Status prawny i znaczenie uwag końcowych

Rekomendacje Komitetu stanowią istotną część uwag końcowych. Funkcja tego dokumentu nie ogranicza się zatem do przedstawienia diagnozy stanu przestrzegania praw zawartych w Konwencji przez państwa-strony. Komitet formułuje zalecenia, które wymagają podjęcia przez państwa konkretnych kroków. Rodzi to pytanie o status prawny uwag końcowych. Czy są one wiążące dla państw-stron będących ich adresatami?

624

Uwagi końcowe do połączonego IV i V oraz do VI sprawozdania Polski z dn. 2 lutego 2007 r., CEDAW/C/POL/CO/6, pkt 25.

625

Uwagi końcowe do III sprawozdania Libanu z dn. 8 kwietnia 2008 r., CEDAW/C/LBN/CO/3, pkt 15, 25.

626

Uwagi końcowe do II oraz połączonego III, IV i V sprawozdania Libii z dn. 6 lutego 2009 r., CEDAW/C/LYB/CO/5, pkt 14.

627

Uwagi końcowe do III sprawozdania Libanu z dn. 8 kwietnia 2008 r., CEDAW/C/LBN/CO/3, pkt 46.

628

Uwagi końcowe do VI sprawozdania Francji z dn. 8 kwietnia 2008 r., CEDAW/C/FRA/CO/6, pkt 42-43.

629

Uwagi końcowe do połączonego II, III, IV sprawozdania Słowacji z dn. 17 lipca 2008 r., CEDAW/C/SVK/CO/4, pkt 53.

162 Podstawowym argumentem wskazującym na to, że uwagi końcowe nie są wiążące dla państw-stron, jest brak normy kompetencyjnej upoważniającej Komitet do formułowania wiążących zaleceń. Jak już wskazano wcześniej, nie można bowiem z przepisów Konwencji jednoznacznie wyinterpretować upoważnienia Komitetu do formułowania zaleceń adresowanych do poszczególnych państw (w odróżnieniu od zaleceń ogólnych). Tym bardziej nie można zatem wnioskować o mocy prawnej takich rekomendacji.

Analiza językowa uwag końcowych także wskazuje, że nie są one źródłem zobowiązań dla państw-stron. Komitet używa zróżnicowanego słownictwa, jednak komunikaty adresowane do państw nigdy nie mają charakteru imperatywnego. Za przykład mogą służyć uwagi skierowane do Polski. Zostały one zredagowane w różny sposób: „Komitet wzywa” (to call upon, to urge), „Komitet rekomenduje” (to

recommend), „Komitet zachęca” (to invite, to encourage), „Komitet zwraca się” (to request)⁶³⁰. Pomimo użycia kilku różnych czasowników, co w pewnym stopniu utrudnia

interpretację, można stwierdzić, że formułują one jedynie postulaty, a nie normy adresowane do państw-stron.

Również w doktrynie dominuje pogląd, iż uwagi końcowe organów traktatowych nie mają mocy wiążącej prawnie⁶³¹. Jaki jest zatem ich status? Czy pełnią one jedynie rolę doradczą, nie rodząc poważniejszych konsekwencji dla państwa-strony? Należy zgodzić się z M. Scheinin’em, który zauważa, że „brak wyraźnych

postanowień co do prawnie wiążącego charakteru ustaleń (..) organów traktatowych nie oznacza, iż są one jedynie „zaleceniami”. Zobowiązania traktatowe są naturalnie same w sobie prawnie wiążące, a międzynarodowy organ ekspercki ustanowiony przez traktat jest najbardziej uprawnionym (the most authoritative) interpretatorem tego traktatu. Stwierdzenie naruszenia przez organ traktatowy (…) może być zatem rozumiane jako wskazanie, że państwo-strona jest prawnie zobowiązane do naprawienia sytuacji”⁶³². Obradujący pod przewodnictwem M. Scheinin’a komitet ekspertów powołany przez International Law Association (ILA), przedstawił w raporcie z 2004 r. interesującą analizę, która rozwija koncepcję uwag końcowych jako źródła

630

Uwagi do połączonego IV i V oraz do VI sprawozdania Polski z dn. 2 lutego 2007 r., CEDAW/C/POL/CO/6.

631

Zob. M. O’Flaherty, The Concluding Observations…, s. 33 i nast.; Ch. Tomuschat, Human Rights…, s. 154.

