Uczniowie utalentowani i uzdolnieni mają specjalne potrzeby edukacyjne, wymagające odpo-wiednich programów dostosowanych do ich możliwości i potrzeb poznawczych, emocjonalnych, społecznych i estetycznych. Stwarzanie odpowiednich uwarunkowań w edukacji tych uczniów obejmuje zagadnienia związane z treściami i metodami kształcenia, organizacją procesu naucza-nia, sieciami powiązań i współpracy między szkołami, centrami i organizacjami pozwalającymi na wzbogacenie ofert edukacyjnych48. W szkole podstawowej brakuje opieki nad wieloma rodza-jami uzdolnień49. Škola pre Mimoriadne Intelektovo Nadane deti w Ružomberku stanowi swoisty
47 Por. J. Laznibatová, Uczeń zdolny na Słowacji…, s. 116.
48 W. Limont, Uczeń zdolny…, s. 122.
wyjątek. Należy do około 30 słowackich szkół realizujących alternatywny program kształcenia uczniów zdolnych APROGEN – opracowany przez Jolanę Laznibatovą (w Bratysławie).
Jak pisze J. Laznibatová, projekt nie powstał jedynie na podstawie wiadomości teoretycz-nych, a jego praktyczną postać wymusiło samo życie. Inicjatorami nowej koncepcji edukacji dzie-ci uzdolnionych byli przede wszystkim rodzice i dziadkowie. Stawiali pytania, prowokowali my-śli i pomysły, które udało się włączyć do projektu50. „Upo wszechniany jest on w sieci szkół dla dzieci zdolnych na terenie całej Słowacji. Cechą charakterystyczną omawianego programu jest poło żenie nacisku na opiekę nad uczniami i na wsparcie psychologiczne, rozwijanie ich osobowo-ści i motywacji, umiejętnoosobowo-ści kierowania własnym rozwojem, kształtowanie kompetencji społecz-nych. W szkołach realizu jących program APROGEN wykorzystuje się indywidualizację kształce-nia, zróżnicowanie programów z uwzględnieniem różnic indywidual nych uczniów, przy czym bierze się pod uwagę asynchronię rozwojową. Kształcenie uzdolnionych dzieci i młodzieży po-dzielone jest na trzy etapy: wiek przedszkolny (2–5 lat), kształcenie wczesnoszkolne (6–10 lat) oraz nauczanie w gimnazjum (10–18 lat). (…) W szóstym roku życia dokonuje się identyfi kacji i diagnozy oraz wybiera dzieci do programu kształcenia uczniów zdolnych. Na drugim etapie edu-kacji rozwijane są zdolności i indywidualny potencjał jednostki, a także realizowane są programy związane z empatią i tolerancją, z kształtowaniem kompe tencji społecznych oraz odczuwaniem emocji”51.
W szkole realizowany jest program oparty na standardach ministerialnych, czyli słowackim Narodowym Programie Edukacji52, a także dodatkowo proponowane są wzbogacone moduły w ra-mach indywidualizacji kształcenia53. Celem edukacji dzieci uzdolnionych w ramach projektu jest: 1) stworzenie odpowiednich warunków do rozwoju potencjału dzieci szczególnie uzdolnionych
intelektualnie w warunkach szkoły;
2) stymulowanie i naprowadzanie dzieci na stosowanie wyższych po ziomów myślenia i kre-atywności;
3) wszechstronne wsparcie strony emocjonalnej i społecznej osobowości uzdolnionych uczniów (wykorzystanie elementów integracyjnego mo delu gier społecznych, kręgu grupy, ćwiczeń empatycznych i zacho wania prospołecznego, rozwiązywanie konkretnych albo fi kcyjnych problemów związanych ze stosunkami międzyludzkimi, regularne poranne spotkania w celu odprężenia i relaksacji);
4) zaoferowanie warunków i przestrzeni dla optymalnego rozwoju wszech stronnych i specyfi cz-nych zdolności, zainteresowań, przestrzeganie na turalnego, a przy tym specyfi cznego rozwoju ich osobowości (tolerancja, twórcza atmosfera, w której zawsze zdanie ucznia zostaje wysłu-chane, dzieci mogą się swobodnie wyrażać, występuje akceptacja i empatia, jest stosowany system oceny pozytywnej przy akcentowaniu samooceny, tj. wypracowania zdolności obiek-tywnej oceny swoich osiągnięć i siebie samego oraz oceny przez kolektyw klasy);
5) formowanie demokratycznych, partnerskich, przyjacielskich stosun ków między uczniem i na-uczycielem wpływa na wypracowanie at mosfery w ramach nowej, specyfi cznie zorientowanej szkoły ukie runkowanej na rozwój ponadprzeciętnie intelektualnie uzdolnionych dzieci54.
