Analiza literatury przedmiotu zarówno polskiej, jak i słowackiej pozwala na wysunięcie pew-nych wspólpew-nych wniosków, które dotyczą samej diagnozy twórczości plastycznej oraz sposobu rozumienia szczególnych uzdolnień dziecka. Niewątpliwie jest to wynikiem budowania koncepcji pracy z dzieckiem zdolnym na podstawie znanych na świecie teorii rozwoju. Na Słowacji bardzo często pojawia się nazwisko Lwa Wygotskiego, Marii Montessori czy Jeana Piageta, w Polsce na-tomiast coraz częściej sięga się po teorię Erika Eriksona czy Mayera Kohlberga. Najważniejsze jest to, że istnieje świadomość konieczności podejmowania działań pedagogicznych w rozwijaniu uzdolnień dziecka bez względu na różnice indywidualne, które wynikają z całokształtu struktury psychofi zycznej człowieka i całokształtu procesów indywidualnego rozwoju, wyrażających się wyższymi od przeciętnych możliwościami osiągnięć w pewnej dziedzinie jego podmiotowej dzia-łalności.
Oczywiście mówiąc o specyfi cznych uzdolnieniach twórczych, musimy również brać pod uwagę uzdolnienia odtwórcze, które pomimo że przez niektórych znawców przedmiotu nie są do-ceniane, odgrywają znaczenie w identyfi kowaniu dziecka zdolnego. Badania wskazują na to, że zarówno zdolnościom twórczym, jak i odtwórczym towarzyszy wysoka inteligencja, chociaż nie jest ona w tym wypadku koniecznym czynnikiem rozwoju. Badanie inteligencji jest szczególnie ważnym wskaźnikiem diagnozy na Słowacji i w zasadzie decyduje o zakwalifi kowaniu dziecka do programu dla dzieci szczególnie uzdolnionych, również plastycznie.
Na problem szczególnych uzdolnień dziecka można spojrzeć również z innej perspekty-wy, ukazującej zdolności artystyczne jako źródło wzbogacania inteligencji. Robi to Teresa Reknis w tekście Uwarunkowania rozwoju plastycznej twórczości dzieci młodzieży23. Opie-rając się na własnym doświadczeniu w pracy z dzieckiem uzdolnionym plastycznie, pod-kreśla, że „dzieci uzdolnione plastycznie charakteryzują się wysoką jakością spostrzeżeń wzrokowych, przeradzającą się w intencjonalną, świadomą obserwację otaczających rzeczy i zjawisk. Dostrzegają znacznie więcej i dokładniej niż inne dzieci. Wyróżniają się też bo-gatą wyobraźnią i twórczym myśleniem oraz wykazują postawę otwartego umysłu, głębię zainteresowań, bogactwo potrzeb kulturowych i zamierzeń twórczych”24. Autorka zaznacza, że naturalnie, uzdolnienia plastyczne nie są jednolite, a o ich jakości decydować będą różne typy postaw twórczych w zależności od uwarunkowań osobowych, różnic indywidualnych i wolicjonalnych. Jak wiemy z literatury przedmiotu, mamy do czynienia z sześcioma typo-logiami uzdolnień plastycznych:
– typ wzrokowy – odtwórczy, mało refl eksyjny, nastawiony na notowanie istniejącego świata;
23 T. Reknis, Uwarunkowania rozwoju plastycznej twórczości dzieci młodzieży, www.sp8.slupsk.pl/.../66-uwarunkowania-rozwoju-plastycznej-tworczosci
– typ behawioralny – twórczy, działaniowy, u którego zabiegi technologiczne wyprzedzają ro-dzenie się zamysłu twórczego oraz jasno określonego charakteru emocjonalnego przyszłego utworu;
– typ intuicyjno – wyobrażeniowy – twórczy charakteryzujący się budowaniem fantastycznych iluzji;
– typ intelektualno – refl eksyjny – twórczy, dla którego wizja artystyczna jest aktem chłodnej analizy, syntezy i generalizacji zjawisk, a ostateczne dzieło plastyczne znane od strony arty-stycznej bardzo dokładnie i dużo wcześniej;
– typ uczuciowy – twórczy, kierujący się aktualnym nastrojem, nastawieniem, wymagający stworzenia klimatu przeżyć estetycznych i moralnych wzruszeń, będący tłem dla wyładowa-nia ekspresyjnego stosunku do rzeczy i zjawisk rzeczywistych bądź urojonych;
– typ relatywny – twórczy, będący mieszaniną cech poszczególnych typów25.
