Zasadniczy walor edukacyjny formującej się obecnie na Słowacji koncepcji kształcenia uczniów szkoły podstawowej (základnej školy) w zakresie sztuki (výtvarnej výchovu; jak też výtvarnom umení – tj. sztuk wizualnych, plastycznych) stanowi to – jak zauważają: D. Fischer, M. Mu-droch, L. Čarný – iż oferuje ona wyjątkową przestrzeń dla rozwoju wszystkich sfer osobowości uczniów, posiada możliwości integrowania działań kształcących, umożliwia uczniom pozyski-wanie oryginalnych doświadczeń wynikających z eksperymentów z różnymi materiałami i ich przekształceń w artystyczną wypowiedź. Eksperymenty wiązane są tu z bogactwem procesów, metod i weryfi kacji wizualnych znaków właściwych szeroko rozumianym nie tylko sztukom plastycznym, ale i kulturze wizualnej, zwłaszcza w zakresie fotografi i, fi lmu, wideo, architektu-ry, mediów elektronicznych, wizualnych aspektów komunikacji elektronicznej i projektowania (produktów, ubrań, samochodów, mebli i wyposażenia wnętrz, twarzy i ciała)29.
Szczególne miejsca realizacji omawianej koncepcji kształcenia plastycznego stanowią na Słowacji tzw. popołudniowe (dodatkowe) szkoły dla uczniów utalentowanych artystycznie. Obecnie, jak zauważa W. Okoń, poważną innowację organizacyjną stanowią w coraz szerszej mierze różnicowania uczniów zmierzające do tego, aby pracowali oni w grupach homogen-nych i dzięki wyrównaniu możliwości uzyskiwali maksymalne efekty. Szczególnie ostro zasada różnicowania przejawia się w pracy z młodzieżą utalentowaną, dla której tworzy się specjalne szkoły lub wyodrębnione grupy30. ZUŠ im. Ľ. Fullu w Ružomberku to przykład takiej właśnie szkoły publicznej, przy czym powstałej z myślą nie tyle o uzdolnionej młodzieży, ile o uzdolnio-nych dzieciach. Choć w polskim systemie oświaty nie spotykamy, niestety, tego typu szkół, to jednak, jak zauważa W. Limont, wczesna edukacja kierunkowa osób zdolnych jest powszechnie stosowana na całym świecie, także w Polsce. W zależności od rodzaju zdolności edukacja może rozpoczynać się bardzo wcześnie, obejmować nawet małe dzieci, jak to się dzieje w przypadku uzdolnień artystycznych, np. muzycznych lub nieco starszych uczniów, kształconych w szko-łach mistrzostwa sportowego31.
Nosząca obecnie nazwę Základná Umelecká Škola im. Ľudovita Fullu w Ružomberku, miesz-cząca się w paru budynkach na terenie miasta Ružomberk, powstała w 1953 roku. Jest to jedna z pierwszych tego rodzaju placówek – o wyjątkowych tradycjach pedagogicznych – jak bowiem zauważa J. Laznibatová „na Słowacji dopiero na początku lat sześćdziesiątych zaczęto myśleć o społecznej potrzebie wspierania utalentowanych i uzdolnionych uczniów w szkołach i klasach, które miały poświęcić specjalną uwagę opiece nad dziećmi szczególnie uzdolnionymi”32.
28 Tamże.
29 D. Fischer, M. Mudroch, L. Čarný, Nová koncepcia výtvarnej výchovu na ZŠ (http://www2.statpedu.sk/buxus/docs/vyskum/ SPU/nova koncepcia_Vv.pdf; dostęp uzyskano 30.07.2012).
30 W. Okoń, Wprowadzenie…, s. 314.
31 W. Limont, Uczeń zdolny..., s. 146.
32 J. Laznibatová, Uczeń zdolny na Słowacji – koncepcja opieki na podstawie projektu alternatywnej opieki nad uzdolnionymi dziećmi, [w:] W. Limont J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. 2. Uczeń – Nauczyciel – Edukacja, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005, s. 109.
Obecny w szkole model edukacji, który nazwać można „modelem szkoły artystycznej (w pod-stawowym zakresie)33, ujmuje kształcenie uzdolnień kierunkowych do mistrzowskiego poziomu34
z zakresu następujących sztuk: muzyki, plastyki (sztuk wizualnych), tańca, literatury, sztuk dra-matycznych oraz teatralnych. Przez prawie 60 lat szkołę tę ukończyło ponad 2000 absolwentów – wielu spośród nich to obecnie znani artyści z zakresu różnych dziedzin sztuki. Obecnie do szkoły na zajęcia odbywające się popołudniami (od poniedziałku do piątku) uczęszcza 900 uczniów (nie-którzy uczniowie uczestniczą w zajęciach z zakresu kilku sztuk)35.
