Realizacja zadań edukacyjnych dotyczących pracy z dziećmi zdolnymi (szczególnie uzdolniony-mi) wymaga odpowiednio przygotowanej kadry pedagogów – praktyków, których tak wykształce-nie, jak i kompetencje zawodowe powinny zagwarantować właściwe efekty ich pracy zawodowej: wykształcenie „elity intelektualnej XXI wieku”. W tym zaś kontekście rodzi się istotne pytanie o sposoby kształcenia i dokształcania nauczycieli edukacji przedszkolnej i szkolnej w zakresie pracy z dzieckiem zdolnym.
Preferencją w kształceniu nauczycieli pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej uczelni w Polsce jest kształtowanie postaw twórczych poprzez m.in. stosowanie ćwiczeń i technik pobu-dzających studentów do refl eksji nad własną tożsamością, do stosowania własnego wartościowa-nia norm i warunków etycznych. Kształcenie ma charakter pragmatyczny i skławartościowa-nia studentów do ciągłej weryfi kacji wiedzy pedagogicznej i ewentualnych zmian w stosowanych przez nich strate-giach myślenia i działania. W kształceniu tym zmierza się do ukształtowania człowieka kreatyw-nego, zdolnego do tworzenia nowych rozwiązań pedagogicznych i autokracji, co w konsekwencji ma doprowadzić do ukształtowania podobnych cech ucznia.
Na Słowacji szkolenie wspierania rozwoju uczniów zdolnych jest obowiązkowe dla wszyst-kich nauczycieli, którzy zamierzają pracować z dziećmi zdolnymi147. Z kolei zaś polska wykład-nia prawna nie wymaga od nauczycieli uczących dzieci zdolne żadnych szczególnych kwalifi kacji zawodowych. Także polskie uniwersytety i polskie akademie nie kształcą (i nie przygotowują) nauczycieli w tym zakresie148.
Od roku szkolnego 2006/2007 w SCHOLA LUDUS – Centrum pre podporu výchovy k vede w Bratysławie są realizowane kurzy tvorivého myslenia a tvorivej komunikácie pre učiteľov
zák-ladných a stredných škôl, których zasadniczym celem jest rozwój twórczego myślenia u
nauczy-cieli-kursantów jako efektywnego wzorca myślenia dla uczniów. Kursy te są równocześnie formą
146 Science Education in Europe..., s. 36.
147 Tamże, s. 38.
148 Zob. J. Cieślikowska, Nauczyciel ucznia zdolnego w teorii i badaniach, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red. nauk.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych, t. 2., Kraków 2005, s. 195.
prezentacji bogatego wachlarza technik intensyfi kujących procesy twórczego myślenia149. Warto poinformować, że kurs trwa 288 godzin i jest interpretowany jako szczególnego rodzaju studia po-dyplomowe. Słowacka sekcja European Council for High Ability (ECHA) organizuje szkolenia do-tyczące pracy z dziećmi zdolnymi. Nadto zaś problematyka zdolności i uzdolnień dzieci stanowi
samodzielny i obowiązkowy przedmiot akademicki na kilku słowackich uczelniach.
Inaczej i, niestety, znacznie gorzej jest w Polsce. Okazjonalne, nie zawsze efektywne i nie zawsze profesjonalne szkolenia dotyczące szeroko rozumianego problematu dziecka szkolnego w przedszkolu i/lub w szkole – są organizowane w naszym kraju przede wszystkim przez lokalne Ośrodki Doskonalenia Nauczycieli150. Niemniej należy podkreślić fakt, że Mazowieckie Samorzą-dowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli od roku szkolnego 2005/2006 prowadziło edukacyjny projekt „Szkoła Wspomagająca Uzdolnienia” – pod patronatem Katedry Badań Edukacyjnych i Dy-daktyki na Uniwersytecie Łódzkim. Ten projekt – adresowany do nauczycieli z województwa ma-zowieckiego – trwał 68 godzin (dla nauczycieli przedszkoli) i 80 godzin (dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej), był dobrze opracowany i profesjonalnie realizowany.
