Złote lata wolno ści mediów i oświecenia narodowego (1889–1908)narodowego (1889–1908)

Druga połowa lat 90. XIX wieku i pierwsze 10-lecie XX wieku to okres naj-większej wolności prasy i słowa w Bułgarii. Jest to też czas największej w Buł-garii przebudowy kraju.

90 Ibidem, s. 197.

91 Ibidem, s. 189.

92 Ibidem.

93 Ibidem, s. 190.

94 „Народни права” nr 89, 28 sierpnia 1897.

95 „Свобода” nr 2233, 17 czerwca 1898.

Okres od 1889 do 1908 roku – kiedy to Bułgaria proklamowała niepodle-głość, a jej dotychczasowy książę Ferdynand I ogłosił się carem – historia na-zwała „okresem oświecenia narodowego” lub „złotymi latami”.

W całym kraju budowano drogi i mosty, szkoły wiejskie i uniwersytety, wy-syłano na stypendia rządowe za granicę literatów, dziennikarzy i nauczycieli, budowano fabryki i małe manufaktury. A wszystko to robiono z wielkim rozma-chem zarówno w Sofii – stolicy kraju – jak i w najodleglejszych prowincjach.

Nowe rządy uwolniły nie tylko słowo, lecz także myśl i inicjatywę społeczną.

Jedne po drugich powstawały stowarzyszenia i spółki dla osiągania korzyści handlowych, i w celach oświecenia społecznego. Ściągnięto do Sofii najlep-szych europejskich architektów, nauczycieli, fizyków, techników i inżynierów.

Kraj rozwijał się w oszałamiającym tempie.

W druku ukazały się wtedy najważniejsze i utrzymujące się na poziomie eu-ropejskim dzieła literatury bułgarskiej. W jednych wyszydzano bułgarską za-ściankowość, w innych z kolei głoszono narodową chwałę. Klasyką gatunku stał się Baj Ganio (Бай Ганьо, 1895) Aleko Konstantinova i jego pierwsze orygi-nalne bułgarskie felietony publikowane w gazecie „Zname” (1894). Kwitła pu-blicystyka prasowa i powstały najważniejsze utwory literackie Ivana Vazova czy Konstantina Velichkova (Константин Величков, 1855–1907), którzy zało-żyli w Plovdivie pierwsze czysto literackie pismo, miesięcznik „Zora” („Зора”, 1886–1944), na którego łamach Vazov, wówczas minister kultury w rządzie Stoilova, zaczął publikować powieść Wujaszkowie (Чичовци, 1886). Przy pe-riodykach organizowano kluby intelektualne i wolnomularskie loże, kwitła mię-dzynarodowa wymiana myśli i idei.

Publikował każdy. I ten, kto doskonale operował słowem, i ten, kto ledwo potrafił pisać.

Aleko Konstantinov w opowiadaniu Baj Ganio zakłada gazetę, opublikowa-nym w tomie Baj Ganio tak scharakteryzował funkcje mediów:

Zebrali się Dochoolu, Gochoolu i Danko Harsazina. Kasę chcą robić – bo kasa to nie byle co! (...)⁹⁶. Gazetę wydajmy, wielka sztuka wydać gazetę. Przysłonisz oczy (a i nie ma takiej potrzeby), nawyklinasz na lewo i prawo i gotowe (...). Do tego nie trzeba kto wie jakiej filozofii. (...) Rządową czy opozycyjną? – Niech to diabli. Nie wiem, ile wytrzyma ten rząd (...). Myślę, że w chwili obecnej razem z rządem (...) najlepiej z rządem (...), a jak wyniuchamy, że trzęsą mu się portki, to mu damy po kolanach i z nowymi znów bę-dziemy u władzy (...). Nawrzucamy, co nam do głowy wpadnie (...). Cała sprawa, by za-mydlić oczy (...). Tak Baj Ganio i Danko Harsazina zajęli się kierowaniem opinią pu-bliczną⁹⁷.

Pod względem społecznym występujące zagrożenia ze strony mediów opi-sywał zarówno Aleko Konstantinov, jak i Ivan Vazov. Ich konkluzje są po-dobne:

96Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, Невероятни разкази за един съвременен българин, София, cytaty z „Пан 96”, София 2005, s. 153.

97 Ibidem, s. 159–160.

Dziennikarz chciał pieniędzy – odmówiłem mu, nie jestem szalony. A on mi na to:

Nie dajesz? Jutro pojawi się w gazecie informacja, że twoja córka w szemranym towarzy-stwie...⁹⁸

– pisał o etyce dziennikarskiej Vazov.

