Wolność druku czy prawo druku? Dymisja

Stambolova i liberalizacja sceny politycznej w Bułgarii Po dymisji Stambolova wiosną 1894 roku i jego zabójstwie w czerwcu 1895 roku⁶⁴, książę Ferdynand zdołał przejąć kontrolę nad bułgarską sceną politycz-ną, a jego pozycję niezmiernie wzmocnił rozpad pierwotnej Partii Liberalnej i Konserwatywnej, w wyniku czego doszło do utworzenia kilku konkurujących ze sobą stronnictw.

Koalicyjny rząd pod kierownictwem Konstantina Stoilova z Partii Narodo-wej (Народна партия), a wcześniej z Partii Konserwatywnej (Консервативна партия), w jednym z pierwszych swoich rozporządzeń uwolnił druk, czym po-budził działalność literacką oraz – poprzez wiele innych zainicjowanych regula-cji – stworzył warunki rozwoju prywatnej przedsiębiorczości i oddłużenia kra-jowego przemysłu. Stoilov podjął decyzję o rozbudowie kolei żelaznej, przy-czyniając się tym samym nie tylko do znacznego rozwoju gospodarczego, ale też wzrostu znaczenia transportowego kraju.

Stoilov od samego początku działalności politycznej współpracował ze Stambolovem, ale w 1888 roku przeszedł na stronę opozycji i po upadku reżimu objął urząd premiera Bułgarii (1894–1899).

Gabinet Partii Narodowej Stoilova w pierwszym miesiącu działalności opu-blikował deklarację, że zmieni Prawo druku. W przemówieniu w Warnie Sto-ilov stwierdził, że poprzednie regulacje, które on sam opracował, były wynikiem kompromisu między cenzurą a wolnością druku⁶⁵. Nie oznaczało to uwolnienia prasy, lecz zmianę kierunku jej represjonowania.

63 Podaję za: Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 1, s. 148.

64.Stambolov zginął zasztyletowany przez macedońskich najemników na ulicy w Sofii

w czerwcu 1895 roku.

65„Będziemy chcieli, by zniesiono wszystkie ustawy, które przeczą Konstytucji, a na pierw-szym miejscu Prawa druku (...). Może się wydać dziwne, że ja nazywam to prawo antykonstytu-cyjnym, gdy pod nim widnieje mój podpis. Niech więc wyjaśnię (...). Gdy proponowałem wprowa-dzenie takiego prawa, w kraju królowała cenzura (...). Zaproponowałem takie ciężkie prawo, aby

8/20 lipca 1894 roku dawny oficjalny organ autorytarnego reżimu Stambo-lova, gazeta „Svoboda”, która wyrosła przy rządach Stoilova na główny organ opozycji, pisała, że w sądzie trwają dwie sprawy przeciwko jej redaktorom na podstawie Prawa druku z 1887 roku, a 21 lipca/2 sierpnia – już 15 spraw⁶⁶. Ironią losu gazeta „Svoboda”, która w czasie rządów Stambolova zaciekle bro-niła Prawa druku z 1887 roku, po zmianie władzy stała się jego największą ofiarą.

Nowy rząd 20 maja/1 czerwca 1894 roku opublikował w gazecie „Svobodno Slovo” („Свободно слово”) deklarację rządową, zobowiązując się, że nowa Rada Ministrów będzie się kierować „prawem, sprawiedliwością i interesami gospodarczymi kraju”, a jej priorytetami będą: „demokratyzacja rządów, powrót do swobód obywatelskich i poprawa sytuacji gospodarczej”⁶⁷.

19/31 maja, na dzień przed opublikowaniem manifestu, rząd ogłosił amne-stię. Objęła ona czołowych działaczy politycznych, redaktorów i dziennikarzy, w tym znanych rusofilów. Jednocześnie przeprowadzono czystki kadrowe w milicji i władzach regionalnych, usuwając z nich stambolistów⁶⁸.

W połowie 1894 roku w kraju ukazywało się już 77 gazet o różnym zabar-wieniu politycznym⁶⁹.

4.2.1. Odwilż w mediach

Po amnestii i odwilży w mediach zaczęły się mnożyć w kraju zarówno partie polityczne, jak i ich oficjalne organy prasowe. Publikować można było wszyst-ko, ale nie o zabarwieniu socjalistycznym czy rewolucyjnym. Wobec prasy opozycyjnej nadal stosowano mechanizmy represji i wprowadzono ukrytą cen-zurę.

