Uwarunkowania polityczne funkcjonowania bułgarskiego druku w imperium Osmanówbułgarskiego druku w imperium Osmanów

W XIX wieku periodyki w imperium Osmanów ukazywały się z woli sułtana i sułtańskich wezyrów⁴⁷. W kraju panowała cenzura. Osmanista Stanford J.

Shaw pisze, że w imperium zakazem publikacji objęto w tym czasie nie tylko krytykę sułtana czy jego urzędników, lecz także dzieła literatury europejskiej⁴⁸.

W ujęciu systemu politycznego Imperium Osmańskie (دولت عالij عثمانij, Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye) to dziedziczna monarchia patrymonialna, charak-teryzująca się tym, że państwo uważano za prywatną własność władcy – sułtana,

„sługi dwóch świątyń” (Mekki i Medyny). Państwo Osmanów, nazywane też Wysoką Portą (Le Sublime Porte)⁴⁹, jak również cała ziemia wraz z narodem w obrębie panowania sułtana stanowiły jego dziedziczną własność rodową.

Doktrynę polityczną w państwie Osmanów oparto na dwóch domenach: do-mu wojny (Darülharb, Savaş yurdu)⁵⁰ i domu islamu (Darülislam, İslam

46 Takie użalanie się nad sobą i swoją nacją, rodziną, przyjaciółmi, a nawet nieznajomymi wy-daje się trwałą cechą wielu narodów na Bałkanach (Turków, Greków, Bośniaków, Serbów, a nade wszystko Bułgarów). Zwracał na to uwagę również Wayne Vucinich (1915–2005), pisząc: „Ten charakterystyczny dla bałkańskich chrześcijan fatalizm (kismet) jest efektem wpływu islamu i wywodzi się on z doktryny o predestynacji, głoszącej, że wszystko dzieje się z woli Allaha lub Boga i że żaden śmiertelnik nie może uczynić nic, aby zmienić swoje przeznaczenie” (Vucinich Wayne S., 1965, The Ottoman Empire: Its Record and Legacy, Van Nostrand, Princeton, s. 121.

Cytat podaję w tłumaczeniu polskim za: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., t. 2, s. 119).

47 O początkach prasy tureckiej i innych w imperium Osmanów można przeczytać online:

www.geocities.com/medyanaliz/basintarihi/tarihce_gazeteler.htm.

48„Pisma niektórych «nieprawomyślnych» autorów obłożono zakazem (...) – dotyczyło to rów-nież twórców europejskich, takich jak Racine, Rousseau, Voltaire, Hugo czy Zola. Nie wolno było używać pewnych dwuznacznych słów, jak na przykład «anarchia», «wolność», «strajk», «konstytu-cja», «rewolu«konstytu-cja», «morderstwo», «socjalizm», «dynamit» czy «Murat»”. Gazety i oficyny wy-dawnicze, które łamały to prawo, karano grzywnami lub zawieszano” (Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, t. 2, s. 251. Cytat podaję za: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Century, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: Historia Bałwanów. Wiek XVII–XIX, 2005, tłum.

Jędrzej Polak, Krzysztof Salawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 94).

49 Nazwa pochodząca od wielkiej bramy do dzielnicy urzędowej w Stambule (Bâb-ı Âli), bu-dynku, w którym mieściła się siedziba wielkiego wezyra (Vezir-î Azam).

50 Z arabskiego „dom wojny” (dār al-harb, دار الحرب) znaczy też „świat islamu”, „świat świa-ta”, tłum. za: Hasan Sušić. Szerzej na ten temat: Sharif Mian Mohammad, 1966, A Histo-ry of Muslim Philosophy with Short Accounts of Other Disciplines and the Modern Renaissance in

du)⁵¹, czyli, jak pisze Barbara Jelavich, domenie wojny oraz domenie wiernych, a obowiązkiem władcy było szerzenie i obrona islamu⁵².