Danko był naszym sąsiadem, strasznie się nadymał, uczony był... Dajmy mu popalić, napiszmy, że „dowiedzieliśmy się, że jest złodziejem, choć złodziej to zbyt słabe słowo, że jest bandytą, ale to też za słabe słowo, przebrzmiałe, że jest fatalny. Najlepiej fatalny.

Jego żona, jego dzieci, cały jego ród taki jest...”

– opisywał funkcjonowanie prasy Konstantinov⁹⁹.

W tym też okresie Stoyan Mihailovski wydał Księgę o narodzie bułgarskim (Книга за българския народ, 1897) poświęconą bułgarskiej „narodopsycholo-gii”. Ta „encyklopedia zła”, jak ją wówczas określono, traktowała władzę jako

„motel, gdzie przebiegli zajmują najlepsze pokoje”¹⁰⁰, a dziennikarzy ujmowała w kategoriach krętaczy i kłamców – „Dziennikarz – o jakaż miła i słodka profe-sja (...) oczerniać wszystkich ludzi”¹⁰¹.

Okres konsensualnych rządów w latach 1894–1908 to złote lata dla bułgar-skiej literatury i prasy. W tym niezwykle krótkim okresie bujnie rozwijała się kultura, ukazały się drukiem jedne z najważniejszych dzieł literackich przełomu wieków. Swoje największe dzieła wydali wtedy między innymi:

– Konstantin Velichkov, członek Partii Postępowo-Liberalnej (Прогре-сивно-либералната партия), ambasador Bułgarii w Serbii (1902–1904), autor sentymentalnych Listów z Rzymu (Писма от Рим, 1895) i nostalgicznych So-netów konstantynopolitańskich (Цариградски сонети, 1899);

– Dimcho Debelyanov (Димчо Дебелянов, 1887–1917) – w 1906 roku de-biutował w piśmie „Săvremennost” („Съвременност”), by zaledwie w ciągu roku znaleźć się w panteonie europejskiej poezji XX wieku;

– Pencho Slaveykov (Пенчо Славейков, 1866–1912) – twórca bułgarskiej liryki intymnej, autor między innymi tomu Konwalie (Момини сълзи, bułg.

„konwalie”, ale też „panieńskie łzy”), emocjonalnych poematów: Cis moll czy Serce serc (Сърце на сърцата) – sztandarów bułgarskiego romantyzmu, wpi-sanych również w historię literatury niemieckiej jako słowiańska kontynuacja idei twórczych Heinricha Heinego (1797–1856)¹⁰².

Jest to też czas wielkich literackich i publicystycznych debiutów, między in-nymi: Antona Strashimirova (Anton Straszimirow, Антон Страшимиров, 1872–1937), oryginalnego autora tłumaczonej w całej Europie literatury

98Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 212.

99Константинов Алеко, 1895, Бай Ганъо, op.cit., s. 160.

100Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 212.

101 Ibidem, s. 240.

102 W latach 90. wydał: Бащин край, Любимий падишах, Дим до Бога, Манго и мечката, Цар Давид.

styczno-ludycznej¹⁰³, poety Peyio Yavorova (Pejo Jaworow, Пейо Яворов, 1878–1914).

Literatura i kultura bułgarska kwitły w druku książkowym i na łamach gazet.

Powieści i wiersze ukazywały się w formie zebranej w drukarskich tomach, ale najpierw na łamach czasopism. Literaci publikowali we własnych gazetach, jak: Ivan Vazov czy Konstantin Velichkov w gazecie „Zora”, a Zahariy Sto-yanov w „Borba” („Борба”), lub w gazetach, w których pracowali jako redakto-rzy, jak Peyo Yavorov w „Misăl” („Мисъл”), albo z którymi współpracowali, jak: Dimcho Debelyanov z pismem „Bălgarska sbirka”, „Săvremennik”, „Nov păt” („Нов път”), „Osa” („Оса”).

Prasę tego okresu można określić jako mocno zróżnicowaną, zarówno pod względem tematycznym, gatunkowym, politycznym, jak i jakościowym.

4.3.1. Funkcje i zadania BTA – pierwszej bułgarskiej agencji telegraficznej

W okresie funkcjonowania koalicyjnych rządów w Księstwie Bułgarskim powstała Bułgarska Agencja Telegraficzna, BTA (Българска телеграфна агенция, БТА), utworzona w 1898 roku na mocy ukazu (prikazu) księcia Fer-dynanda I z dnia 27 stycznia/9 lutego¹⁰⁴.