50 Tamże, s. 111.
51 W. Limont, Uczeń zdolny…, s. 168–169.
52 Štátny vzdelávací program pre 1. stupeň základnej školy v Slovenskej republike. ISCED 1 – primárne vzdelávanie (http:// www.zsgbely.sk/images/isced1.pdf ; dostęp uzyskano 10.09.2012).
D. Fischer, M. Mudroch, L. Čarný, Nová koncepcia…
53 Tamże, s. 169.
Wychowawczyni klasy, PaedDr. Andrea Trnovská, zaprosiła nas do swojej czwartej klasy szkoły podstawowej (ostatni rocznik edukacji wczesnoszkolnej) na lekcję plastyki. W ciągu ty-godnia uczniowie tej klasy uczestniczą w 26 godzinach lekcyjnych (5–6 lekcji dziennie). Lekcje plastyki odbywają się raz w tygodniu (w wymiarze 1 godziny lekcyjnej) bądź, co rzadko bywa, raz na dwa tygodnie (2 godziny lekcyjne). Tę niewielką tygodniowo liczbę zajęć plastycznych szkoła dopełnia propozycją kierowaną do uczniów – uczestniczenia raz w tygodniu w zajęciach plastycz-nego kółka zainteresowań oraz codzienną realizację zadań plastycznych w szkolnej świetlicy.
Podczas obserwowanych przez nas plastycznych zajęć uczniowie pracowali w kilkuosobo-wych grupach. Ta forma pracy, z punktu widzenia kilkuosobo-wychowawczego, jest szczególnie pożądana w tego typu klasach, skupiających uczniów posiadających szczególne zdolności intelektualne, lecz w sferze społecznej nierzadko cechujących się niskim stopniem adaptowania się, wysokim po czuciem indywidualizmu, obniżonym poczuciem społecznych więzi, niekomunikatywnością55. Zadanie plastyczne, jakie otrzymali uczniowie do realizacji miało charakter problemowy – za-projektować formę konstrukcyjną związaną ze światem zwierząt. Inspirację stanowiły tu oglądane przez uczniów albumy zawierające fotografi e przedstawiające piękno morskich muszli o prze-dziwnych kształtach i barwach. Realizacja zadania pochłonęła także nas (mających jedynie obser-wować pracujących uczniów), z czasem dołączyliśmy do grup dzieci jako ich współuczestnicy, co, jak sądzę, stanowiło wynik nie tylko interesująco zainicjowanego przez nauczycielkę zadania plastycznego, ale i atmosfery panującej w klasie. Nauczycielka w ramach pracy z uczniami: – Wytworzyła pozytywną, bezpieczną atmosferę, dzięki której uczniowie otwarcie wyrażali
swoje poglądy; wszyscy w klasie, tj. zarówno uczniowie, jak i nauczyciel, posługiwali się imionami, atmosfera była otwar ta, swobodna, bez zagrożenia karą czy wyśmianiem; wyko-rzystywano i akceptowano humorystyczne sytuacje i wypowiedzi;
– Realizowano działania kooperacyjnie, a nie konkurencyjne – co umożliwiło uczniom współ-pracę, a nie konkurowanie ze sobą56.