632

M. Scheinin, International Mechanisms and Procedures for Implementation (w:) An Introduction to

the International Protection of Human Rights. A Textbook, Turku 1997, cytat za: M. O’Flaherty, The Concluding Observations…, s. 34.

163 wykładni zobowiązań traktatowych⁶³³. Punktem wyjścia uczyniono przepisy Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów. Zadano mianowicie pytanie czy ustalenia organów traktatowych można uznać za środki interpretacji traktatów dotyczących praw człowieka w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konwencji wiedeńskiej, który jako środek interpretacji wskazuje „każdą późniejszą praktykę stosowania traktatu, ustanawiającą

porozumienie stron co do jego interpretacji” lub za „uzupełniający środek interpretacji”

w rozumieniu art. 32 Konwencji wiedeńskiej. Autorzy raportu podkreślają, że interpretacja traktatów z dziedziny praw człowieka różni się od interpretacji klasycznych umów międzynarodowych. Warto zacytować dłuższy fragment tej analizy:

„Odniesienie w artykule 31 [Konwencji wiedeńskiej] do „późniejszej praktyki”, tak jak i inne postanowienia Konwencji wiedeńskiej – zostały sformułowane tak, jak gdyby

żaden organ monitorujący nie został nigdy ustanowiony przez traktat, jak gdyby nie istniała żadna zainteresowana strona trzecia i jak gdyby to tylko do innych państw należało wzajemne monitorowanie przestrzegania [traktatów] i reagowanie na ich nieprzestrzeganie. Traktaty dotyczące praw człowieka są różne pod pewnymi, ważnymi względami od założonego, idealnego modelu traktatu wielostronnego, na którym [to założeniu] zbudowane są poszczególne postanowienia Konwencji wiedeńskiej. Mając na względzie te różnice, można twierdzić, że interpretując traktaty tego typu (w których występuje strona trzecia jako beneficjent i niezależny mechanizm monitorujący), „późniejsza praktyka” może być rozumiana szerzej niż jako „późniejsza praktyka państwa” i zawierać poglądy organów traktatowych podjęte w ramach wykonywania funkcji powierzonych im przez państwa-strony”⁶³⁴.

Można zatem stwierdzić, że formułując uwagi końcowe, organy traktatowe dokonują interpretacji zobowiązań nałożonych przez traktat na państwa-strony. Komentując status uwag końcowych, M. O’Flaherty zauważa, iż choć nie są one prawnie wiążące, posiadają „ważne znaczenie” (notable authority), które jest najbardziej widoczne wówczas, gdy organ traktatowy wypowiada się w kwestii naruszenia traktatu. „Moc” uwag końcowych jest natomiast mniej ewidentna w sytuacjach, w których komitet udziela ogólnych rad odnośnie do strategii wzmocnienia

633

Final Report on the Impact of Findings of the United Nations Human Rights Treaty Bodies. International Law Association, Berlin Conference 2004, http://www.ila-hq.org/en/committees/index.cfm/cid/20 (data ostatniej weryfikacji: 14 maja 2010 r.).

634

164 implementacji traktatu lub kiedy wypowiada się w kwestiach, które mają niewiele wspólnego z obowiązkami nałożonymi przez traktat⁶³⁵.

Abstrahując od statusu prawnego uwag końcowych, istotne znaczenie dla prestiżu tego typu dokumentów ma ich jakość i użyteczność dla państw-stron. Należy się zgodzić z cytowanym powyżej autorem, który formułuje szereg kryteriów, które powinny spełniać uwagi końcowe. Przede wszystkim powinny być one logiczną konsekwencją i odbiciem procesu dialogu z państwem-stroną i odnosić się jedynie do kwestii omówionych z państwem podczas sesji. Powinny być także kontynuacją uwag końcowych adresowanych do państwa po rozpatrzeniu poprzedniego sprawozdania, odnosić się do wcześniejszych zaleceń i ich realizacji przez państwo. W tym miejscu należy dodać, że jakość uwag końcowych jest w dużej mierze uzależniona od jakości sprawozdania państwa, a także kompetencji i gotowości do dialogu delegacji reprezentującej je na sesji. Oczywiście, znaczenie ma także stopień aktywności innych uczestników, zwłaszcza organizacji pozarządowych, jednak główny ciężar spoczywa na państwie i to od jego woli współpracy zależy powodzenie całego procesu.