W ZUŠ im. Ľ. Fullu w Ružomberku edukacja dzieci uzdolnionych plastycznie (w zakresie sztuk wizualnych) ma miejsce w budynku mieszczącym się przy ul. Satelity-Obvodová Cesta č. 23 – można by go nazwać, za J. Laznibatovą Podstawową Szkołą Plastyczną36. W szkole, w której mieliśmy okazję gościć – nie tylko dzięki szczególnej oprawie plastycznej korytarzy, klatki schodowej i poszczególnych pracowni – odczuwa się swoisty kreatywny czy też sprzy-jający kreatywności klimat37.
W zajęciach plastycznych odbywających się w ZUŠ im. Ľ. Fullu w Ružomberku, które mieli-śmy okazję zobaczyć, a jednym spośród nich przyjrzeć się szczególnie blisko, uczestniczyły dzie-ci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (w grupach 5-dzie-cio, 6-dzie-cio i 7-miolatków, przy czym w grupach tych spotkać także można było dzieci starsze, czyli te, które rodzice posłali do szkoły później). Każda spośród funkcjonujących obecnie w szkole grup (w liczbie 9) liczy maksymalnie po 12 uczniów, choć zwyczajowo w zajęciach uczestniczy zaledwie 8 do 10 uczniów. Ta niewiel-ka liczebność uczniowskich grup – o wiele niższa niż w normalnej szkole – stwarza niezwykłe możliwości pedagogicznych oddziaływań. Uzdolnione jednostki są różne, mają różne cechy oso-bowościowe, różne emocje, swój potencjał realizują w różnych dziedzinach38. Mniejsza ich ilość w szkolnej grupie (klasie) umożliwia nauczycielom:
– „zastosować podejście indywidualne, które oznacza wspomaganie ich rozwoju osobowościo-wego, poznawczego, emocjonalnego i społecznego, przy uwzględnieniu indywidualnych po-trzeb każdego ucznia (ktoś popo-trzebuje wzmocnić pewność siebie, ktoś rozwinąć samodziel-ność, ktoś zaakceptować inny sposób myślenia itp.)”39;
– „zapewnić różny poziom impulsów i doświadczeń w celu rozwoju potencjału uzdolnionych dzieci”;
– „wspierać jednostki uzdolnione w tym, aby odnalazły swoje miejsce w takich dziedzinach, które będą dla nich najodpowiedniejsze i w których będą mogły w pełni realizować swój po-tencjał (…)”40.
Uzyskiwanym w omawianej szkole wysokim efektom pedagogicznej pracy sprzyja nie tyl-ko fakt, że uczęszczające do niej dzieci posiadają szczególne zdolności plastyczne i chcą je roz-wijać oraz że ilość zajęć jest większa niż w normalnej szkole (jeden raz w tygodniu po 3 godzi-ny, a w normalnej szkole – 1 godz.), ale też i to, że w porównaniu z typową szkołą, ta pierwsza stwarza znacznie większe możliwości zastosowania specjalnych metod, form i środków, które są niespotykane w zwykłej szkole, ale które odpowiadają poziomowi rozwoju tych
szczegól-33 Por. W. Limont, Uczeń zdolny…, s. 146; J. Banaš, S. Gero, A. Jusko, E. Sefranková, Didaktika výtvarnej výchovy, Slovenské pedagogické nakladelstvo, Bratislava 1989, s. 276–278.
34 Por. tamże.
35 Základná Umelecká Škola im. Ľudovita Fullu (http://www.zusruzomberok.sk; dostęp uzyskano 20.09.2012).
36 Por. J. Laznibatová, Uczeń zdolny na Słowacji…, s. 109.
37 Por. M. Karwowski, Klimat dla kreatywności, [w:] Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. K.J. Szmidt, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005, s. 229–248.
38 Tamże, s. 115.
39 Tamże.
nie uzdolnionych dzieci41. Przy tym podkreślenia wymaga fakt, iż stosowną aktywność twórczą dziecka warunkują nie tylko wspomniane dotąd metody, formy i środki oraz mała liczebność dziecięcych grup, która między innymi stwarza możliwości bardziej indywidualnego podejścia do każdego ucznia, ale także – co również dało się zauważyć w odwiedzanej przez nas ZUŠ im. Ľ. Fullu w Ružomberku – panująca w grupie twórcza atmosfera, szczególne interpersonalne re-lacje i więzi między nauczycielem a jego uczniami, między samymi uczniami, ale też między nauczycielami, dziećmi oraz rodzicami i dziadkami, żywo zainteresowanymi postępami swoich dzieci, nierzadko dyskretnie je obserwującymi podczas pracy (jak czynili to dostrzeżeni przez nas rodzice i dziadkowie, zwłaszcza najmłodszych dzieci). Jak zauważa B. Dyrda „w krajach mających sukcesy w obszarze pracy z uczniem zdolnym (…) ważną rolę odgrywa (…) zaanga-żowanie rodziców w efektywną edukację uczniów zdolnych. Wszędzie rodzice dobrze oceniają możliwość zaangażowania się w edukację dziecka, z czego korzystają wszystkie strony zaanga-żowane w ten proces”42.
