Z przedstawionych rozważań wyłaniają się pewne wnioski stanowiące podstawę do budowania efektywnych metod nauczania oraz formułowania skutecznych form opieki nad uczniami uzdol-nionymi plastycznie:
1. W świetle literatury przedmiotu twórczość plastyczna, podobnie jak wszelkie inne przeja-wy twórczości, jawią się jako zjawisko niezprzeja-wykle złożone, wieloaspektowe i różnorodne. W związku z tym rozwój twórczości kształtuje się pod wpływem oddziaływania wielu róż-norakich czynników podmiotowych i środowiskowych, które funkcjonują we wzajemnych interakcjach. W przypadku uczniów będących w wieku szkolnym najważniejsze dla nich jest środowisko rodzinne i szkolne.
2. W psychologii twórczości dominują obecnie dwa podstawowe przeświadczenia:
a) proces twórczy wszelkiego rodzaju kształtuje się w efekcie interakcji cech intelektual-nych twórcy (ucznia) z jego sferą emocjonalno-motywacyjną, jego zainteresowaniami, potrzebami, postawami, a więc w kontekście wszystkich cech jego osobowości.
b) w analizie procesu twórczego oraz cech osobowości twórcy muszą być brane pod uwagę różnice indywidualne, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi twórcami (uzdolniony-mi ucznia(uzdolniony-mi).
3. Z tych prawidłowości muszą sobie zdawać sprawę zarówno rodzice, jak i nauczyciele opie-kujący się uczniem uzdolnionym plastyczne (podobnie jak też uczniem przejawiającym jakie-kolwiek inne uzdolnienia).
4. Uwzględnianie wspomnianych prawidłowości wyznaczających rozwój twórczości (w tym twórczości plastycznej) umożliwi rodzicom i nauczycielom uzdolnionych uczniów stworze-nie zewnętrznych i podtrzymywastworze-nie wewnętrznych warunków sprzyjających dobrej organi-zacji zajęć stymulujących zainteresowania i uzdolnienia ucznia, stworzenie klimatu uznania dla wysiłków ucznia, nagradzanie jego osiągnięć, udzielanie mu psychicznego i ekonomicz-nego wsparcia. Takie postępowanie rodziców i nauczycieli prowadzi do kształtowania się na-wyku twórczego myślenia i działania uczniów.
5. Konstruując szczegółowe metody dydaktyczne oraz opracowując inne formy opieki nad uczniami uzdolnionymi plastycznie, należy brać pod uwagę wiek rozwojowy ucznia, stopień rozwoju jego talentu, dojrzałość jego osobowości oraz wszelkie podmiotowe i środowiskowe uwarunkowania, w jakich pozostaje uczeń.
6. W literaturze przedmiotu odnaleźć można różne propozycje programów dydaktycznych słu-żących kształtowaniu twórczych uzdolnień ucznia91.
7. W prezentowanej pracy wskazano na sześć powiązanych ze sobą czynników, jakie – zdaniem Sternberga i Lubarta92 – stymulują rozwój twórczości oraz na dwanaście, szczegółowo opisa-nych przez wspomniaopisa-nych autorów, zasad stymulowania kreatywności uczniów.
8. Nie można zapominać o tym, że kształtowanie się wielorakich cech złożonej osobowości twórców (także twórców dzieł plastycznych) dokonuje się na przestrzeni dłuższego okresu czasu i, jak już wspominano, pod wpływem wielu czynników.
9. Badania psychologiczne wykazały, że psychologiczne i ekonomiczne wsparcie rodziny, która spełnia określone wymogi, stanowi nieodzowny warunek rozwoju twórczości dziecka. Po-nadto ojciec, realnie obecny w życiu dziecka, stanowiąc dla dziecka symbol w procesie jego socjalizacji, oddziałuje, w odczuciu uczniów i studentów szkół plastycznych, na ich rozwój twórczy w stopniu większym niż matka. Ojciec poprzez pracę nad doskonaleniem samego sie-bie, stanowi wzór do naśladowania przez dziecko.
Wydaje się, że opisane czynniki oraz sformułowane zasady postępowania stanowią bardzo konkretne i wyraźnie pomocne wskazówki, zarówno dla nauczycieli, jak i dla rodziców, w proce-sie budowania innowacyjnych programów nauczania i opiekowania się uczniami uzdolnionymi plastycznie.
Bibliografi a
BRONFENBRENNER U., Czynniki społeczne w rozwoju osobowości, „Psychologia Wychowaw-cza” 1970, nr 1, s. 1–19; nr 2, s. 141–161.