Dokument powinien być zredagowany w sposób wewnętrznie spójny, zidentyfikowanym problemom powinny towarzyszyć dotyczące ich zalecenia. Jak już wcześniej wskazano, sposób redagowania uwag końcowych Komitetu CEDAW w pełni ten postulat realizuje. Jakkolwiek uwagi końcowe Komitetu nie zawsze przywołują konkretne artykuły Konwencji, zawierają śródtytuły odnoszące się do poszczególnych części Konwencji, co także ułatwia identyfikację zobowiązań nałożonych przez traktat na państwo, do których uwagi te się odwołują.

Zalecenia zawarte w uwagach końcowych powinny być sformułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny i szczegółowy. Należy jednak mieć świadomość, że z uwagi na bardzo szeroką materię, której dotyczy Konwencja, duży stopień ogólności jest nieunikniony. O ile w niektórych przypadkach można sformułować zalecenia dosyć szczegółowe, zwłaszcza gdy dotyczy to zmian w prawie, o tyle w wielu punktach odnoszących się do walki z określonymi zjawiskami za pomocą środków pozaprawnych, w naturalny sposób zalecenia nie będą wykraczać poza ogólne wezwanie do „uchwalenia strategii” czy „wdrożenia programów”. Nie można się natomiast zgodzić, że do osłabienia roli uwag końcowych przyczyniają się zalecenia, które nie są związane bezpośrednio z materią traktatu. Chodzi tutaj przede wszystkim o

635

165 wzywanie do ratyfikacji innych instrumentów z dziedziny praw człowieka lub realizacji zaleceń konferencji ONZ w materii praw człowieka⁶³⁶. Jak wskazano, jest to praktyka stosowana również przez Komitet. Należy zauważyć, że zobowiązania nałożone na państwa przez Konwencję są bardzo szerokie i nie dotyczą materii będącej przedmiotem zainteresowania wyłącznie tego traktatu. Wydaje się zatem wskazanym, by Komitet nawiązywał do innych dokumentów i tym samym zachęcał państwa do poszerzenia standardu ochrony przyznawanej jednostce. W przypadku Konwencji ma to o tyle duże znaczenie, iż traktaty, do których ratyfikacji nawołuje Komitet w mniej lub bardziej bezpośredni sposób dotykają problematyki dyskryminacji kobiet. Dotyczy to zarówno „nowych” konwencji uchwalonych w ramach ONZ w materii praw człowieka, takich jak MKPPM czy KPON, jak i instrumentów spoza „rdzenia” traktatów prawnoczłowieczych, a ściśle związanych z prawami kobiet, takich jak np. Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej⁶³⁷. Zwracanie uwagi państwa na inne instrumenty ochrony praw człowieka jest nie tylko dodatkowym środkiem nacisku, ale także przyczynia się do integracji międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Co więcej, pożądanym jest, by organy traktatowe nawiązywały w uwagach końcowych do zaleceń wystosowywanych w tej samej materii przez pozostałe komitety. Wzmocniłoby to w znacznym stopniu wymowę uwag końcowych i ich moc perswazyjną. Jest to zresztą zalecenie sformułowane w ramach spotkań międzykomitetowych, mające na celu lepszą integrację i wzmocnienie systemu organów traktatowych⁶³⁸. Jak już wskazano wcześniej, jest to – choć na razie w niewielkim stopniu, praktyka stosowana przez Komitet. Można także wskazać przypadki odwoływania się przez inne komitety w swoich uwagach końcowych do uwag końcowych Komitetu⁶³⁹.

Wprowadzenie uwag końcowych do praktyki Komitetu ma niewątpliwie przełomowe znaczenie dla poprawy skuteczności jego funkcji jako organu powołanego

636

Ibidem, s. 38-44.

637

Zob. Uwagi końcowe do V i VI sprawozdania Islandii z dn. 18 lipca 2008 r., CEDAW/C/ICE/CO/6, pkt 4.

638

Sprawozdanie z 2 spotkania międzykomitetowego, które odbyło się w 2003 r., A/58/350, Aneks I, pkt 13.

639

Zob. np. Uwagi końcowe Komitetu PPM do wstępnego sprawozdania Filipin z dn. 22 maja 2009 r., CMW/C/PHL/CO/1, pkt 48, które zawierają następujące odwołanie: „The Committee endorses the

recommendations of the Committee on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women in this regard”.

