje Komitetu w tej materii również są prezentowane w uwagach końcowych.
Część organów traktatowych wykształciła bardziej rozwiniętą procedurę
follow-up, która zakłada podejmowanie dodatkowych działań pomiędzy upływem kolejnych
okresów sprawozdawczych. Komitet Praw Człowieka i Komitet przeciwko Torturom formułują w uwagach końcowych problemy priorytetowe, które wymagają pilnej reakcji państwa, które powinno udzielić komitetowi w ciągu roku informacji o
170 podjętych działaniach. Spośród członków komitetu jest wyznaczana osoba odpowiedzialna za kontakty z państwami w tej kwestii – follow-up rapporteur. Również Komitet LDR wyznacza follow-up coordinator, który współpracuje ze sprawozdawcami krajowymi wyznaczonymi w ramach komitetu655, uchwalił także w 2006 r., wytyczne dla państw dotyczące follow-up, w których zaleca m.in. wyznaczenie przez państwo „osoby kontaktowej”, która będzie odpowiedzialna za współpracę z follow-up
coordinator656. Komitet PGSK wykształcił natomiast procedurę, która zakłada
możliwość uzyskania od państwa dodatkowych informacji (np. danych statystycznych) już po rozpatrzeniu sprawozdania i wydaniu uwag końcowych. Informacje takie są badane przez grupę roboczą, która może zalecić Komitetowi sformułowanie dodatkowych uwag końcowych657.
Niestety, Komitet CEDAW, w przeciwieństwie do innych organów traktatowych, przez wiele lat nie wdrożył jakiejkolwiek procedury follow-up. Dopiero w 2008 r. Komitet podjął decyzję o ustanowieniu takiej procedury. Zgodnie z decyzją 41/III, Komitet zwraca się w uwagach końcowych do państwa-strony o dostarczenie w ciągu dwóch lat informacji o podjęciu kroków w celu wdrożenia wybranych zaleceń Komitetu658. Przykładowo, w uwagach końcowych wystosowanych w 2009 r. pod adresem Armenii, Komitet zwrócił się o przedstawienie w ramach nowej procedury informacji odnośnie kroków podjętych na rzecz uchwalenia ustawy wdrażającej zasadę równości płci oraz uchwalenia ustawy w materii przeciwdziałania przemocy domowej659. W przypadku Kamerunu, Komitet zalecił przedstawienie informacji dotyczących prac na rzecz nowelizacji dyskryminujących kobiety przepisów prawa karnego i cywilnego oraz działań podjętych na rzecz przeciwdziałania przemocy wobec kobiet660.
Jakkolwiek wprowadzenie nowej procedury zasługuje na pozytywną ocenę, należy wyrazić ubolewanie, że nie została ona wdrożona wcześniej. Ma ona
655
Report on the working methods on the human rights treaty bodies relating to the state party reporting process, 5 czerwca 2008 r., HRI/MC/2008/4, pkt 77-79.
656
Guidelines to follow-up on concluding observations and recommendations, 2 marca 2006 r., CERD/C/68/Misc.5/Rev.1.
657
Report on the working methods on the human rights treaty bodies relating to the state party reporting process, 5 czerwca 2008 r., HRI/MC/2008/4, pkt 80.
658
Decyzja 41/III, Sprawozdanie z 41 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 30 czerwca – 18 lipca 2008 r., A/63/38.
659
Uwagi końcowe do połączonego III i IV sprawozdania Armenii z dn. 2 lutego 2009 r., CEDAW/C/ARM/CO/4/Rev.1, pkt 43.
660
Uwagi końcowe do połączonego II i III sprawozdania Kamerunu z dn. 10 lutego 2009 r., CEDAW/C/CMR/CO/3, pkt 56.