Władza sułtana pochodziła od Boga, sprawował on ją dla Boga i w jego imieniu, a naród którym rządził, podlegał bezpośrednio Bogu. Wszelkie prawo pochodziło od Boga, wszelkie atrybuty suwerena (sovereignty) należały do Bo-ga⁵³. W systemie osmańskim zarówno władcę, jak jego kraj oraz naród deifiko-wano. Sułtana postrzegano jako namiestnika Boga, regionalnych możnowładów jako namiestników sułtana, a naród jako sługi, które służąc sułtanowi, służyły Bogu.

Swoją władzę sułtan, wielki władca (Le Grand Seigneur) sprawował przy pomocy wezyrów i ministrów. Na ich czele stał wielki wezyr, Vezir-î Azam (صدر اعظم lubوزiر), odpowiadający za koordynację prac urzędów państwa, jego politykę zagraniczną, politykę wewnętrzną oraz wyprawy wojenne. Pomocą sułtanowi służyła rada Dîvân (ديوان), złożona z wezyrów. Ciało to zajmowało się przede wszystkim sprawami państwa, ale pełniło też funkcje normotwórcze⁵⁴ W wykładni encyklopedycznej systemu politycznego Imperium Osma ńskie-go na szczycie piramidy władzy stawia się sułtana, władcę absolutnego z bo-skiego nadania, ponieważ w teorii Bóg dał władzę tylko jemu i uważano go za jedyne jej źródło. Mógł on tworzyć własne prawo – kanuny⁵⁵, które nazywano

„prawem podstawowym”, i w imieniu tego prawa (Kanun namina) należało wypełnić wolę sułtana, który mógł też wydawać dekrety skierowane do narodu, z perskiego nazywane fermanami (firman, färmān, فرمان), oraz decyzje opiera-jące się na regule: Quod principi placuit, legis habet vigorem („To, co podoba się władcy, ma moc prawa”)⁵⁶.

Państwo dzieliło się na okręgi, zwane z perskiego padiszachami (پادشاj,) lub paszalikami (paşalik, vilayet, باشا), w których władzę sprawowali władcy zwierzchni, zwani paszami (paşa). Paszaliki dzieliły się na okręgi (beylik),

the Muslim Lands, edited and introduced by M.M. Sharif, Wiesbaden, wydanie w języku chorwac-kim: 1990, Historija islamske filozofije s kratkim pregledom drugih disciplina i savremene rene-sanse u islamskim zemljama, tłum. Dr Hasan Sušić, M.M. Šarif, August Cesarec, Zagreb, t. 2, s. 70–77.

51 Z arabskiego „dom islamu” (dār al-islām, دار الإس). Znaczy też „świat islamu”, „świat świa-ta”, „świat wojny”. Sharif Mian Mohammad, 1966, A History of Muslim Philosophy, wydanie w języku chorwackim, op.cit., s. 70–77.

52 „Państwo osmańskie oparto na pojęciu świętej wojny; jego celem było rozszerzenie i obrona islamu. Uważano, że świat się dzieli na dwie sfery, domenę wiernych, darülislâm, i domenę wojny, darülharb. Obowiązkiem władcy było rozprzestrzenianie władzy islamu na jak największy obszar”

(Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Eighteenth and Nineteenth Century, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 51).

53 Koran, sury: IV: 59, 105; V: 44, 45, 47; VII: 3; XII: 40; XXIV: 55; XXXIII: 36.

54 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire and Her Times, www.practicalturkish.

com

55 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku pol-skim, op.cit., t. 1, s. 52.

56 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit.

ne też sandżakami (Sanjak, sancak – chorągiew) z władzą zwierzchnią bejów (bey), nazywanych też wodzami (efendi)⁵⁷.

W sandżakach działali sędziowie (kadi, قاضى) wyrokujący na podstawie prawa religijnego, sułtańskich rozporządzeń i prawa zwyczajowego, zwanego adat (z{|}, ‘ādah), którego używano do rozstrzygania problemów, odnośnie do których nie znajdowano przepisów w Koranie. Ponadto na kadich spoczywały obowiązki pisania testamentów i dzielenia spadków⁵⁸.