W roku szkolnym 2009/2010 w ramach wspomnianego projektu DiAMEnT podjęto
realiza-cję szkolenia nauczycieli z kl. 1–3 szkoły podstawowej w zakresie rozwoju twórczego myślenia,
a także szkolenia przygotowującego do pracy z uczniami zdolnymi (zarówno w toku szkolnego procesu dydaktycznego, jak i w pozaszkolnych instytucjach edukacyjnych i kulturalnych).
Ten powyższy i bardzo skromny przegląd sposobów kształcenia oraz dokształcania nauczy-cieli edukacji przedszkolnej i szkolnej w zakresie pracy z dzieckiem zdolnym w dwóch sąsiednich państwach: na Słowacji i w Polsce pozwala jednak wyprowadzić kilka istotnych wniosków na bliższą, a także i na nieco dalszą przyszłość, dotyczących problematyki dzieci zdolnych (uzdol-nionych) i ich nauczycieli w przedszkolach i szkołach podstawowych.
Po pierwsze, należałoby – w kontekście raportu Specifi c Educational Measures to Promote
all Forms of Giftedness at School in Europe151 – jednoznacznie stwierdzić fakt, że
problematy-ka wspierania rozwoju uczniów zdolnych we współczesnej europejskiej szkole jest nadal pro-blemem drugo-, a nawet i trzeciorzędnym. Szczególnie widoczne jest to w świetle najnowszych polskich i słowackich opracowań naukowych na temat szkoły (oraz nauczyciela) teraźniejszości i przyszłości152. Elżbieta Marek wykazała nam w prezentacji wyników ze swoich badań wła-snych (z roku 2008), że nie więcej niż 6,0% ogółu nauczycieli klas początkowych (pracujących w szkołach miejskich w województwie łódzkim) posiadało (zdobyło) wiedzę na temat ucznia zdolnego – w wyniku uczestnictwa w szkoleniach, które zostały zorganizowane przez łódzki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli153. Można ostrożnie przyjąć, że ten „nie więcej niż 6,0%
149 Zob. V. Biznárová, K. Teplanová, Kurz tvorivého myslenia a tvorivej komunikácie pre učiteľov základných [a stredných] škôl, [w:] Rozvoj schopnosti žiakov v prírodovednom vzdelávani, Univerzita Konštantína Filozofa, Nitra 2007, s. nieliczb.
150 W r. szk. 2011/2012 oraz 2012/2013 były organizowane m.in. 5-godzinne warsztaty „Dziecko zdolne w przedszkolu” (w Regionalnym Ośrodku Metodyczno-Edukacyjnym „Metis” w Katowicach) oraz 8-godzinne warsztaty „Dziecko zdolne, utalentowane, twórcze w edukacji elementarnej” (w poznańskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli). Nadto 12-godzinne bezpłatne szkolenie „Dziecko zdolne w mojej klasie” to oferta Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie.
151 Polska wersja tego raportu została wydana pod tytułem: Wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: Specjalne rozwiązania stosowane w szkołach w Europie, tłum. E. Kolanowska, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2008.
152 Przykładowo, w wartościowej publikacji słowackiej: A. Wiegerová (red.), Premeny školy a učiteľskej profesie [Changes in Schools & Teachers Profession], Občianske združenie Výchova – Veda – Vzdelávanie – Výskum, Bratislava 2008 ani jeden [z 31 tekstów] nie podejmuje (nie podjął) problematyki edukacji dziecka zdolnego. Podobnie, w publikacji polskiej: Nauczyciel w systemie edukacyjnym: Teraźniejszość i przyszłość, red. I. Adamek, E. Żmijewska,Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009 tylko jeden [na 21 tekstów] prezentuje problematykę edukacji dziecka zdolnego. Przykłady można by pomnożyć.
153 E. Marek, Doskonalenie zawodowe nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, [w:] Nauczyciel w systemie edukacyjnym: Teraźniejszość i przyszłość, red. I. Adamek, E. Żmijewska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, s. 107–108, tabela 3: Tematyka szkolenia a awans zawodowy.
ogółu nauczycieli klas początkowych” jest, niestety, również i dziś wskaźnikiem wiedzy ogółu polskich nauczycieli pracujących w szkołach naszego kraju na temat dziecka (ucznia) zdolnego i metod pracy z tym właśnie – zdolnym (uzdolnionym) dzieckiem. Joanna Jachimowicz udowod-niła „istnienie znacznych zaniedbań w dziedzinie budowania pozytywnych (…) relacji społecz-nych między uczniem zdolnym a mniej zdolnymi dziećmi”, a interpretacja daspołecz-nych liczbowych [z wyników jej badań] wskazuje, że tylko nieliczni nauczyciele stosują efektywne sposoby pracy z uczniem zdolnym154.