171 niewątpliwie szansę przyczynić się do lepszej realizacji Konwencji przez państwa. Po pierwsze, wprowadza pewną priorytyzację wśród zaleceń kierowanych do rządu, selekcjonując te, które powinny być zastosowane w pierwszej kolejności. Jak wskazują podane przykłady, są to często zalecenia dotyczące podjęcia kroków prawnych. Dwa lata, którymi dysponuje państwo, wydaje się być w większości przypadków racjonalnym terminem dla zrealizowania działań ustawodawczych. Wymóg dostarczenia Komitetowi dodatkowych informacji przed upływem terminu złożenia kolejnego sprawozdania, jakkolwiek nie jest obciążony żadnymi sankcjami, stwarza dodatkowe narzędzie wywierania nacisku na państwo. Może to stanowić także dodatkowy element presji wywieranej na państwo przez organizacje pozarządowe. Na ocenę skutków nowej procedury trzeba będzie poczekać do 2011 r., kiedy to, zgodnie z decyzją 41/III, Komitet dokona jej oceny.
Warto dodać, że Komitet poszukuje również innych, mniej formalnych metod weryfikacji skutków procesu sprawozdawczego. W 2008 r. trzy członkinie Komitetu odbyły pierwszą w historii Komitetu wizytę, której celem była ocena postępów we wdrażaniu przez państwo zaleceń wystosowanych w uwagach końcowych. Wizyta odbyła się na zaproszenie rządu Luksemburga, którego sprawozdanie zostało rozpatrzone podczas 40 sesji Komitetu661. Kontakty tego typu z państwem-stroną pozostają w zgodzie z zaleceniami sformułowanymi na spotkaniu międzykomitetowym, które odbyło się w 2009 r., na którym stwierdzono, że „nieformalne konsultacje z
państwami-stronami stwarzają ważną płaszczyznę dla dialogu i interakcji”662. Oceniając pozytywnie wspólne wysiłki państwa i Komitetu na rzecz lepszego przestrzegania praw zawartych w Konwencji należy jednak mieć świadomość, że z uwagi na tryb pracy Komitetu jest technicznie niemożliwym, by jego członkowie składali wizyty tego typu we wszystkich państwach-stronach Konwencji. Nie wszystkie państwa mogą chcieć lub mieć możliwość zorganizowania spotkań, co oczywiście nie powinno rzutować na dokonywaną przez Komitet ocenę realizacji praw zawartych w Konwencji przez dane państwo.
661
Notatka prasowa OHCHR z dn. 4 października 2008 r., http://www.unhchr.ch/huricane/huricane.nsf/ view01/42BCCEAF72599ADAC12574DB002EE223?opendocument (data ostatniej weryfikacji: 14 maja 2010 r.).
662
Sprawozdanie z 21 spotkania przewodniczących komitetów, które odbyło się w 2009 r., A/64/280, pkt 47 l.
172
8. Wnioski
Kontrola wykonywania postanowień Konwencji przez państwa-strony poprzez badanie ich sprawozdań stanowi główne i najbardziej czasochłonne zadanie Komitetu. Procedura rozpatrywania sprawozdań stosowana przez Komitet uległa ewolucji na przestrzeni 30 lat funkcjonowania tego organu. Najważniejsze aspekty tych przemian zostały wskazane w niniejszym rozdziale. Poprawie uległa także jakość sprawozdań przedstawianych przez państwa. Wynika to w dużej mierze z rosnącego doświadczenia w materii przygotowywania sprawozdań dla Komitetu – państwa będące od samego początku stronami Konwencji i wypełniające regularnie obowiązek sprawozdawczy jak np. Szwecja, przedłożyły Komitetowi do chwili obecnej już siedem sprawozdań. Lepsze wypełnianie obowiązku sprawozdawczego wiąże się także ze wzrostem znaczenia praw kobiet oraz prestiżu samego Komitetu. Nie można również pominąć roli rewolucji informatycznej, wprowadzenia nowych środków komunikacji i rozwoju systemów magazynowania i przetwarzania danych, które to zjawiska zmieniły jakość informacji dostarczanych Komitetowi, jak i tryb prac samego Komitetu.
Nie ulega wątpliwości, że proces kontroli dokonywanej przez Komitet w trybie badania sprawozdań nie jest wolny od wad. Przyczyny leżą zarówno po stronie państw-stron, jak i samego Komitetu, będąc zazwyczaj konsekwencją nie tyle metod pracy przyjętych przez sam organ, ile raczej cech całego systemu organów traktatowych. Tytułem podsumowania niniejszej części pracy wyróżnić można trzy główne problemy, którymi obciążona jest procedura sprawozdawcza, tj. brak realizacji lub nieterminowa realizacja obowiązku sprawozdawczego przez państwa-strony, opóźnienia w rozpatrywaniu sprawozdań przez Komitet oraz brak realizacji przez państwa-strony zaleceń Komitetu. Zostaną one omówione poniżej.