Ważną rolę w edukacji uczniów ku twórczości odgrywa dialog pedagogiczny, w tym rozmo-wy indywidualne43. Nawiązując do szerokiej listy wskazówek, które E. P. Torrance sformułował dla nauczycieli, podkreślę, iż w występujących w ZUŠ im. Ľudovita Fullu procesach kształcenia myślenia twórczego młodszych uczniów uzdolnionych plastycznie, dostrzegalne było respekto-wanie następujące dyrektyw44:
– Ceniono myślenie twórcze uczniów młodszych, wyraźnie okazywano, że taki rodzaj myślenia jest doceniany.
– Zachęcano uczniów do zadawania pytań, eksperymentowania i mani pulowania przedmiotami oraz ideami. Naturalna ciekawość dzieci skłaniała je do wykonywania tych ope racji badaw-czych – przy czym nie tylko pozwalano im to robić, lecz niektóre dzieci spe cjalnie do tego zachęcano.
– Rozwijano w dziecięcej grupie twórczą atmosferę.
– Uczono tolerancji w stosunku do nowych bądź różnorodnych idei.
– Nie narzucano sztywnych schematów rozwiązań. Zachęcano dzieci do wysuwania własnych pomysłów. Wspierano uczenie się inicjowane przez samych uczniów.
– Stwarzano sytuacje wymagające od dzieci twórczego myślenia.
– Popierano i chwalono uczniów za ich inicjatywę, samo dzielne inicjowane działania. – Zachęcano do samodzielności.
– Zachęcano uczniów do pełnej realizacji pomysłów.
– Udostępniano odpowiednie środki do realizacji pomysłów.
W zobrazowaniu roli czynników omawianych dotąd i nieomawianych, z jakimi mamy do czy-nienia w przypadku procesu stymulowania dziecięcej twórczości czy też wspierania ich w rozwo-ju własnych zdolności plastycznych – posłużę się schematem H. Krauze-Sikorskiej (patrz rys. 1).
41 Por. tamże, s. 114.
42 Por. B. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych. Studium społeczno-porównawcze, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2012, s. 157–158.
43 A. Hobił, Działalność szkoły we wspomaganiu rozwoju ucznia zdolnego, Kraków 2010, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, s. 49.
44 Por. K.J. Szmidt, Paula Torrance’a inkubacyjny model kształcenia uczniów zdolnych, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. 1. Zdolności i stymulowanie ich rozwoju, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005, s. 185–187; W. Limont, Uczeń zdolny…, s. 184–187.
Rys. 1. Uwarunkowania artystycznych twórczych działań dziecka (Źródło: H. Krauze-Sikorska45). Za znaczące uwarunkowania właściwego procesu wspierania uczniów w rozwoju zaintereso-wań plastycznych należy uznać także te, jakie przedstawia rys 1., które (ze względów ekonomicz-nych) często bywają najtrudniejszymi do spełnienia. Chodzi tu o odpowiednio wyposażone pra-cownie plastyczne, np. takie, jakie posiada ZUŠ im. Ľ. Fullu w Ružomberku. Każda z pracowni, którą mieliśmy okazję zobaczyć, wyposażona jest w stosowny sprzęt, materiały i narzędzia, jak i obszerną podręczną biblioteczkę zawierającą literaturę pomocną nauczycielom i uczniom.
W pracowniach plastycznych znajdujących się w ZUŠ im. Ľ. Fullu, co w pewnym sensie dostrzec już można na powyższych fotografi ach (sporządzonych w trakcie naszego rekonesansu), realizowane są zajęcie z zakresu różnych dziedzin sztuk wizualnych46:
– Rysunek – stanowi on podstawę kształcenia w odniesieniu do wszystkich pozostałych dzie-dzin sztuk plastycznych. Proces kształcenia odbywa się tu stopniowo. Najpierw uczniowie uczą się właściwie dostrzegać i stosować kreski, kształty grafi czne, a następnie w aspekcie rysunku wprowadzani są stopniowo w świat kompozycji, a w starszych klasach także per-spektywy i cieniowania. Ważny element kształcenia uczniów stanowi tu też umiejętność wyrażania własnych uczuć i postaw za pomocą rysunku. Do ich wykonania wykorzystuje się narzędzia typu: ołówek, kredki, kredę, pastele, tusz itp., a jako podłoża używa się nastę-pujący typ materiałów: papier, drewno, tkanina, kamień itp.