Interesujące zajęcia plastyczne obserwowaliśmy także w innej czwartej klasie szkoły podsta-wowej, której wychowawczynią była wówczas pani PaedDr. Eva Nováková. Základná Škola By-strická Cesta w Ružomberku, bo o niej teraz mowa, to typowa publiczna szkoła podstawowa, ze znacznie większą (niż w powyżej przedstawionej szkole) ilością uczniów w klasach. Zdarza się, że do tej szkoły trafi ają dzieci, które nigdy nie miały kontaktu z żadnymi zajęciami plastycznymi i ze sztuką. Nie umiejąc rysować i jednocześnie postrzegając u siebie duże braki w tym zakre-sie, wymagają zarówno wsparcia pedagogicznego, jak i psychologicznego. Przydatne okazują się tu, jak podkreśliła wychowawczyni podczas przeprowadzonego z nią wywiadu, metoda zabawy i eksperymentu, które umożliwiają każdemu dziecku, nawet mniej zdolnemu, stworzyć coś samo-dzielnie – być autorem, malarzem, twórcą. Dobór wspomnianych metod pracy z uczniami oraz innych kwestii związanych z rocznym planowaniem zajęć lekcyjnych jest tworzony w zgodzie z Narodowym Programem Edukacji57.
Wychowawczyni prowadzi zajęcia z plastyki, które odbywają się raz w tygodniu w wymia-rze jednej godziny lekcyjnej, podobnie jak zajęcia z techniki, które planowo odbywają się w go-dzinie następującej po zajęciach z plastyki (co często miało miejsce także w Polsce, przed wpro-wadzeniem reformy oświaty). Stąd czasem na planowych zajęciach z techniki realizowany jest
55 Tamże, s. 114.
56 Por. tamże, s. 117–118.
57 Štátny vzdelávací program pre 1. stupeň základnej školy v Slovenskej republike. ISCED 1 – primárne vzdelávanie, s. 21 (http://www.zsgbely.sk/images/isced1.pdf ; dostęp uzyskano 10.09.2012).
program plastyki. Wówczas zajęcia plastyczne trwają dwie godziny – i takie też mieliśmy okazję obserwować.
Zajęcia plastyczne wychowawczyni prowadzi, jak podkreśliła, w taki sposób, żeby każde dziecko mogło odczuwać radość z uczestnictwa w nich, nawet jeśli nie jest uzdolnione plastycz-nie. Temat, jaki wprowadziła i w jaki sposób to uczyniła, był bardzo interesujący. Wykorzystując środki multimedialne, zainicjowała temat Dzień zimowych tajemnic, wyświetlając szereg cieka-wych ujęć (w tym abstrakcji) atrybutów zimy, prowokując w ten sposób uczniów do wypowie-dzi werbalnych ujmujących nazwy kształtów oraz barw zimnych, ich odcieni, jak też możliwych sposobów prezentacji tematu (fantazji na ww. temat). Uczniowie, stosując plastyczną technikę typu „mokre na mokrym”, przedstawiali go następnie w formie pracy jednostkowej. Lekcja za-kończyła się bardzo interesującym podsumowaniem pracy uczniów, ujmującym aspekt możliwo-ści praktycznego wykorzystania wytworów artystycznych. Prace zostały przez uczniów rozłożone na podłodze, tworząc w ten sposób swoistą wystawę. Skupieni wokół niej mieli do niej bezpo-średni dostęp. Po obejrzeniu prac wychowawczyni odsłoniła tablicę z wyrazem: „przemysł” (na środku tablicy), do którego wiodły strzałki z następującymi wyrazami: „tekstylny i odzieżowy”, „elektrotechniczny”, „biżuterii srebrnej”, „szklany”, „papierniczy” – rozpoczynając w ten sposób szeroką dyskusję nad tym, do jakiej gałęzi przemysłu można by wykorzystać wykonane wytwory plastyczne, (jako najbardziej odpowiednie) oraz dlaczego (biorąc pod uwagę występujące w nich barwy, kształty, kompozycje, dynamikę itp.).