Pierwszym z problemów jest brak realizacji lub nieterminowa realizacja obowiązku sprawozdawczego przez państwa-strony. Terminowe przedkładanie przez państwa-strony sprawozdań ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego realizowania przez Komitet jego zadań. Niestety, niewypełnianie tego obowiązku lub znaczne opóźnienia w składaniu sprawozdań jest problemem, który dotyka w znacznym stopniu Komitet, podobnie zresztą jak inne organy traktatowe663. W październiku 2009 r. 55 państw, a więc 30% państw-stron Konwencji posiadało zaległości w składaniu
663
173 sprawozdań do Komitetu, przy czym w przypadku 20 państw zaległości w składaniu sprawozdań wynosiły więcej niż 5 lat664. Polska również długo zaliczała się do tego grona, przez 10 lat nie wypełniając obowiązku sprawozdawczego665. Przyczyny takiego stanu rzeczy można generalnie podzielić na dwie grupy. Z jednej strony jest to brak środków technicznych, odpowiednio wyszkolonych specjalistów i kompetentnych organów, które mogłyby koordynować proces przygotowania sprawozdania. Należy jeszcze raz podkreślić, że przygotowanie wyczerpującego sprawozdania jest złożonym i długotrwałym procesem gromadzenia i przetwarzania danych, w który powinny być zaangażowane kluczowe resorty w państwie. Istotne znaczenie ma wyznaczenie kompetentnego organu koordynującego, który będzie czuwać nad przygotowaniem sprawozdania, co potwierdza przykład polskiego sprawozdania, którego sporządzenie umożliwiło dopiero powołanie nieistniejącego już dziś urzędu Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn. Wytyczne dotyczące przygotowania sprawozdań są takie same dla wszystkich państw, przy czym Komitet musi mieć świadomość, jak odmiennymi środkami technicznymi i ludzkimi dysponują państwa stojące na bardzo różnych szczeblach rozwoju. Należy przy tym podkreślić, że uwaga ta dotyczy tylko kwestii poziomu przygotowania samego sprawozdania, a nie ewentualnego relatywizmu w ocenie stopnia realizacji zobowiązań konwencyjnych.
Problem zaległości w składaniu sprawozdań dotyczy często państw borykających się z długotrwałym kryzysem gospodarczym i politycznym, nierzadko ogarniętych wojną, takich jak np. Haiti, które złożyło pierwsze sprawozdanie po 26 latach od chwili ratyfikacji Konwencji666.
Wśród państw, które posiadają poważne zaległości w składaniu sprawozdań znajduje się jednak także jedno z państw Unii Europejskiej, tj. Bułgaria, która zalega ze złożeniem aż czterech sprawozdań okresowych667. Przykład ten wskazuje, że nieterminowa realizacja obowiązku sprawozdawczego nie musi wynikać z szeroko rozumianych przyczyn natury praktycznej, ale być skutkiem lekceważenia międzynarodowych procedur kontrolnych. Przyczyny takiego stosunku do kontroli przestrzegania praw człowieka mogą być różne i ich szczegółowe zbadanie wykracza
664
Stan wpływu sprawozdań na dzień 19 października 2009 r., CEDAW/C/2010/45/2.
665
Sprawozdania, które powinny być złożone w 1994 r., 1998 r. i 2002 r. zostały złożone w 2004 r. w formie połączonego 4 i 5 sprawozdania oraz 6 sprawozdania, zob. Połączone IV i V sprawozdanie Polski, 13 grudnia 2004 r., CEDAW/C/POL/4-5; VI sprawozdanie Polski, 13 grudnia 2004 r., CEDAW/C/POL/6.
666
Sprawozdanie z 41 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 30 czerwca – 18 lipca 2008 r., A/63/38, Aneks IV.