Za źródło i wykładnię prawa w państwie Osmanów uważano Koran (al-Qur’ān, أَلْقُرƒن), świętą księgę islamu, objawioną prorokowi Mohametowi (Muhammadowi, محمد بن عبد اللj, 570–632 r. n.e.) w dziewiątym miesiącu księżycowego kalendarza, ramadan (رمضان) w 610 roku n.e. W Koranie można wyróżnić cztery rodzaje przepisów dotyczących postaw religijnych wiernych, ich rytualnych obowiązków, norm moralnych oraz regulacji stosunków społecz-nych, rodzinnych i religijnych.

W całym systemie politycznym imperium wolę sułtana uznawano za świętą, a jego władzę mogło ograniczać jedynie islamskie prawo religijne szariatu (sza-ri’a(t), شريعة)⁵⁹, to znaczy boskie prawo objawione w Koranie i sunnach⁶⁰. Dzieliło ono czyny muzułmanina na pięć kategorii: konieczne, chwalebne, do-zwolone, naganne oraz zakazane⁶¹. Islamu nie traktowano w imperium Osma-nów tylko jako religii, ale też jako podstawę systemu organizacji państwa, życia społecznego, a nawet myślenia. Konstanty Adam Wojtaszczyk pisze, że islam nigdy nie był i nie jest tylko religią.

Islam nie jest i nigdy nie był tylko religią. Jest również sposobem życia, kształtuje moralność oraz polityczne i ekonomiczne zachowania tak w sposób indywidualny, jak i narodów⁶².

Na obszarze Bułgarii, Serbii czy Grecji w czasie władztwa osmańskiego (Bułgaria 1396–1878) obowiązywało islamskie prawo religijne – szari’a(t), stosowane przed sądami tureckimi⁶³. Turcy osmańscy uznawali bułgarskie, serb-skie, greckie sądy starszych, kmiecych, cechowych, gdzie stosowano prawo zwyczajowe⁶⁴, nazywane też Sintagma (Азбучна синтагма). Jego podstawą było prawo rzymskie, powszechnie zwane „Zakon” (Закон), sądownik – sudeb-nik (судебник, IX/X w.) lub eklopa (еклопа, XIII w.). Prawo to oparto na zbio-rze praw cesarza Konstantyna (Imperator Caesar Flavius Constantinus, 272–337)

57 Urzędy te zwykle kupowano.

58 Grodziski Stanisław, 1977, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Universitas, Kra-ków, s. 293.

59 Osm. „droga prowadząca do wodopoju”.

60 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit.

61 Szerzej na ten temat: Sharif Mian Mohammad, 1966, A History of Muslim Philosophy, wy-danie w języku chorwackim, op.cit., t. 2, s. 71–72.

62 Wojtaszczyk Konstanty Adam, 2004, Systemy polityczne, op.cit., s. 377.

63 Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, wydanie trzecie, C.H. Beck, Warszawa, s. 254, Nb 348b.

64 Ibidem.

i Justyniana (Iustinianus Flavius, 483–565)⁶⁵ z uzupełnieniami z prawa ko ściel-nego, których w roku 1335 dokonał jeromonach Mateya Vlastar (Йеромонах Матей Властар, ?–1360)⁶⁶.

Proces laicyzacji państwa Osmanów, tanzimat (تنظيمات, ok. 1839–1871), rozpoczął się dopiero około 1839 roku, kiedy to w systemie zaczęto rozdzielać sferę szariatu od ustawodawstwa państwa, zwłaszcza w dziedzinie prawa karne-go⁶⁷, ale prawo religijne dominowało w systemie. Warto zauważyć, że tanzimat doprowadził do roztoczenia kontroli państwa nad jego urzędnikami, ale funkcji tej nie rezerwowano dla prasy, a wręcz jej zakazano⁶⁸.

Biorąc pod uwagę system polityczny państwa Osmanów, nie dziwi, że pierwsze bułgarskie druki periodyczne w imperium zawierały głównie treści religijne i kulturalne. Warto zauważyć, że w ogóle gazety w imperium wydawa-no głównie w języku francuskim („Bulletin de Nouvelles”, 1795; „Gazette Fran-çaise de Constantinople”, 1796). Powodem była mocno rozbudowana kaligrafia osmańska języka arabskiego, którego dźwięki nie odpowiadały językowi turec-kiemu.