Po drugie, należałoby podjąć różnorodne efektywne przedsięwzięcia dla pozyskania
nauczy-cieli przedszkoli i klas początkowych w szkołach podstawowych do pracy z dzieckiem zdolnym zarówno poprzez intensyfi kację ilościową szkoleń zawodowych na temat „ucznia zdolnego” – or-ganizowanych przez lokalne ośrodki doskonalenia nauczycieli, jak i przede wszystkim poprzez organizację jedno- lub dwusemestralnych studiów podyplomowych – na wyższych uczelniach – dotyczących praktycznych umiejętności diagnozowania potencjalnych oraz rzeczywistych zdol-ności intelektualnych dzieci we wczesnym dzieciństwie, a także i metod nauczania oraz form pra-cy nauczyciela – odnośnie dzieci zdolnych. Ponadto warto by rozważyć wprowadzenie nowych obowiązkowych przedmiotów studiów z zakresu pedagogiki przedszkolnej i szkolnej, takich jak na przykład: diagnozowanie zdolności oraz uzdolnień dzieci, metodyka nauczania dziecka zdol-nego, pedagogika twórczości. Warto, być może, podjąć projekt międzyuczelniany, którego celem byłoby opracowanie modelu (a może nawet i kilku modeli) stymulowania rozwoju uzdolnień dzie-ci w przedszkolach155. Przy okazji wspomnę, że w ostatniej dekadzie XX wieku Witold Dobroło-wicz podjął trud organizacji magisterskich studiów pedagogicznych z zakresu psychopedagogiki kreatywności na warszawskiej Akademii Pedagogiki Specjalnej156, a w pierwszej dekadzie tego wieku zostało zorganizowane Podyplomowe Studium Pedagogiki Zdolności i Twórczości na Uni-wersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu157. Wreszcie chcę dodać, że Teresa Giza opracowała podręcznik Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej158.
Należałoby również opracować programy nauczania dzieci zdolnych oraz podręczniki do na-uki dla dzieci zdolnych. Z pewnością nie będzie to zadanie łatwe do realizacji, warto jednakże podjąć trud w tym właśnie kierunku.
Innym wreszcie istotnym problemem jest – moim zdaniem – konieczność podjęcia systema-tycznych badań naukowych nad dzieckiem zdolnym (dziećmi zdolnymi) w ośrodkach akademic-kich, zarówno przez pedagogów, jak i także przez psychologów i socjologów.
Po trzecie, należałoby podjąć starania, aby dzieci zdolne (dzieci utalentowane), jako
popula-cja dzieci mających spepopula-cjalne potrzeby edukacyjne, zostały (na wzór dzieci słowackich) wyróż-nione w polskiej wykładni prawnej, co z pewnością ułatwiłoby teoretykom pedagogiki, a przede wszystkim pedagogom-praktykom (nauczycielom) podejmować bardziej skuteczne działania edu-kacyjne na rzecz tych właśnie dzieci.
Nauczyciele, mając świadomość, że dziecko, które wyróżniają między innymi takie cechy osobowości, jak: bogata wyobraźnia, oryginalność myślenia, samodzielność w zakresie
rozwią-154 J. Jachimowicz, Komunikowanie się nauczyciela z uczniem zdolnym a role przydzielone zdolnym dzieciom przez rówieśników w klasie szkolnej, [w:] Nauczyciel w systemie edukacyjnym, red. I. Adamek, E. Żmijewska, s. 104. Zob. także: Tamże, s. 99, tabela 2: Sposoby pracy z uczniem zdolnym (…).
155 Zob. J. Uszyńska-Jarmoc, Problemy diagnozowania zdolności i uzdolnień kreatywnych dzieci we wczesnym dzieciństwie, „Eduka-cja” 2000, nr 4, s. 83–92; a także: Tejże, Sposoby identyfi kacji rozwojowego potencjału intelektualnego a modele stymulowania rozwoju uzdolnień dzieci we wczesnym dzieciństwie, [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red. nauk.), Wybrane zagadnienia edu-kacji uczniów zdolnych. T. 1. Zdolności i stymulowanie ich rozwoju, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005, s. 117–139.