Agencję utworzono na podstawie wzorców rosyjskich i w duchu rosyjskim, co zresztą książę starał się podkreślić w nazwie rozporządzenia, tytułując je

„prikaz” (приказ), a nie „ukaz” (указ). Podkreślono w ten sposób charakter BTA jako centralnego urzędu państwowego, niebędącego ministerstwem, ale zajmującego się określonymi zagadnieniami państwowymi w randze minister-stwa. Początkowe funkcje BTA polegały na segregacji, przetwarzaniu przejmo-wanych drogą telegraficzną informacji i rozpowszechnianiu ich w instytucjach rządowych państwa.

BTA utworzono w okresie rządów Konstantina Stoilowa, który w między-czasie zmienił poglądy z liberalnych na konserwatywne i narodowe. Strukturę agencji oparto na wzorcach Petersburskiej Agencji Telegraficznej¹⁰⁵, PTA ( Са-нкт-Петербургское Телеграфное Агентство, 1904)¹⁰⁶, ale instytucjonalnie

103 W Polsce znany z powieści Smok (Змей, 1900), wydanie w języku polskim: 1985, tłum.

Krystyna Migdalska, seria „Koliber”, Książka i Wiedza, Warszawa.

104Приказ номер 28 на княз Фердинанд от 27 януари 1898 г., DV nr 41/1898 r.

105 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 38.

106 Petersburska Agencja Telegraficzna PTA (Санкт-Петербургское телеграфное агентство, ПТА), to pierwsza oficjalna agencja państwowa Rosji. Powstała na bazie założonej w 1902 roku państwowej Agencji Handlowo-Telegraficznej (Торгово-телеграфноe агентство, 1902). W 1914 roku PTA przemianowano na Pietrogradzką Agencję Telegraficzną (Петроградское телеграфное агентство), którą 1 grudnia 1917 roku przekształcono w Centralny Organ Informacyjny, CIO (Центральный информационный орган, ЦИО), przy Radzie Komisarzy Ludowych (Совет народных комиссаров, СНК РСФСР), a od 7 września 1918 roku przemianowano na Rosyjską Agencję Telegraficzną, ROSTA (Российское телеграфное агентство, РОСТА). W literaturze

usytuowano ją wewnątrz struktury Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a nie, jak w Rosji, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

BTA miała porządkować depesze zagraniczne otrzymywane przez Radę Mi-nistrów oraz przygotowywać część z nich do druku w rubryce „Część nieofi-cjalna” w gazecie „Dărzhaven Vestnik”. Pierwszym dyrektorem BTA, na pod-stawie tego samego ukazu księcia o powołaniu BTA, został Oskar Iskander (Оскар Искандер, ?–1907)¹⁰⁷, który pełnił tę funkcję od 1/13 lutego do 23 czerwca/5 lipca 1898 roku¹⁰⁸.

Liczba napływających depesz sprawiła, że BTA już 16 lutego 1898 roku za-częła wydawać własny, codzienny biuletyn, do którego informacje przepisywa-no ręcznie w cyclostyle (przez kalkę), a kopie rozprowadzano wśród urzędników państwowych¹⁰⁹. Pierwszy biuletyn napisał własnoręcznie dyrektor Iskander¹¹⁰. Liczył on 4 strony i zawierał 7 informacji.

17 lutego/1 marca 1898 roku opublikowano pierwsze informacje BTA w gazecie „Dărzhaven Vestnik”, podając na pierwszym miejscu depeszę z Wied-nia O pogarszającym się stanie zdrowia Jej Carskiej Wysokości Księżnej Kle-mentyny, księżnej Clementine d’Orléans (1817–1908), matki Ferdynanda I¹¹¹.

Choć BTA była usytuowana instytucjonalnie wewnątrz struktury MSZ, nie utrzymywała stosunków z innymi agencjami telegraficznymi świata. Pełniła raczej rolę organu pomocnego dla sekretariatu MSZ, który miał na celu przyj-mowanie i rozprowadzanie otrzymywanych ze świata informacji wśród organów państwa i instytucji rządowych. Treści niektórych telegramów wysyłanych do Rady Ministrów, zapewne za zgodą odpowiedzialnego ministra, przekazywano do wiadomości publicznej poprzez „Dărzhaven Vestnik” i za ich opracowanie miała odpowiadać właśnie BTA.

przedmiotu ROSTA często mylnie podaje się jako pierwszą prywatną Rosyjską Agencję Telegra-ficzną, RTA (Русское телеграфное агентство, РТА), która była inicjatywą prywatną, obsługiwała prywatne gazety rosyjskie i działała z przerwami od 19 grudnia 1866 roku do 1878 roku. Agencję ROSTA z kolei w 1925 roku przemianowano na Telegraficzną Agencję Związku Radzieckiego, TASS (Телеграфное агентство Советского Союза, TACC), którą z kolei w 1992 roku przemia-nowano na Informacyjną Agencję Telegraficzną Rosji, ITAR-TASS (Информационное телегра-фное агентство России, ИТАР-ТАСС), i do dnia dzisiejszego jest oficjalną agencją informacyjną Federacji Rosyjskiej (na podstawie różnych źródeł).