Należy zauważyć, że w państwie Osmanów chrześcijaninowi dawano prawo wolności osobistej i swobodę wyznania, ale zgodnie z prawem szariatu trakto-wano go jako obywatela drugiej kategorii, niewiernego i nazytrakto-wano do XVII wieku raja (râya, رعايا), a całą społeczność niewiernych z arabskiego rajah, co można tłumaczyć jako „motłoch”, „bydło”. Od XVIII wieku chrześcijan i żydów nazywano niewiernymi⁶⁹ albo „ludźmi Księgi”⁷⁰, czyli objawionego Pisma Świętego⁷¹, ale szczególne prawa im nie przysługiwały.

Narody niemuzułmańskie kontrolowano w systemie milletów (millah, ملة)⁷², gdzie indywidualny status jednostki opierał się na jej przynależności religijnej oraz na statusie możnowładcy, do którego bezpośrednio należała. Rajah byli przywiązani do ziemi i należeli do możnowładcy.

Historyk osmanista Vera Mutafchieva, autorka bazowego podręcznika do hi-storii społeczno-ekonomicznej Imperium Osmańskiego, pisze, że status obywa-tela można było uzyskać w Wielkiej Porcie dopiero po 15 latach mieszkania w mieście, a na osobach, które takim statusem się nie cieszyły, spoczywał

65 Ibidem.

66Властарь Матфей, Алфавитная синтагма Матфея Властаря, Москва 1892, przekład z greckiego na rosyjski Николай Ильинский, reprint 1996, Галактика, Москва.

67 Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, op.cit., s. 598, Nb 903a.

68 Art. 18–25 osmańskiego Prawa Druku, w: Aristarchi Gregoire, 1873–1888, Legislation Ot-tomane ou recueil des lois, reglements, ordonnances traites, capitulations et autres documents officiels de l’Empire Ottoman par Aristarchi Bey (Gregoire), publiée par Demetrius Nicolaides, Istambul, t. 3, s. 320–322.

69Речник на чуждите, остарелите думи и термините, w: Грозданова Елена, Андреев Стефан, 1986, Българите през XVI век. По документи от наши и чужди архиви, Отечествен фронт, Велико Търново, s. 299.

70 Habibullah’s Encyclopedia of the Ottoman Empire, op.cit.

71 Ibidem.

72 Nawiązując do systemu perskiego po podboju w V w. n.e. starożytnego Miletu (Μίλητοσ).

obowiązek uprawy roli i odprowadzania podatku od ziemi (çift resmi)⁷³. Do grupy tej należy zaliczyć Bułgarów.

Turecki osmanista Mustafa Akdağ pisze, że od podatku çift resmi można było w imperium się wykupić, opłacając podatek od porzucenia ziemi çift bozan (çift bozan akçesi)⁷⁴, czyli od tego, że ziemię pozostawiono bez uprawy (w nie-których regionach podatek ten nazywano boz behrê)⁷⁵. Vera Mutafchieva uwa-ża, że ziemię rajah mógł też sprzedać lub oddać komuś innemu, ale obaj na-ukowcy są zgodni, iż jeśli rajah porzucił ziemię i gdzie indziej płacił podatek od uprawianej ziemi, musiał też zapłacić çift bozan od ziemi porzuconej⁷⁶, co po-wodowało faktyczne przywiązanie do ziemi.

Warto podkreślić, że społeczność w imperium dzielono na millety. Każdym milletem rządził etnarcha, który pełnił obowiązki świeckie i duchowne (millet başi). Urząd etnarchy kupowano. Millety cieszyły się sporą autonomią władzy, między innymi w zakresie ustanawiania własnych praw, w zgodzie i na bazie adatów (prawa zwyczajowego) oraz szariatu (prawa kanonicznego). Zbierały i rozdzielały część własnych podatków, ale musiały być lojalne wobec władzy administracyjnej imperium (bejów, paszów, wezyrów i sułtana), a nade wszyst-ko wobec kadich i islamu⁷⁷.

Bułgarzy nie dysponowali szczególnymi prawami w ramach milletów, nie posiadali też własnego milletu i przynależeli do ortodoksyjnego milletu bizan-tyńskiego⁷⁸. Poza milletem ortodoksyjnym istniał jeszcze w imperium millet gregoriańsko-ormiański, asyryjski i żydowski.