667
174 poza ramy niniejszej rozprawy. W przypadku konwencji szczegółowych ONZ, takich jak Konwencja CEDAW, jednym z głównych powodów jest niewątpliwie bardzo niski poziom znajomości tych aktów prawnych zarówno przez organy stanowiące, jak i stosujące prawo668. Również niewielka „popularność” Konwencji w społeczeństwie, a zwłaszcza wśród organizacji pozarządowych może sprawiać, że nie jest ona dostatecznie wykorzystywana jako narzędzie wywierania nacisku na rządy. Kolejnym problemem jest deprecjacja przez państwa samego systemu kontrolnego, który dysponuje ograniczonymi możliwościami stosowania presji wobec państw, w przeciwieństwie do odmiennie funkcjonujących systemów regionalnych, z systemem Rady Europy na czele. Choć przygotowanie sprawozdania służy ocenie realizacji Konwencji, nie będąc celem samym w sobie, zazwyczaj sygnalizuje też stosunek państwa do samych praw zawartych w Konwencji. Oczywiście, terminowe wypełnienie obowiązku sprawozdawczego nie musi przekładać się na poziom przestrzegania praw zawartych w Konwencji. Przykładem mogą być Chiny, regularnie składające sprawozdania do Komitetu, które są sprawcą poważnych naruszeń praw człowieka, w tym praw kobiet669.
Komitet posługuje się trzema instrumentami, które mają na celu zmobilizowanie państw i ułatwienie im realizacji obowiązku sprawozdawczego:
• Po pierwsze, zgodnie z art. 49 Regulaminu Komitetu, może on wysłać państwu-stronie upomnienie przypominające o zaległościach w składaniu sprawozdań. W 2003 r. Komitet podjął decyzję, że upomnienia takie będą wystosowywane przez przewodniczącego Komitetu w stosunku do państw, które zalegają ze złożeniem sprawozdania początkowego ponad 5 lat670.
• Po drugie, Komitet może zezwolić by państwo-strona posiadające zaległości w składaniu sprawozdań mogło złożyć sprawozdanie połączone (combined report). W praktyce jest to jedno sprawozdanie, które obejmuje dłuższy okres, niż ostanie cztery lata. Możliwość złożenia sprawozdań połączonych jest dużym
668
Problem percepcji Konwencji CEDAW w Polsce i jej wpływu na proces stanowienia i stosowania prawa został szczegółowo poruszony w opracowaniu: K. Sękowska-Kozłowska, The CEDAW Convention
in Poland… (oddane do druku). 669
Przykładem takich naruszeń jest m.in.. polityka kontroli urodzeń czy praktyka dokonywania aborcji płodów płci żeńskiej, szerzej: C. Shalev, China to CEDAW: An Update on Population Policy, Human Rights Quarterly 2001, nr 1.
670
Decyzja 29/I, Sprawozdanie z 29 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 30 czerwca – 18 lipca 2003 r., A/58/38.
175 ułatwieniem dla stron posiadających zaległości, z którego skorzystało wiele państw, w tym Polska. Jest to właściwie jedyny sposób na pokonanie impasu, „wyczyszczenie konta” i szansa na terminową realizację obowiązku sprawozdawczego w przyszłości. Należy przy tym mieć świadomość, że w praktyce takie sprawozdania skupiają się przede wszystkim na aktualnym w czasie sporządzania sprawozdania stanie rzeczy, który jest i powinien być badany przez Komitet. Ponadto, Komitet stosuje praktykę polegającą na tym, iż w sytuacji, gdy w czasie rozpatrywania zaległego sprawozdania zbliża się lub już minął termin złożenia kolejnego, Komitet wyznaczając datę złożenia kolejnego sprawozdania zezwala by były to połączone dwa sprawozdania671. Zgodnie z art. 49 ust. 3 Regulaminu Komitetu, sprawozdanie połączone nie powinno obejmować więcej niż dwóch zaległych sprawozdań. W praktyce Komitet zezwala w wyjątkowych przypadkach na złożenie sprawozdań obejmujących okres przeszło 20 lat, tak jak wspomniane sprawozdanie Haiti czy np. połączone sprawozdanie Liberii obejmujące sprawozdanie początkowe do szóstego sprawozdania okresowego włącznie672.