Organem prasowym rządu i stworzonej przez niego nowej Partii Narodowej stała się gazeta „Mir” („Мир”, 1894–1944)⁷⁰. Na jej łamach publikowali Stoyan Mihaylovski i Iliya Bobchev⁷¹.

przenieść ciężkość nakładania kar z rąk oficerów na ręce sędziów. Ponieważ moi koledzy (Stefan Stambolov – przyp. aut.) nalegali, by zostawić taką formę cenzury, jak była. Prawo druku z 1887 roku było pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy cenzurą a wolnością druku” („Черно Море”

nr 17, 1894).

66 „Свобода”, 8 lipca 1894; „Свобода”, 21 lipca 1894.

67 „Свободно слово”, 20 maja 1894.

68 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 131.

69 Ibidem, s. 132.

70 Gazeta od samego początku mocno oddziaływała na opinię publiczną jako nośnik idei libe-ralnych. W latach 30. XX wieku pisała w duchu wyraźnie anglofilskim i antyfaszystowskim. Re-dakcja nie akceptowała ekstremizmu politycznego i społecznego. Zamknięto ją po zajęciu Bułgarii przez wojska radzieckie w 1944 roku (Трифонова Цвета, 2006, Данил Крапчев и в. „Зора”.

Незабравимо (Интервюта, писма, документи), Фабер, Велико Търново, s. 57).

71Илия Савов Бобчев (1873–1936), adwokat i dziennikarz publikujący pod różnymi pseudo-nimami (Певецов, Савов, Самоиловски, Ил. Б., И. С., И. С. Б.) w gazetach „Mir” („Мир”),

12/24 czerwca 1895 roku gazeta „Mir” zaczęła domagać się nowego prawa druku. Na łamach gazety umieszczono obszerny artykuł o sytuacji druku w Buł-garii i obwiniono prasę o socjalistycznej i rewolucyjnej linii programowej o naruszanie konstytucyjnych wolności. Gazeta „Mir” zaproponowała dodanie do konstytucji 3 paragrafów odnośnie do druku. Pierwszy miał stanowić, że druk jest wolny, drugi wprowadzać wobec redaktora wymóg posiadania wyż-szego wykształcenia, a trzeci uznawać, że za teksty podpisane odpowiada autor, a za niepodpisane – redaktor. Natomiast za przestępstwa popełniane przez druk proponowano odpowiedzialność na podstawie kodeksu karnego⁷². Właśnie ta propozycja znalazła uznanie władzy politycznej.

28 listopada 1894 roku, na sesji VIII Zgromadzenia Narodowego, Petăr Pe-shev (Петър Пешев, 1858–1931), absolwent prawa w Moskwie, który we wrze-śniu 1894 roku objął stanowisko ministra sprawiedliwości, opracował projekt ustawy o zmianie Prawa druku z 13/25 grudnia 1887 roku oraz wszelkich roz-porządzeń dotyczących druku, a wprowadzonych przez gabinet Stambolova⁷³. Na tak utworzonej bazie w Księstwie Bułgarii chciano odbudować, proklamo-waną w Konstytucji Tărnowskiej, wolność słowa i druku.

Propozycja ta spowodowała dyskusję publiczną na temat konieczności opra-cowania specjalnego, liberalnego prawa druku i prasy. Ta jednak spotkała się z krytyką zarówno ze strony rządu, jak i opozycji. W swoim piśmie do władz obwodowych minister sprawiedliwości Stoilov motywował wprowadzenie no-wego prawa, twierdząc, że największe narodowe nieszczęścia opierają się na przestępstwach dokonanych za pomocą wolności druku:

Zgromadzenie Narodowe, będąc w przekonaniu, że jedne z najgroźniejszych win za nasze narodowe nieszczęścia opierają się na przestępstwach dokonanych za pomocą wol-ności druku, na posiedzeniu 17 grudnia 1887 roku przegłosowało nowe prawo w tym względzie (...). To nowe prawo druku, które już zostało zatwierdzone ukazem księcia⁷⁴ i opublikowane w gazecie „Dărzhaven Vestnik” nr 147 z 29 grudnia 1887 roku⁷⁵, i od te-go też dnia wchodzi w życie, jest oparte na Konstytucji; nie narzuca żadnych ograniczeń ani na działalność wydawniczą; ani na redagowanie gazet czy druków periodycznych;

w niczym nie stawia granic dla krytyki, która jest najsilniejszym organem kontroli nad

„Polet” („Полет”), „Svetlina” („Светлина”), „Bălgarski pregled” („Български преглед”), „Băl-garska sbirka” („Българска сбирка”). Wiele tłumaczył z rosyjskiego (Българска Енциклопедия, op.cit.).

72 „Мир”, 12 czerwca 1895.

73 Peshev penił funkcje ministra sprawiedliwości w latach 1894, 1899–1900, a ministrem oświaty był w okresie 1913–1918. Znany jest jako autor książki Wydarzenia historyczne i ich działacze, od końca Wyzwolenia do dziś, z adnotacjami o ich życiu (Исторически събития и деятели от навечерието на Освобождението ни до днес с бележки за живота им, 1929).