Wewnątrz struktury społecznej Imperium Osmańskiego spośród wszystkich podbitych narodów największymi względami cieszyli się Grecy, których cenio-no za umiejętności zarządzania i zezwolono im na zakładanie szkół jeszcze w połowie wieku XVIII⁷⁹.

73 „Wedle starego prawa, jeśli osiadły raja zmieni miejsce (zamieszkania – przyp. aut.), ma być zwrócony do swego miejsca (...). Jeśli ktoś z kategorii raja od 15 lat mieszka w mieście (...), ten wedle prawa nie jest raja, a jest obywatelem (...). Jeśli raja ucieknie ze swego miejsca ze względu na ucisk podatkowy i osiądzie w innym, zarządca tego drugiego musi go odesłać na jego stare miejsce” (Мутафчиева Вера, 1999, Османска социално-икономическа история, Къща „Петър Берон”, София, s. 135).

74Речник на чуждите, остарелите думи и термините, op.cit., s. 302.

75 Akdağ Mustafa, 1970, Osmanli’tarihinde ayanlik düzeni devri 1730–1839, Ankara üniver-sitesi açik arşiv sistemi, www.acikarsiv.ankara.edu.tr., pdf, s. 52, 62.

76Мутафчиева Вера, 1999, Османска социално-икономическа история, op.cit., s. 137.

77 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans, wydanie w języku pol-skim, op.cit., t. 1, s. 60–62.

78 Patriarchat ortodoksów można uznać za najbardziej związany z państwem osmańskim, a jego urzędy kupowano, podobnie jak urzędy w imperium Osmanów. Bułgarzy nie mieli środków finan-sowych na kupowanie sobie urzędów w millecie ortodoksyjnym. Runciman Steven, 1968, The Great Church in Captivity, Cambridge University Press, Cambridge, wydanie w języku pol-skim: 1973, Wielki Kościół w niewoli, tłum. Jan Stanisław Łoś, PAX, Warszawa.

79 Na podstawie: Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku buł-garskim: Мантран Роберт, 1999, История на османската империя, tłum. Галина Меламед, Веселин Цаков, Рива, София.

Inne podbite przez Osmanów narody uzyskały prawa społeczne i polityczne w pierwszej fazie tanzimatu, którego początek dał ogłoszony 3 listopada 1839 roku edykt (hatt-i şerif) sułtana Abdülmecida I (Abd-ul- Mejid I, عبد المجيد اول, 1823–1861) o zrównaniu w prawach wszystkich sułtańskich poddanych, bez względu na rasę i wiarę⁸⁰.

Edykt ten stał się podstawą występowania mniejszości narodowych w impe-rium o pozwolenie na druk periodyków we własnym języku, a także zakładania szkół innych niż islamskie szkoły koraniczne, madrasy (}Šرد‹).

Warto podkreślić, że pierwsza próba wydania periodyku w języku bułgar-skim miała miejsce w Izmirze w 1842 roku („Lyuboslovye”), czyli 3 lata po wejściu w życie hatt-i şerif sułtana Abdülmecida I, ale dopiero w roku 1848 Bułgarom udało się założyć i utrzymać regularne pismo w stolicy kraju.

Rok później, w 1849 roku, w Konstantynopolu poświęcono bułgarską cer-kiew; założono Wspólnotę Bułgarskiej Książnicy (Община за българска кни-жница), która od roku 1850 wydawała pismo „Bălgarska knizhnitza” („Бъл-гарска книжница”, 1850) o charakterze oświeceniowym.

Można zatem uznać, że formalną przyczyną braku bułgarskich preiodyków przed wprowadzeniem tanzimatu był brak woli politycznej po stronie admini-stracji państwa. Dotyczy to nie tylko periodyków bułgarskich. W ogóle druk w imperium Osmanów zaczął się rozwijać dopiero po 1846 roku, a za jego ojca można uznać wielkiego wezyra Mustafę Reşita Paşę (Koca Mustafa Reşit Paşa, تحرير, 1800–1858)⁸¹.