166 zgodnie z art. 17 Konwencji „w celu badania postępu w stosowaniu Konwencji”. Stanowią one zwieńczenie procesu sprawozdawczego i jego najbardziej wymierny efekt. To właśnie te uchwały pozwalają spośród całego dorobku Komitetu w sposób najpełniejszy monitorować postęp dokonany przez państwa i śledzić sposób rozwiązywania na przestrzeni lat problemów, na jakie napotyka realizacja praw zawartych w Konwencji lub diagnozować czynniki, które stoją na przeszkodzie zapewnienia tych praw. Należy przy tym podkreślić, że aby uwagi końcowe w pełni odzwierciedlały proces wykonywania obowiązków konwencyjnych przez dane państwo, niezbędnym jest regularne wypełnianie przez rząd obowiązku sprawozdawczego. Tylko w takim przypadku uwagi końcowe tworzą pewien cykl, który umożliwia pełną diagnozę stanu przestrzegania Konwencji, a także stwierdzenie w jakim stopniu wypełniane są zalecenia Komitetu.

Na rolę i znaczenie uwag końcowych bezpośredni wpływ ma w dużej mierze ich jakość. Analizując uwagi końcowe wystosowane przez Komitet na przestrzeni lat pod adresem wybranych państw⁶⁴⁰ można stwierdzić, że instrument ten przeszedł znaczną ewolucję i obecne uwagi końcowe znacznie lepiej spełniają swoją funkcję, niż uwagi sprzed kilku lub kilkunastu lat. Jak już wspomniano, zmianie uległa struktura uwag końcowych, które obecnie stanowią rozbudowane i dobrze usystematyzowane dokumenty. Uwagi końcowe formułowane w latach 90’ charakteryzowały się dużą lakonicznością i wymieniały jedynie wybrane problemy związane z przestrzeganiem Konwencji. Część zawierająca zalecenia Komitetu była bardzo krótka i odnosiła się tylko do niektórych problemów zdiagnozowanych w uwagach⁶⁴¹. Rekomendacje dotyczyły w dużej mierze nie tyle ochrony praw zawartych w Konwencji, co sposobu realizacji obowiązku sprawozdawczego, koncentrując się na materii, która powinna zostać zawarta w kolejnym sprawozdaniu⁶⁴². Jak już wskazano, obecnie każdemu z problemów wyszczególnionych w uwagach towarzyszą zalecenia sformułowane przez Komitet⁶⁴³.

W uchwalanych obecnie uwagach końcowych można także dostrzec silniejszą tendencję do odwoływania się przez Komitet do własnych zaleceń wystosowanych we

640

Do analizy wybrano po jednym państwie z każdej grupy geograficznej, które stosunkowo regularnie składały sprawozdania do Komitetu. Są to: Dania, Węgry, Gwatemala, Nigeria i Wietnam.

641

Zob. np. Uwagi końcowe do III sprawozdania Danii, Sprawozdanie z 16 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 13 – 31 stycznia 1997 r., A/52/38/Rev. 1, pkt 267-272.

642

Zob. np. Uwagi końcowe do połączonego wstępnego i II sprawozdania Gwatemali, Sprawozdanie z 13 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 17 stycznia – 4 lutego 1994 r., A/49/38, pkt 82.

643

Zob. np. Uwagi końcowe do VII sprawozdania Gwatemali z dn. 10 lutego 2009 r., CEDAW/C/GUA/CO/7.

167 wcześniejszych uwagach. Trzeba przy tym zauważyć, że czasami Komitet wypunktowuje, które konkretnie zalecenia uznaje za niezrealizowane⁶⁴⁴, a czasami ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że „żałuje, że jego rekomendacje [wystosowane w uwagach końcowych do poprzedniego sprawozdania okresowego] nie zostały