ERIKSON E.H., Dzieciństwo i Społeczeństwo, Rebis, Poznań 1997.
FREUD Z., The Origin and Development of Psychoanalysis, trans. by Harry W. Chase. Worcester, Mass., „The American Journal of Psychology”, Vol. XXI, No. 2, April 1910, s. 181–218.
91 M. Galewska-Kustra, Dwanaście kluczowych decyzji dla twórczości – stymulowanie kreatywności uczniów w koncepcji Roberta J. Sternberga, [w:] Psychologia twórczości. Nowe Horyzonty, red. S. Popek, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2009.
92 R.J. Sternberg, T. Lubart, The concepts of creativity: prospects and paradigms, [w:] R.J. Sternberg (red.), Handbook of Creativity, Cambridge University Press, Cambridge 1999.
FROMM E., O sztuce miłości, PIW, Warszawa 1971.
GUILFORD J.P., The nature of Creativity, Western Washington College Bulletin, Washington 1960.
LIMONT W., CIEŚLIKOWSKA J., Wybrane zagadnienia edukacji uczniów uzdolnionych, t. 1., Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005.
NĘCKA E., Proces twórczy i jego ograniczenia, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 1999. NOSAL CZ., Twórcze przetwarzanie informacji, Wrocław 1992.
PEARSONS T., Struktura społeczna a osobowość, PWN, Warszawa 1969.
POPEK S., Człowiek jako jednostka twórcza, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
POPEK S., Psychologia Twórczości. Nowe Horyzonty, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009. SĘK H., TOKARZ A., Szkice z teorii twórczości i motywacji, SAWW, Poznań 1991.
STERNBERG R.J., Creativity as a habit, [w:] Ai-Girl Tan (red.). Creativity. A Handbook for
Teachrs, World Scientifi c, New Jersey, London, Singapore, Beijing, Shanghai, Hong Kong,
Taipei, Chennai 2007.
STERNBERG R.J., Handbook of Creativity, Cambridge University Press, Cambridge 1999. STERNBERG R.J., Nature of Creativity, Cambridge University Press, Cambridge 1988. STERNBERG R.J., Spear-Swerling L., Jak nauczyć dzieci myślenia, GWP, Gdańsk 2003.
TOKARZ A., Rola aktywności poznawczej w aktywności twórczej, Ossolineum, Wrocław-Warsza-wa-Kraków 1985.
1.4. Teachers’ education in Slovakia and Poland – Teresa Olearczyk
Abstract
One of the most important challenges of the contemporary world is the strenghtening and preservation of intellectual potential of artistically gifted persons, children and youth in par-ticular. Talented and creative people, gifted with extraordinary skills, are the principal stimu-lus for all forms of development of social and national activities. Success and experience in the fi eld of science, production, new technologies, culture and education of countries with the highest rates of development point out to the need of a radical restructuring of the educational system. It should create appropriate conditions for gifted youth, so that they can develop their skills according to their abilities.
Globalisation and dynamic changes heppening in the world require for education, in the Eu-ropean context, to take a different approach to human development. On the one hand it is sup-posed to express the specifi city and identity of particular countries. On the other, it should be universal, so to prepare children and youth for solving European problems and create a har-monious global society93. The issues of teachers’ education, competence, training and perfect-ing give rise to many questions. Education of teachers is, in fact, a multifunctional, interdis-ciplinary and multidimensional process, which covers three areas of content and methods of work: axiological-cognitive, emotional and practical, as well as four domains of activity: lo-cal environment, Poland, Europe and the world94.
The goal of early stages of education is to allow a child for a comprehensive development of personality, thanks to an observation of the surrounding world. The right development of a pupil in early school age is crucial for his or her advancement in later years. The goal of the 21st century education is to cultivate a new generation – people with versatile knowledge, possessing both rational and emotional intelligence.
Art, culture and artistic education allow children to develop their own cultural identity, teach them to identify with their culture and help to develop tolerance for other cultures and
val-93 I. Wojnar, Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 1997, p. 65.
ues. Creativity of pupils in early school age is developed through visual, sound, language and motion stimuli. The programme comprises theoretical information, later applied in practice. Artistic education enables pupils to perceive the reality through art; describe their aesthetical experiences, stemming from artworks observation; and express their afterthoughts and emo-tions, using different artistic techniques, employed during art classes.