5 marca/17 marca 1845 roku, rok przed objęciem urzędu wielkiego wezyra, Mustafa Reşit Paşa sam zaczął wydawać gazetę „Takvim-i Vekayi”, która była oficjalnym organem Wysokiej Porty i ukazywała się po persku, turecko-arabsku („Vakayi-i Mısriyye, Türkçe-Arapça”, 1828) francusku, rumuńsku, ormiańsku i wychodziła też na Krecie („Vakayi-i Giridiye”, 1831).

Za cechę charakterystyczną gazet Wysokiej Porty można uznać to, że choć informacje w nich ukazywały się w różnych językach, a gazety ukazywały się pod różnymi tytułami, to treść w nich była taka sama. Choćby wymienić tu

80 Noble Edict of the Rose Chamber, tłum. ang. dokumentu Hertslet Edward, 1875–1891, The Map of Europe by Treaty. Showing the Various Political and Territorial Changes, Butterworths, London, t. 2, s. 1002–1005, cytat podaję za: Kołodziejczyk Dariusz, 2000, Turcja, Trio, Warszawa, s. 15–16. Końcowy okres tanzimatu, za panowania Abdülhamida II (Abd-ul-Hamid II, عبد الحميد ثان, 1842–1918), przyniósł imperium konstytucję (23 grudnia 1876), wzorowaną na konstytucji Belgii z 1831 roku. Została ona jednak rychło zniesiona (14 stycznia 1878). System prawny impe-rium nadal opierał się na prawie szariatu. Sułtan miał prawo zesłać bądź skazać bez sądu każdego, kogo uznał za niebezpiecznego dla kraju (KT 1876 art. 113) (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 528–535, 541–550).

81 Robert Mantran podaje, że „pierwsza gazeta osmańska pojawiła się w 1831 roku i była orga-nem oficjalnym Wysokiej Porty, a druga gazeta, która pojawiła się w 1840 roku, była organem nieoficjalnym”. Za ojca prasy w imperium Osmanów Mantran uznaje İbrahima Şinasi (1826–

–1871), który założył pierwszą prywatną gazetę „Tasvir-i Efkar” („Portret Opinii Publicznej”) – i określa ją jako „umiarkowanie progresywna i pod francuskim wpływem” (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 732–733).

„L’Echo de Orient” („Doğunun Yankısı”, 1838–1845), „Le Journal de Constanti-nople” (1846–1866), „La Turque” (1866), „İmpartital” („Tarafsız”, 1841–

–1912), „La Reforme” (1869–1922), „Le Phare du Bosphore” („Boğaziçi Fene-ri”), czy wychodzącą w Istambule angielską gazetę „Levlend – Herald” (1867)⁸².

Bernard Lewis, osmanista, pisze, że Mustafa Reşit Paşa, znając siłę słowa i poparcia społecznego wyrażanego poprzez druk we Francji czy Anglii, gdzie pełnił misje dyplomatyczne, gdy został wielkim wezyrem w 1846 roku, właśnie przez prasę promował konieczność reform⁸³. Niewielką jednak uwagę wielki wezyr zwracał na problemy społeczne, świeckie czy mniejszościowe.

Historyk i osmanista Robert Mantran zaznacza, że pozycję Reşita Paşy moc-no uzależniono od oficjalnej religijnej wykładni praw, koniunktury politycznej i woli głównych graczy imperium, o czym może świadczyć fakt, iż nim zmarł w 1858 roku, pięć razy był wezyrem, kilka razy uczestniczył w misjach dyplo-matycznych i dwa razy stał na czele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych⁸⁴, w którego kompetencjach leżało wydawanie zgody na druk.

Wydawana i nadzorowana z racji pełnienia funkcji w MSW przez Mustafę Reşita Paşę prasa w imperium zamieszczała głównie treści oficjalnej wykładni teokratyczno-autokratycznego państwa, z drobnymi wzmiankami reformator-skimi. Warto podkreślić, za Robertem Mantranem, że w imperium Osmanów tłumiono każdy mocniejszy akcent społeczny, polityczny czy religijny, który mógłby osłabić pozycję wezyra i sułtana w strukturze politycznej⁸⁵.