Z perspektywy opracowywanego projektu powyższa odmienność postaw twórczych dzieci wymaga zastosowania w praktyce zróżnicowanych strategii psychodydaktycznych. Jest to oczy-wiście wyzwanie dla nauczycieli przedmiotów plastycznych, by wykorzystać to, co u małego dziecka bardzo często obserwowane jest jako naturalna chęć podejmowania działalności twórczej, która może otwierać drogę również do rozwoju intelektualnego – co szczególnie widoczne jest u dzieci z dysfunkcjami psychospołecznymi, które poprzez arteterapię mają szansę na poprawę jakości życia.
Badacze tego problemu stwierdzają, że dzieci uzdolnione plastycznie dość wcześnie przeja-wiają zainteresowanie i upodobanie do przedmiotów bogatych w formę i barwę. Są uparte w do-chodzeniu do celu, nie objawiają oznak nudy i zniechęcenia, charakteryzują się fantastycznymi i oryginalnymi pomysłami w pracy twórczej. Czasami owa oryginalność prowadzi do konfl iktów z otoczeniem, niekiedy znów do izolacji i wyobcowania. Bardzo często dzieci uzdolnione nie lu-bią pracować na „zadany temat”. Wynika stąd, że diagnoza i prognoza uzdolnień plastycznych nie może ograniczać się jedynie do oceny wytworu. Główną podstawą oceny powinien być tu proces twórczy oraz zachowanie się dziecka w różnych sytuacjach życiowych i okolicznościach. Długo-trwałe obserwowanie ucznia w procesie twórczym, analiza jego prac, próba badania jego zainte-resowań i poziomu artystycznych aspiracji pozwalają doświadczonym praktykom trafnie wskazać zapowiadający się talent plastyczny26.
Do podstawowych wyznaczników uzdolnień plastycznych dzieci i młodzieży należą: – wysoka wrażliwość zmysłu wzroku i zdolność do obserwacji,
– zdolność pamięci wzrokowej długotrwałej i dokładnej,
– właściwości uwagi dowolnej pozwalającej na wyćwiczenie sprawności obserwacji, – zdolność dokładnej koordynacji motorycznej oka i ręki,
– bogata i oryginalna wyobraźnia, fantazja twórcza, – inteligencja estetyczna,
– zdolności manualne (wyćwiczenie sprawności technicznych podczas malowania, rysowania, konstruowania na płaszczyźnie i przestrzeni),
– wrażliwość emocjonalna, wysoki poziom przeżyć i uczuć wyższych.
Te wszystkie wskaźniki pokazują, jak istotne jest wypracowanie konkretnych metod pracy z dzieckiem uzdolnionym plastycznie, by mogło się ono rozwijać nie tylko w sferach twórczych, ale i intelektualnych. Wyzwaniem dla pedagogów jest tworzenie środowiska sprzyjającego
rozwo-25 S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, s. 116–117.
26 Por. T. Reknis., Uwarunkowania rozwoju plastycznej twórczości dzieci młodzieży www.sp8.slupsk.pl/.../66-uwarunkowania-rozwoju-plastycznej-tworczosci
jowi twórczości dziecka tak, by jak podkreśla H. Hohensee-Ciszewska, przyjmowanie czy odbie-ranie wartości przekazywanych przez sztukę stało się czynnością tak samo ważną, jak działalność plastyczna w całej edukacji plastycznej. Autorka podkreśla, że percepcja sztuki może mieć różne rodzaje i stopnie aktywności – od biernej, poprzez proste przenikanie w świadomość, kontempla-cję, aż do percepcji czynnej. Niezależnie od tego percepcja może być mimowolna lub kierowana. A to nasuwa wniosek, że nie wystarczy odebrane wrażenie i zdrowy rozsądek, potrzeba jeszcze wyrobienia, kształtowania i rozwijania świadomości artystycznej, która zapewni możliwość sto-sowania pełnej, aktywnej i dającej satysfakcję percepcji.