wypełnione w wystarczającym stopniu”⁶⁴⁵. Nawiązywanie przez Komitet do zaleceń zawartych we wcześniejszych uwagach końcowych jest jak najbardziej wskazane, wzmacnia bowiem nacisk wywierany na państwo oraz podkreśla ciągłość kontroli Komitetu. Zabieg ten uwypukla również długofalowy charakter pewnych problemów oraz brak należytej reakcji państwa⁶⁴⁶. Analizując uwagi końcowe wydane pod adresem danego państwa na przestrzeni kilkunastu lat można stwierdzić, że nawet jeśli Komitet nie odwołuje się bezpośrednio do swoich wcześniejszych ustaleń, część spostrzeżeń powtarza się w kolejnych uwagach końcowych co pozwala wyciągnąć wniosek o długotrwałej naturze danego problemu. Przykładowo, w przypadku Węgier jest to wysoka liczba wykonywanych zabiegów przerywania ciąży oraz słaba dostępność środków antykoncepcyjnych⁶⁴⁷, a w Danii niski odsetek kobiet wśród kadry akademickiej wyższego stopnia⁶⁴⁸. Na przykładzie uwag końcowych wystosowywanych pod adresem Danii widać także, że rekomendacje formułowane przez Komitet są coraz bardziej precyzyjne i szczegółowe. W odniesieniu do problemu kadry akademickiej zwykle ograniczały się one wcześniej do postulatu wdrożenia programów na rzecz zwiększenia liczby kobiet we wspomnianej grupie, natomiast zalecenia z 2009 r. odwołują się do polityki zastosowanej przez jeden z duńskich uniwersytetów i zachęcają do zastosowania tymczasowych środków szczególnych na wzór tej uczelni⁶⁴⁹. Podobnie w odniesieniu do Nigerii, w przypadku której stale podnoszonym problemem

644

Zob. np. Uwagi końcowe do VII sprawozdania Danii z dn. 7 sierpnia 2009 r., CEDAW/C/DEN/CO/7, pkt 11.

645

Zob. np. Uwagi końcowe do VII sprawozdania Gwatemali z dn. 10 lutego 2009 r., CEDAW/C/GUA/CO/7, pkt 9.

646

Zob. np. Uwagi końcowe do VI sprawozdania Nigerii z dn. 8 lipca 2008 r., CEDAW/C/NGA/CO/6, pkt 315, 317, 323, 331 – formułując zalecenia Komitet odwołuje się wyraźnie w tych punktach do swoich poprzednich uwag końcowych i wystosowuje rekomendacje „zgodnie z zaleceniami z 2004 r.”.

647

Uwagi końcowe do III sprawozdania Węgier, Sprawozdanie z 15 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 15 stycznia – 2 lutego 1996 r., A/51/38, pkt 254; Uwagi końcowe do połączonego IV i V sprawozdania Węgier, Sprawozdanie z nadzwyczajnej sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 5 - 23 sierpnia 2002 r., A/57/38, pkt 329; Uwagi końcowe do VI sprawozdania Węgier z dn. 10 sierpnia 2007 r., CEDAW/C/HUN/CO/6, pkt 28.

648

Uwagi końcowe do III sprawozdania Danii, Sprawozdanie z 16 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 13 – 31 stycznia 1997 r., A/52/38/Rev. 1, pkt 262; Uwagi końcowe do połączonego IV i V sprawozdania Danii, Sprawozdanie z 27 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 3-21 czerwca 2002 r., A/57/38, pkt 332; Uwagi końcowe do VI sprawozdania Danii z dn. 25 sierpnia 2006 r., CEDAW/C/DEN/CO/6, pkt 18-19; Uwagi końcowe do VII sprawozdania Danii z dn. 7 sierpnia 2009 r., CEDAW/C/DEN/CO/7, pkt 24-25.

649

168 był wysoki poziom analfabetyzmu wśród kobiet⁶⁵⁰, dopiero zalecenia z 2004 r. zawierają konkretne wskazówki, odwołując się zarówno do założeń programu wdrażanego przez państwo, jak i zaleceń ogólnych Komitetu⁶⁵¹. Warto także przytoczyć przykład uwag końcowych w sprawie Wietnamu. O ile uwagi końcowe z 2001 r. zwracały tylko w sposób ogólny uwagę na potrzebę walki ze stereotypami kształtującymi wizerunek płci w społeczeństwie⁶⁵², o tyle w uwagach z 2007 r. znajdują się dużo bardziej precyzyjne zalecenia w tej materii. Komitet podkreśla rolę mediów w kształtowaniu postaw społecznych oraz m.in. zaleca przetłumaczenie Konwencji na języki mniejszości etnicznych, a także rekomenduje by problematyka równości płci była poruszana w audycjach radiowych i telewizyjnych emitowanych w językach tych mniejszości⁶⁵³.