107Приказ номер 28 на княз Фердинанд от 27 януари 1898 г., op.cit.

108 Charakterystyczne, że danych personalnych o osobach zakładających profesjonalne instytu-cje medialne w Bułgarii nie ma w archiwach, co powoduje, że literatura przedmiotu jest pełna domysłów podawanych jako fakty. Drugą cechą charakterystyczną jest, że takie osoby pojawiają się na 2–3 miesiące w przestrzeni publicznej i znikają bezpowrotnie. A dotyczy to całego okresu rozwoju instytucji medialnych w Bułgarii, od założenia BTA, aż do 1991 roku.

109 Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции в областта на печата 1898–1992, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 126–127; Денев Панайот, 1998, 100 години БТА, w: Милев Симо (red.), 1998, Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 854.

110БТА отбелязва 105 години, „Дневник”, 27 stycznia 2003.

111Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 854.

Pod koniec XIX wieku kraj się rozwijał, a nowe reformy państwa szły w dwóch kierunkach: z jednej strony – liberalizacji polityki, centralizacji władzy i modernizacji kraju, a z drugiej – ochrony praw pracowniczych oraz szerzenia języka, oświaty i kultury bułgarskiej. W tej ostatniej dziedzinie kluczowa rola przypadła prasie, z racji jej nowych funkcji oświeceniowych i edukacyjnych.

Funkcje te prasie i literaturze nadał nowy rząd oświecenia narodowego.

4.3.2. Wpływ kryzysu gospodarczego i politycznego na doktrynę wolności mediów (1900–1908)

Pierwsza poważna bitwa o wolność prasy rozegrała się w Bułgarii w grudniu 1900 roku, gdy niestabilny i nieporadny rząd Todora Ivanchova stał się na tyle niepopularny wśród społeczności, że w kilku miastach w Bułgarii zaczęto gło-śno protestować przeciwko niemu.

Kraj rozwijał się pod względem ekonomicznym bardzo szybko, ale rząd przeliczył się w planowanych wpływach podatkowych i nie potrafił sobie pora-dzić z rozdmuchanymi wydatkami zaplanowanymi przez poprzedni gabinet Stoilova.

Z pasywami po uprzednim gabinecie, w wysokości ponad 67 milionów le-wów, nowy gabinet nie był w stanie wywiązać się ze zobowiązań finansowych zarówno w kraju, jak i wobec wierzycieli za granicą. Rząd podniósł podatki, a jednocześnie wprowadził zaległości wypłat w sferze budżetowej do kilku mie-sięcy. W społeczeństwie zawrzało, a oficjalne dymisje „odpowiedzialnych”

ministrów i całych rządów nie były w stanie ostudzić gorącej atmosfery spo-łecznej¹¹².

Minister sprawiedliwości Petăr Peshev usiłował ostudzić społeczne emocje nowym rozporządzeniem w sprawie przestępstw w druku, czym wywołał wrze-nie w parlamencie, co wynika z zapisu stenograficznego debaty:

Przewodniczący: Zapisuję was, Panowie, czekajcie! Głos ma doktor Danev.

Dr Nikola Genadiev: Proszę ogłosić porządek oratorów!

Przewodniczący: Powiem każdemu oratorowi, jak przyjdzie jego kolej! Pan, Panie Gena-diev, chce Pan wiedzieć, gdzie jest zapisany?

Genadiev: Tak!

Przewodniczący: Piąty.

Nikola Habrovski: A ja?!

Przewodniczący: Drugi!

Tzvyatko Taslakov: A ja?

Przewodniczący: Sześćdziesiąty!

Stoyan Danev: Panowie, Przedstawiciele Narodowi! Projekt, który mamy rozpatrzyć, nosi tytuł Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw w druku (...), i ja się pytam…

Dragan Tzankov z sali: Niech głos zabierze minister!

Petăr Peshev z sali: Powiem, gdy przyjdzie moja kolej!

112Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 133–136.

Przewodniczący: Proszę zachować ciszę!!!

Dragan Tzankov z sali: Jak mu się chce zatwierdzenia, musi powiedzieć!

Przewodniczący: Nie ma Pan głosu!

Z sali: Ma obowiązek! Musi powiedzieć!¹¹³

Po burzliwej debacie parlamentarnej w obronie wolności słowa i druku, która odbyła się 11/24 listopada 1900 roku, Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw w druku (RTPD 1900)¹¹⁴ odczytano, przegłosowano i przyjęto w parlamencie, a następnie opublikowano w DV nr 273 z 13/26 grudnia 1900 roku.

Składały się one tylko z 6 punktów: za przestępstwa w prasie miał odpowia-dać autor lub osoba odpowiedzialna, a jeśli nie ma autora – osoba odpowie-dzialna¹¹⁵; redaktorem odpowiedzialnym mógł być każdy obywatel bułgarski, który posiadał prawa wyborcze do Zgromadzenia Narodowego i świadectwo wyższego wykształcenia¹¹⁶; drukarz, który opublikował gazetę bądź biuletyn dla osoby, która do druku praw nie posiadała – podlegał karze grzywny od 1000 do 5000 lewów¹¹⁷; nikt nie mógł być redaktorem odpowiedzialnym dla więcej niż jednej gazety bądź biuletynu¹¹⁸; wszystkie inne rozporządzenia Prawa druku, które nie przeczyły tym przepisom, utrzymano w mocy¹¹⁹.

Rozporządzenie tymczasowe weszło w życie w dniu opublikowania¹²⁰, czyli 13/26 grudnia 1900 roku, i obowiązywało przez 5 miesięcy. Zniesiono je 7/20 maja 1901 roku na mocy rozporządzenia Prawo o zmianie prawa i rozporządzeń do Prawa druku (ZPD 1901)¹²¹, którym zniesiono też większość dotychczaso-wych regulacji dotyczących druku.

Nowe rozporządzenie składało się z 7 artykułów, z których 1 głosił, że roz-porządzenie to zmienia Prawo druku z 16/28 grudnia 1887 roku oraz wszystkie akty wykonawcze do niego i ustawy przyjęte przez kolejne Zgromadzenia Naro-dowe¹²²; na podstawie 2 unieważniono rozporządzenie z 13/26 grudnia 1901 roku¹²³; 4 zmieniał kwalifikacje przestępstw prasowych i stanowił, że karalność za sprawy druku ma się odbywać na takich samych zasadach, jak za inne sprawy cywilne¹²⁴; 5 ustanawiał hierarchię osób odpowiedzialnych za publikowane

113 Zapis stenograficzny: Parlamentarna debata drugiej połowy sesji zwyczajnej X Zwykłego Zgromadzenia Narodowego w dniu 11 listopada 1900 roku odnośnie do rozporządzenia tymczaso-wego w sprawie przestępstw w druku; całość sesji dotyczącej druku opublikowano w: Свободата на печата в България 1879–1947, op.cit., s. 86–92.

114Временни наредби за престъпленията по печата, DV nr 273, 13 grudnia 1990.

115 RTPD 1900, art. 1.

116 RTPD 1900, art. 2.

117 RTPD 1900, art. 3.

118 RTPD 1900, art. 4.

119 RTPD 1900, art. 5.

120 RTPD 1900, art. 6.

121Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 100, 12 maja 1901.

122 ZPD 1901, art. 1.

123 ZPD 1901, art. 2.

124 ZPD 1901, art. 4.

treści – odpowiednio w kolejności: autor – wydawca – drukarz – kolporter, zaś 6 punkt brzmiał: „Redaktorem albo wydawcą gazety bądź czasopisma może być każdy pełnoletni bułgarski obywatel, który ma pełnię praw obywatelskich i politycznych oraz stały adres zamieszkania w Bułgarii”¹²⁵.

Posiadanie prasy obcej na terytorium kraju stało się wolne¹²⁶, a przestępstwa popełnione przez druk ulegały przedawnieniu po upływie 6 miesięcy¹²⁷.

Ostatnia próba ujarzmienia prasy z przyczyn politycznych przyniosła jej de facto wolność. „Założysz kajdany na wolność prasy – to jakbyś kajdany na du-cha narodu założył, a wolno puścił anarchię i tyranię” – napisze Ivan Vazov¹²⁸.

4.4. Proces przygotowań politycznych do ogłoszenia

W dokumencie Władza i media w Bułgarii (Stron 155-162)