Wydaje się, że słowacki system edukacji jest już otwarty na tego rodzaju działanie wobec dziecka nie tylko na poziomie deklaratywnym, ale także praktycznym.
Bibliografi a
DACEY J.S., LENNON K.H., Kreativita, Grada Publishing, Praha 2000.
DOČKAL V., Klasifi kačný hárok talentov, „Pedagogická revue” 1993, roč. 45, č. 1, s. 63–79. DOČKAL V., Nadanie a tvorivosť: vzťah genetiky a prostredia, „Psychológia a patopsychológia
dieťaťa” 1995, roč. 30, č. 1, s. 22–24.
DOČKAL V., Výber nadaných detí: etické, koncepčné a metodologické problémy, „Psychológia a patopsychológia dieťaťa” 1999, roč. 36, č. 1, s. 3–22.
DOČKAL V., Postihnutí, nadaní a nadaní postihnutí, „Psychológia a patopsychológia dieťaťa” 2001, roč. 36, č. 2, s. 99–107.
DOČKAL V., Deti so špeciálnymi edukačnými potrebami: minority vo výchovno-vzdelávacom
procese, „Psychológia a patopsychológia dieťaťa” 2004, roč. 39, č. 2–3, s. 140–149
DOČKAL V., Zaměřeno na talenty aneb nadání má každý, NLN, Praha 2005.
DOČKAL V., Záverečné hodnotenie pokusného overovania výchovy a vzdelávania nadaných
detí v základnej škole, VÚDPaP, Bratislava 2005, www.vudpap.sk/index.php?lg=1&s=25
DOČKAL V., a kol.: Psychológia nadania, SPN, Bratislava 1987.
DOČKAL V., a kol.: Rozvíjanie schopností detí predškolského a mladšieho školského veku, VÚDPaP, Bratislava 2000.
GOULD S.J., Jak neměřit člověka, NLN, Praha 1998.
HŘÍBKOVÁ L., Modely k identifi kaci nadání a edukaci nadaných, „Speciální pedagogika”, 1994/95, roč. 5, č. 3, s. 1–11.
HŘÍBKOVÁ L., Nadání a nadaní, PdFUK, Praha 2005.
JURÁŠKOVÁ J., Základy pedagogiky nadaných, Formát, Pezinok 2003.
JURÁŠKOVÁ J., DOČKAL V., Triedny učiteľ a nadané dieťa, [w:] Sprievodca triedneho Učiteľa, C 2.5, Raabe, Bratislava 2006.
KOMENSKÝ J.A., Veľká didaktika, SPN, Bratislava 1991.
KOMENSKÝ J.A., Obecná porada o nápravě věcí lidských, Svoboda, Praha 1992.
Koncepcia rozvoja nadanej mládeže v SR, 2007.
KOVÁČ T., Program rozvíjania tvorivosti [w:] DOČKAL V., a kol.: Rozvíjanie schopností detí
predškolského a mladšieho školského veku, VÚDPaP, Bratislava 2000, s. 116–127.
LAZNIBATOVÁ J., Nadané dieťa – jeho vývin, vzdelávanie a podporovanie, IRIS, Bratislava 2001.
MESÁROŠOVÁ M., Nadané deti. Poznávanie a rozvíjanie ich osobnosti, ManaCon., Prešov 1998.
PORTEŠOVÁ Š., Perfekcionizmus u nadaných adolescentů, „Dizertační práce”, FF MU, Brno 2001.
PORTEŠOVÁ Š., O dětech, které jsou dvakrát výjimečné, „Psychologie dnes” 2006, roč. 12, č. 9, s. 34–36.
PLHÁKOVÁ A., Dějiny psychologie, Grada Publishing, Praha 2006. RUISEL I., Základy psychologie inteligence, Portál, Praha 2000. SACKS O., Antropoložka na Marsu, Mladá Fronta, Praha 1997.
STERNBERG R.J., Úspěšná inteligence, Grada Publishong, Praha 2001.
SZOBIOVÁ E., Tvorivosť, od záhady k poznaniu, 2. vydanie, Stimul, Bratislava 2004. ŠMARDA J., Člověk v proudu dědičnosti, Grada Publishing, Praha 1999.