156 K.J. Szmidt, Pedagogika twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 32.
157 D. Szczepańska, Praca z uczniem zdolnym, „Nowe w Szkole” 2004, nr 6, s. 8.
zywania problemów, wielokierunkowa inteligencja i zdolności twórcze jest dzieckiem zdolnym (uzdolnionym), winni zapewnić każdemu swojemu uczniowi o takich cechach możliwość rozwoju jego talentów. Musimy bowiem pamiętać także i o tym, że wykładnia prawna, nowoczesna teoria pedagogiczna, najlepsze podręczniki szkolne i internet nigdy nie stworzą takich warunków dla rozwoju osobowości dziecka zdolnego, jakie stworzy mądry nauczyciel „z sercem” – czyli kocha-jący dzieci i zaangażowany w swoją pracę.
Toteż, parafrazując znane słowa Wina i Charlesa Arnów, zakończę swoje refl eksje słowami: Mą-dry nauczyciel „z sercem” (…) „nie ponosi porażki”159, zapraszając równocześnie wszystkich nauczy-cieli dzieci zdolnych do podjęcia odpowiedzialnego wysiłku dla ich dobra i dla dobra naszej Ojczyzny.
Bibliografi a
ADAMEK I., ŻMIJEWSKA E., Nauczyciel w systemie edukacyjnym: Teraźniejszość i przyszłość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009.
ARN W., ARN CH., Uczniostwo według planu Mistrza, tłum. K. Wiazowski, FE, Toruń 2008. BIZNÁROVÁ V., TEPLANOVÁ K., Rozvoj schopnosti žiakov v prírodovednom vzdelávani,
Uni-verzita Konštantína Filozofa, Nitra 2007.
GIZA T., Pedagogika twórczości w pracy nauczycielskiej, Wydawnictwo WSP, Kielce 1998. LAZNIBATOVÁ J., Nadané dieťa: jeho vývin, vzdelávanie a podporovanie, IRIS, Bratislava
2001, [wyd. 2: tamże, 2003].
LEWOWICKI T., Kształcenie uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa 1980, [wyd. 2: tamże, 1986]. LIMONT W., CIEŚLIKOWSKA J., Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. 1.
Zdol-ności i stymulowanie ich rozwoju, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005.
LIMONT W., CIEŚLIKOWSKA J., Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. 2. Uczeń – Nauczyciel – Edukacja, Ofi cyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005.
PILCH T., Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, War-szawa 2007.
Science Education in Europe: National Policies, Practices and Research, Education Audiovisual
and Culture Executive Agency [EACEA Eurydice], Brussels 2011.
SZACHNIUK-ALBOWICZ P., Dziecko zdolne w szkole – prawda czy mit?, „Dyrektor Szkoły” 2007, nr 6, s. 20–21.
SZCZEPAŃSKA D., Praca z uczniem zdolnym, „Nowe w Szkole” 2004, nr 6, s. 8–12.
SZMIDT K.J., Pedagogika twórczości, seria: „Pedagogika”, GWP [Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne], Gdańsk 2007.
TOKARZ A., Uczeń zdolny w szkole, „Nowa Szkoła” 2004, nr 2, s. 4–11.
USZYŃSKA-JARMOC J., Problemy diagnozowania zdolności i uzdolnień kreatywnych dzieci we
wczesnym dzieciństwie, „Edukacja” 2000, nr 4, s. 83–92.
WIEGEROVÁ A. (ed.), Premeny školy a učiteľskej profesie [Changes in Schools & Teachers
Pro-fession], Občianske združenie Výchova – Veda – Vzdelávanie – Výskum, Bratislava 2008.
Źródła internetowe
http://akademickasp.plhttp://referaty.atlas.sk/odborne-humanitne/pedagogika/20707/nadane-deti
http://www.morciniec.eu/pl.php?id=4&view=5 [Morciniec N., Nauka języka obcego a wiek
ucznia, [2007].
http://www.sad.wsb-nlu.edu.pl
http://www.zsa.elblag.pl/s6-szkola-podstawowa-informacje-ogolne