• Środkiem ostatecznym jest podjęcie kontroli przez Komitet pomimo niezłożenia sprawozdania przez państwo-stronę. Został on po raz pierwszy w historii Komitetu zastosowany w 2009 r. w odniesieniu do Dominiki. Komitet przeprowadził na sesji dialog ze skromną, 2-osobową delegacją państwa-strony będący, wobec braku sprawozdania, próbą ustalenia ad hoc jaki jest stan przestrzegania Konwencji w tym państwie673. Wystosowane w tym przypadku uwagi końcowe stanowią jedynie zarys diagnozy problemów, na które napotyka implementacja Konwencji w tym państwie. Zawierają też wezwanie państwa do realizacji praw zawartych w Konwencji oraz do wykonania obowiązku sprawozdawczego674.
671
Sprawozdanie z 31 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 6-23 lipca 2004 r., A/59/38, pkt 433. Por. uwagi końcowe do połączonego IV i V oraz do VI sprawozdania Polski z dn. 2 lutego 2007 r., CEDAW/C/POL/CO/6, w których Komitet określił datę złożenia kolejnego sprawozdania na rok 2010 r., które to sprawozdanie ma być połączonym VII sprawozdaniem okresowym, które powinno zostać złożone w 2006 r. i VIII sprawozdaniem okresowym, które powinno zostać złożone w 2010 r.
672
Połączone wstępne, II, III, IV, V i VI sprawozdanie Liberii, 13 października 2008 r., CEDAW/C/LBR/6.
673
Zob. Protokół z dn. 21 stycznia 2009 r., CEDAW/C/SR.870, CEDAW/C/SR.871.
674
176 Komitet nie jest jedynym organem traktatowym, który zdecydował się na podjęcie kontroli pomimo braku sprawozdania, praktyka ta jest szczególnie często stosowana przez Komitet LDR, jak również incydentalnie przez Komitet Praw Człowieka. Należy podkreślić, że rozwiązanie to ma charakter ultima ratio i tak też ten środek jest traktowany przez Komitet CEDAW. W przypadku Dominiki Komitet zdecydował się go zastosować wobec braku złożenia sprawozdania przez blisko 30 lat od momentu przystąpienia do Konwencji. W przypadku trzech kolejnych państw, w odniesieniu do których Komitet rozważa podjęcie w tej procedury w najbliższym czasie, zaległości sprawozdawcze wynoszą blisko 15 lat675. Trzeba zauważyć, że państwa te są regularnie informowane przez Komitet o możliwości podjęcia takich działań. W przypadku Dominiki sesja odbyła się z udziałem delegacji państwa, można zatem stwierdzić, że w pewnym sensie quasi-sprawozdanie zostało przedstawione w formie ustnej, dostarczając Komitetowi pewnych informacji ze strony państwa. Trudno natomiast odpowiedzieć na pytanie jak mogłoby wyglądać przeprowadzenie kontroli w sytuacji braku sprawozdania oraz nieobecności przedstawicieli państwa na sesji, bowiem taki przypadek nie miał jeszcze w historii Komitetu miejsca. Praktyka ta nie jest natomiast obca innym organom traktatowym. Przykładowo w 2002 r. Komitet Praw Człowieka dokonał przeglądu stanu przestrzegania MPPOiP w Gambii pomimo braku złożenia sprawozdania przez to państwo oraz nieobecności delegacji podczas sesji676.
Kolejnym problemem, mającym istotny wpływ na prace Komitetu w ostatnich latach są opóźnienia w rozpatrywaniu sprawozdań przez sam organ. Spośród traktatów dotyczących ochrony praw człowieka, Konwencja CEDAW jest jednym z ratyfikowanych przez największą liczbę stron – w 2010 r. liczba ta wynosiła 186 państw, co stanowi blisko 97% państw na świecie. Dla porównania, w 1982 r., w którym Komitet odbył pierwszą sesję, liczba państw-stron Konwencji wynosiła 45677. Oznacza to, że na przestrzeni blisko 30 lat liczba państw-stron poddawanych kontroli Komitetu wzrosła czterokrotnie. Narastanie zaległości w pracach Komitetu było więc procesem nieuchronnym, zważywszy na sesyjny tryb jego prac, ograniczoną liczbę sesji, ograniczoną liczbę członków oraz skromne zaplecze techniczne. Problemy te, dotykające także pozostałe organy traktatowe, zostały szerzej omówione w ostatniej
675
Państwami tymi są Czad, Komory i Lesotho, zob. Ways and means of expediting the work of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women, 25 grudnia 2009 r., CEDAW/C/2010/45/4, pkt 23.