Problemy związane ze swobodnym funkcjonowaniem prasy w imperium Osmanów dotykały nie tylko mniejszości bułgarskiej. Wystarczy zanotować, że pierwsza gazeta turecka, przeznaczona dla Turków, pisana po turecku i traktuj ą-ca o sprawach również świeckich to „Tercüman-ı Ahvâl”, która ukazała się w Konstantynopolu dopiero w roku 1860 (do 1866), prawie dwadzieścia lat po opublikowaniu w imperium pierwszych periodyków bułgarskich. Twórca gazety to należący do Ruchu Młodych Osmanów (Yeni Osmanlılar’nı) Agah Efendi (1832–1885). Zdania na temat początków periodycznego druku tureckiego w literaturze przedmiotu są podzielone⁸⁶.

82 Na temat historii prasy tureckiej powstało wiele publikacji w języku francuskim i tureckim.

Szerzej na ten temat: Popovic Alexandre, Clayer Nathalie, 1992, Presse Turque et presse de Tur-quie: Actes des trois colloques organises par l’Institut Français d’Etudes Anatoliennes et l‘Ecole Superieure de la presse de l’Universite de Marmara, Institut Francais d’Etudes Anatoliennes d’Istanbul, Marmara Universitesi, ISIS, İstanbul–Paris; Behnan Şapolyo Enver, 1969, Türk Gazete-ciliği Tarihi, Her Yönüyle Basın, Güven Matbaası, Ankara – tam bibliografia. W Internecie można znaleźć informacje o sporach na temat pierwszeństwa tureckich mutacji arabskich gazet. Szerzej na ten temat: Alpay Kabacali, İlk Özel Gazete: Tercüman-ı, www.bianet.org/2002/11/04/14291.htm;

zarys historii początków prasy w Turcji – patrz: www.turkhackteam.org/archive

83 Bernard Lewis, 1977, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunu Hazırlayan Düşünce Akımları, Atatürk Konferansları, Ankara, s. 17.

84 Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 475.

85 Ibidem.

86Źródła tureckie za założyciela prasy tureckiej uznają Alexandra Blacque’a Beya (?–?), który w 1825 roku otrzymał od sułtana Mahmouda II pozwolenie na wydanie w Smirnie (Izmirze) gazety

Można powiedzieć, że prasa turecka wydawana w języku tureckim, która pełniła funkcje szerokiego komunikowania społecznego, zaczęła się rozwijać dopiero po powszechnym zaadaptowaniu przez społeczeństwo reform języko-wych przeprowadzonych przez Mustafę Kemala Atatürka (1881–1938), który w 1928 roku zrezygnował z obowiązującego alfabetu arabskiego i zaadaptował łaciński, dając tym samym możliwość zapisywania wymowy tureckiej⁸⁷.

Oznacza to, że od pierwszych prób wprowadzenia zmian w systemie poli-tycznym i medialnym Imperium Osmańskiego (1850) do rzeczywistych reform Atatürka (1928) minęło ponad 80 lat, zaś od pierwszych osmańskich gazet, wy-dawanych po francusku (1795)⁸⁸, do druków wydawanych po turecku (1860), w sposób możliwy do odczytania przez Turka prawie 80 lat. Zarówno politycz-ne, jak i społeczpolitycz-ne, językowe i kulturowe reformy w Imperium Osmańskim przebiegały zatem bardzo powoli.

Sam fakt, iż pierwszą instytucję naukową Dom Wiedzy (Darülfünun), którą w 1900 roku przekształcono w Ottomańską Akademię Nauk (Dar’ül-fünuni Osmani), zakładano 17 lat, od 1846 do 1863 roku⁸⁹, świadczy o tym, że nauka i problematyka świecka w imperium długo wyzwalały się spod dyktatu religii.

Przyczyny mogły być zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Do przyczyn wewnętrznych można zaliczyć system polityczny, społeczny, edukacyjny i reli-gijny imperium, a do zewnętrznych – jego otoczenie międzynarodowe, a przede wszystkim częste i długotrwałe wojny terytorialne.

2.6. Centra rozwoju prasy bułgarskiej w imperium