The research conducted in Poland and Slovakia, concerning the current issues of pedagogy, shows different ways of diagnosis, support and work with artistically gifted pupils. The re-sults of the study, gathered in a form of recommendations (after the conducted analysis), were proposed to be employed in Polish schools, since they are the key ideas for supporting skilled and talented pupils. The author got familiar with different forms and methods of work gifted children in practice, and managed to collect materials that have not been published hitherto.
Proces globalizacyjny i dynamiczna zmienność świata powodują, że kształcenie w Europie wymaga innego niż dotąd spojrzenia na los i rozwój człowieka. Ma ono z jednej strony wyra-zić swoistość i tożsamość poszczególnych krajów, z drugiej zaś być uniwersalne w takim zakre-sie, aby uczestniczyć w przygotowaniu dzieci i młodzieży do rozwiązywania problemów Europy i współtworzyć harmonijną społeczność globalną95. Pojawia się wiele pytań dotyczących edukacji, kształcenia, kompetencji nauczyciela, jego doskonalenia. Edukacja nauczycielska jest procesem wielofunkcyjnym, interdyscyplinarnym, wielostronnym i obejmuje trzy sfery treści i metod pracy: aksjologiczno-poznawczą, emocjonalną i praktyczną oraz cztery obszary działania: środowisko lokalne, Polskę, Europę i świat96.
Kształcenie nauczycieli wyłącznie lub rutynowo narodowe, tradycyjne już nie wystarczy, ono już nie jest w stanie wykrzesać impulsów niezbędnych dla międzynarodowego porozumienia, o które UNESCO zabiega w dziedzinie wychowania i praw człowieka97.
Profesjonalizm zawodowy i refl eksyjność nauczyciela w dużym stopniu zależą od jego przy-gotowania, koncepcji kształcenia zarówno przedmiotowego, jak i zawodowego98. W ostatnim dziesięcioleciu pojawiło się bardzo wiele nowatorskich koncepcji kształcenia nauczycieli, prze-prowadzono wiele badań w tym zakresie, wydano kilkanaście pozycji zwartych, nie licząc artyku-łów w różnych czasopismach, a mimo to przygotowanie zawodowe nauczycieli nadal budzi wiele kontrowersji i niezadowolenia, zwłaszcza w odniesieniu do nauczycieli „przedmiotowców”99.
Zadaniem szkoły XXI wieku jest przede wszystkim kształtowanie nowego pokolenia – poko-lenia ludzi wszechstronnie rozwiniętych, którzy będą łączyć inteligencję racjonalną z inteligencją emocjonalną. Nowy model nauczyciela powinien „mieć wykształcenie akademickie, umieć
na-uczać innowacyjnie, a równocześnie być zdolnym do kształtowania tej umiejętności u swoich uczniów, sprawować nie tylko funkcję kształceniową, lecz również opiekuńczą, orientującą, selekcyjną i koordynującą100”.
W dzisiejszej rzeczywistości zagadnienia związane z odpowiednim kształceniem nauczycie-li uznawane są za kluczowe, szczególnie z punktu widzenia przeprowadzanych reform oświato-wych. System szkolnictwa cały czas podlega przemianom i ewoluuje. Wynika to przede
wszyst-95 I. Wojnar, Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 1997, s. 65.
96 Cz. Banach, Edukacja nauczycielska – stan i perspektywy, „Kultura i Edukacja” 1996, nr 3, s. 25.
97 P. Bernardin, Machiavel nauczycielem, Warszawa 1997, s. 89.
98 S. Włoch, Kształcenie nauczycieli w szkołach wyższych, [w:] Uniwersyteckie kształcenie nauczycieli wobec założeń europejskiej polityki edukacyjnej, Uniwersytet Opolski 1999, s. 32–33.
99 Badanie prowadzone przez Instytut Spraw Publicznych, B. D. Gołębniak, H. Kwiatkowską, ISE UO oraz kontrolę NIK.
kim z wysokich oczekiwań społecznych. Potrzebni są więc nauczyciele, którzy będą w stanie sprostać tym oczekiwaniom.
Współczesny nauczyciel musi być wszechstronny, powinien mieć doskonale opanowaną nie tylko wiedzę z własnego przedmiotu, ale także z przedmiotów pokrewnych. Jego obowiązkiem jest przekazywanie wiedzy, ale również wskazywanie uczniom sposobów na jej łatwe przyswoje-nie. „Nauczyciel szybko i racjonalnie powinien reagować na wszystko, co postępowe i
twór-cze”101.