676
Uwagi końcowe Komitetu Praw Człowieka w sprawie Gambii z dn. 23 lipca 2002 r., CCPR/CO/75/GMB.
677
177 części pracy dotyczącej reformy systemu traktatowego. W przypadku Komitetu, w okresie największych zaległości czas który upłynął od momentu złożenia sprawozdania do jego rozpatrzenia przez Komitet wynosił przeszło 2 lata678. Oczywiście sytuacja taka była wysoce niepożądana, nawet jeśli dane przedstawione w sprawozdaniu udawało się częściowo uaktualnić dzięki odpowiedzi na listę pytań wystosowywaną przez Komitet do państwa oraz dialogowi z delegacją państwa prowadzonym podczas sesji. Komitet podjął szereg działań mających na celu pokonanie zaległości. Obejmowały one m.in. inicjatywę przeprowadzenia dodatkowych sesji, pracę w dwóch izbach oraz propozycję poprawki do art. 20 ust. 1 Konwencji, które to zagadnienia zostały omówione szerzej w rozdziale poświęconym organizacji prac Komitetu. Podjęte działania przyniosły skutek. Zaległości nie tylko przestały narastać, ale i uległy zredukowaniu – z 55 sprawozdań czekających na rozpatrzenie przez Komitet w 2005 r.679 do 27 sprawozdań w 2008 r.680. Komitet jest jednym z organów traktatowych, które rozpatrują największą liczbę sprawozdań rocznie. Obecnie czas, który upływa od złożenia sprawozdania przez państwo do jego rozpatrzenia wynosi mniej niż rok681, co jest wynikiem wysoce satysfakcjonującym, a jednocześnie minimalnym okresem, który musi upłynąć od momentu złożenia sprawozdania do chwili jego rozpatrzenia podczas sesji, zważywszy na czas, który jest niezbędny do sporządzenia listy pytań, złożenia odpowiedzi przez państwo oraz przetłumaczenia wszystkich dokumentów.
Ostatnim, bardzo ważnym zagadnieniem związanym z procesem sprawozdawczym, jest stopień realizacji przez państwa-strony zaleceń Komitetu. Problem ten oznacza pytanie o stan przestrzegania praw zawartych w Konwencji, a w konsekwencji o stan przestrzegania praw kobiet na świecie. Jest to zagadnienie bardzo szerokie, wykraczające naturalnie poza ramy tej pracy. W praktyce bardzo trudno jest odpowiedzieć na pytanie w jakim stopniu działalność Komitetu przyczynia się do poprawy realizacji praw zawartych w Konwencji. Wymagałoby to przeprowadzenia szczegółowych badań w odniesieniu do każdego z państw-stron Konwencji. Należy przy tym mieć świadomość, że na stan przestrzegania praw człowieka w danym
678
Przykładem może być tutaj sprawozdanie Polski, które zostało złożone pod koniec 2004 r., natomiast rozpatrzone na początku 2007 r.
679
Zob. Decyzja 33/I, Sprawozdanie z 33 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 5 – 22 lipca 2005 r., A/60/38.
680
Zob. Sprawozdanie z 39 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 23 lipca – 10 sierpnia 2007 r., A/62/38, pkt 6.
681
Np. IV sprawozdanie Azerbejdżanu złożone w listopadzie 2008 r., (CEDAW/C/AZE/4) zostało rozpatrzone podczas 44 sesji, która odbyła się na przełomie lipca i sierpnia 2009 r., zob. Uwagi końcowe do IV sprawozdania Azerbejdżanu z dn. 7 sierpnia 2009 r., CEDAW/C/AZE/CO/4.
178 państwie, wpływ ma szereg czynników politycznych, gospodarczych czy kulturowych. Konwencja i działalność Komitetu nie są przy tym jedynymi bodźcami pochodzącymi z płaszczyzny międzynarodowej, które mogą mieć wpływ na stan realizacji praw kobiet. Zjawisko to widać dobrze na przykładzie Polski, w której wiodące znaczenie w sferze