Jak już wspomniano, obecne uwagi końcowe posiadają dużo bardziej przejrzystą strukturę, niż uwagi z wcześniejszych lat. Problemy wyodrębnione przez Komitet wraz z towarzyszącymi im rekomendacjami są uporządkowane wegług kilkunastu grup (m.in. uczestnictwo w życiu publicznym i politycznym, przemoc wobec kobiet, rynek pracy, zdrowie). Pomimo, że kategorie te odpowiadają zazwyczaj poszczególnym artykułom Konwencji, za poważny mankament należy uznać brak odwoływania się przez Komitet w uwagach końcowych do konkretnych postanowień Konwencji. Praktyka polegająca przyporządkowaniu do danych uwag i rekomendacji numerów artykułów monitorowanego traktatu stosowana jest obecnie przez większość pozostałych komitetów⁶⁵⁴. Jest to ważny zabieg, pozwala bowiem jednoznacznie stwierdzić z którym artykułem konwencji wiążą się ustalenia organu traktatowego i które prawa nie są należycie chronione przez państwo, tym bardziej że często jedno zjawisko (np. handel kobietami) powoduje naruszenia szeregu praw i wolności. Odwołanie się do

650

Uwagi końcowe do połączonego II i III sprawozdania Nigerii, Sprawozdanie z 19 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 22 czerwca – 10 lipca 1998 r., A/53/38/Rev.1, pkt 166; Uwagi końcowe do połączonego IV i V sprawozdania Nigerii, Sprawozdanie z 30 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 12 - 30 stycznia 2004 r., A/59/38 part. I, pkt 304.

651

Uwagi końcowe do połączonego IV i V sprawozdania Nigerii, Sprawozdanie z 30 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 12 - 30 stycznia 2004 r., A/59/38 part. I, pkt 304. Na marginesie warto dodać, że dość zaskakująco problem analfabetyzmu nie został z kolei w ogóle podjęty w uwagach końcowych z 2008 r.

652

Uwagi końcowe do II i połączonego III i IV sprawozdania Wietnamu, Sprawozdanie z 25 sesji Komitetu, która odbyła się w dn. 2-20 lipca 2001 r., A/56/38, pkt 251.

653

Uwagi końcowe do połączonego V i VI sprawozdania Wietnamu z dn. 2 lutego 2007 r., CEDAW/C/VNM/CO/6, pkt 13.

654

Zob. np. Uwagi końcowe Komitetu Praw Człowieka do III sprawozdania Uzbekistanu z dn. 25 marca 2010 r., CCPR/C/UZB/CO/3; Uwagi końcowe Komitetu PGSK do V sprawozdania Polski z dn. 2 grudnia 2009 r., E/C.12/POL/CO/5; Uwagi końcowe Komitetu LDR do VIII-XIII sprawozdania Kambodży z dn. 1 kwietnia 2010 r., CERD/C/KHM/CO/8-13; Uwagi końcowe Komitetu przeciwko Torturom do III sprawozdania Azerbejdżanu z dn. 8 grudnia 2009 r., CAT/C/AZE/CO/3.

169 artykułów traktatu zwiększa jurydyczne walory uwag końcowych, a także ułatwia ich wykorzystanie na różnych płaszczyznach, np. w trakcie budowania argumentacji w postępowaniu przed sądem czy w ramach lobbingu organizacji pozarządowych. Jest zatem wysoce pożądanym by Komitet, biorąc także pod uwagę doświadczenia pozostałych organów traktatowych, w większym stopniu odwoływał się do materii konwencyjnej w swoich uwagach końcowych, niż robi to dotychczas.

Reasumując należy podkreślić, że wypracowana obecnie forma uwag końcowych, za wyjątkiem wskazanych wyżej różnic, jest w dużej mierze zbieżna z modelem stosowanym przez pozostałe organy traktatowe. Jest on efektem wieloletniej praktyki Komitetu, która doprowadziła do wykształcenia modelu dokumentu, który pozwala Komitetowi na dokonanie kompleksowej oceny „postępu w stosowaniu Konwencji” i przedstawienie swoich rekomendacji. Czynnikiem, który w kluczowym stopniu przyczynił się również do wzrostu znaczenia uwag końcowych jest fakt, że nie są one wyłącznie oparte na informacjach dostarczonych przez rząd, albowiem w dużej mierze ich podstawę stanowią dodatkowe materiały, w tym przede wszystkim sprawozdania alternatywne organizacji pozarządowych, które stanowią bardzo ważny