– Malarstwo – „tchnie ducha w rysunek”, odzwierciedla wolność i spontaniczność dziec-ka. Podobnie jak pozostałe dziedziny sztuki, charakteryzuje się specyfi cznymi technikami i zasadami. Dzięki malarstwu uczniowie uczą się odpowiednio łączyć kolory, zamalowy-wać powierzchnię, wyrazić we własnej twórczości nie tylko zawartość barw, perspektywy i przestrzeni, ale również postawy, uczucia i nastroje. Uczniowie wdrażani są do malowa-nia farbami temperowymi, akwarelowymi, do tkanin, drewna i szkła.
– Modelowanie – stanowi ten rodzaj sztuki plastycznej, którą młodsi uczniowie ZUŠ im. Ľudovita Fullu podejmują najchętniej. Począwszy od tzw. przygotowawczego roku nauki
45 H. Krauze-Sikorska, Edukacja przez sztukę. O edukacyjnych wartościach artystycznej twórczości dziecka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, s. 284.
46 Korzystam tu z dokonanych przez siebie obserwacji oraz rozmów z nauczycielami odbytych w trakcie pobytu w Ružomberku (wyjazdu studyjnego), jak i z obszernych fragmentów informacji zaczerpniętych z: Tamże, Základná umelecká škola Ľudovita… (linki: vytvarný odbor – kresba; maľba,)
(zwykle są to dzieci przedszkolne, w wieku 5 lat, choć nie tylko) sposobi się uczniów do tej formy tworzenia. Modelują (w tym lepią) nie tylko w glinie, ale wykorzystują także papier czy drut. Stopniowo uczą się modelować i projektować proste kształty, nabywając w ten sposób umiejętności tworzenia niewielkich rzeźb. Uczniowie realizują też modele z cera-miki. Ulepione przez uczniów wytwory ceramiczne poddawane są wypaleniu, a następnie pokryciu farbami ceramicznymi.
– Rzeźba – jest powszechnie stosowna w plastycznym kształceniu uczniów Ľudovita Fullu. Pod okiem specjalistów z tej dziedziny uczniowie uczą się w specjalnie przygotowanych warsztatach tworzyć drewniane rzeźby i płaskorzeźby według własnych pomysłów lub też wynikających z zainteresowania tematami sugerowanymi im przez nauczyciela. Nabywają umiejętności nie tylko samej obróbki drewna, cięcia i grawerowania w drewnie specjalny-mi dłutaspecjalny-mi, ale poznają również i w specyfi czny sposób odczuwają istotę materiału (drew-na) jako jednego z artystycznych środków wyrazu.
– Grafi ka i techniki grafi czne, linoryt, drzeworyt, grafi ka komputerowa, tkactwo i koronkar-stwo klockowe należą do trudnych technik artystycznych, wymagających bardziej indywi-dualnego podejścia, szczególnych zainteresowań, jak też, w przypadku grafi ki, posiadania stosownej siły fi zycznej – dlatego podejmowane są podczas zajęć z uczniami raczej star-szych klas.
W trakcie naszej wizyty w ZUŠ im. Ľudovita Fullu mieliśmy także okazję szerzej obser-wować zajęcia plastyczne odbywające się z uzdolnionymi plastycznie dziećmi w wieku przed-szkolnym. Prowadziła je pani mgr Jana Hradilová. Tematem zajęć były maski na Fasiangy (ostat-ni dzień karnawału). Wiązał się on z poprzed(ostat-nim tematem, w ramach którego dzieci przedstawiły w stroju karnawałowym dowolną postać lub samych siebie. Inspirację aktualnej twórczej aktyw-ności dzieci stanowił przegląd zawartych w internecie rysunków, fotografi i oraz ilustracji w książ-kach. W ramach zleconego zadania plastycznego dzieci łączyły dowolne techniki plastyczne: ry-sunku, malarstwa, collage itp., także w celu uzyskania efektu 3-D.
Wielkie zaangażowanie dzieci rozbudziło zadanie plastyczne związane ze zbliżającym się udziałem dzieci w słowackim święcie Fasiangy – bliskiemu dzieciom pod względem emocji, ak-tualnej sytuacji w ich życiu oraz dowcipnej otoczki święta47. Ważny aspekt stanowił tu też swoisty eksperyment – łączenia kilku, poznanych z osobna, technik plastycznych w jednym wytworze pla-stycznym. Efekty pracy pięciolatków – w tym także cząstkowe, obserwowane przez nas – zdumie-wały: zakresem samodzielności dzieci, sposobami kooperacji, współdziałania, doborem środków wyrazu plastycznego i uzyskanymi wytworami – maskami.