74 Ukaz bez numeru z 16 grudnia 1887 i z 29 grudnia 1887.

75 29 grudnia 1887/10 stycznia 1888.

działalnością rządu; nie narzuca żadnych ograniczeń na rozprzestrzenianie idei, z których wypływa prawda⁷⁶.

W debacie parlamentarnej nad stanowionym prawem uznano, że wszelkie nowe rozporządzenia dotyczące druku ograniczą wolność słowa, i postanowiono zachować stare prawo, a tylko wykreślić z niego przepisy krzywdzące i tłumiące wolność prasy i słowa oraz głos opinii publicznej. Zmian w kodeksie karnym dotyczących przestępstw popełnianych przez druk nie wprowadzono.

Nowe przepisy z 23 grudnia/4 stycznia 1894 roku Prawo o uzupełnieniu Prawa druku z 16 grudnia 1887 roku (UPD 1887)⁷⁷ – zmieniały dotychczasowe regulacje: Prawo o zmianach prawa drukuz 16 grudnia 1887 roku (ZPD 1887) datowane na 19/31 grudnia 1894 roku⁷⁸ oraz Prawo o uzupełnieniach do zmian w Prawie druku z 16 grudnia 1887 roku (UZPD 1887), datowane na 6/18 lutego 1896 roku⁷⁹.

Prawo o zmianach z 19/31 grudnia 1894 roku składało się z 7 artykułów i, przede wszystkim, skreślało kary pozbawienia wolności za przestępstwa pra-sowe oraz obniżało wysokość grzywien. Zastrzeżono, że nie ulega zmianie art.

33 kodeksu karnego, ale sprawy przestępstw popełnianych przez druk przyjęły sądy cywilne⁸⁰, które miały działać na podstawie złożenia skargi przez osoby fizyczne lub prokuratora⁸¹, a sprawy prasowe miano rozpatrywać w normalnie ustanowionym porządku prawnym i w przeznaczonych dla nich terminach, we-dług zwykłej wokandy spraw⁸².

Prawo o uzupełnieniach z 23 grudnia/4 stycznia 1894 roku zmieniało brzmie-nie pięciu artykułów: 5, 6, 7, 13 i 14.

Art. 5 otrzymywał brzmienie:

Redaktorem odpowiedzialnym gazety lub pisma może być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii, który cieszy się pełnią praw obywatelskich i politycznych, posiada stały adres zamieszkania i posiada dokument potwierdzający ukończenie przynajmniej szkoły śred-niej⁸³.

76 Prawo zostało opublikowane jako część dokumentu pierwszej sesji regularnej VIII Zgroma-dzenia Narodowego (księga II, Sofia 1895, s. 939). Nie opublikowano go oddzielnie w DV. Głów-ne założenia tego prawa znajdziemy w: Окръжно 8585 от 31 декемврий 1887 г. на Министер-ство на правосъдието, DV nr 147, 29 grudnia 1887; tekst również w: Свободата на печата в България (1879–1947), s. 69–70.

77Закон за допълнение на някои членове от закона за печата от 16-й декемврий 1887 г.

(Ukaz nr 856, 23 grudnia 1893; DV nr 13, 19 stycznia 1894).

78 Закон за изменения в закона за печата от 16-й декемврий 1887 г., DV nr 13, 19 stycznia1894.

79Закон за допълнение на някои членове от закона за печата от 16-й декемврий 1887 г.

(Ukaz nr 42 z 4 lutego 1896; DV nr 29, 6 lutego 1896). Dokument w: Свободата на печата в България (1879–1947), s. 82–84.

80 ZPD 1887, art. 6.

81 Ibidem.

82 ZPD 1887, art. 7.

83 UPD 1887, art. 5.

Art. 13 otrzymał brzmienie: „Za każde przestępstwo dokonane w druku od-powiada autor, a jeśli dokonano go w gazecie lub czasopiśmie – odpowiada redaktor odpowiedzialny tychże”⁸⁴.

Art. 14 dotyczył odpowiedzialności za przestępstwa w druku – jeśli autor bądź redaktor odpowiedzialny nie byli znani, wówczas odpowiedzialność spa-dała na wydawcę⁸⁵.

Zmiany te powodowały, że wolność słowa i druku postanowiono oprzeć na zapisach konstytucji. Ale, po raz kolejny, poza zmniejszeniem wymiaru kary za przestępstwa prasowe, nie wprowadzono istotnych zmian w przepisach bułgar-skiego kodeksu karnego, które dotyczyły przestępstw popełnianych za pośred-nictwem druku, co powodowało, że prasę uwolniono spod kontroli władzy wy-konawczej i ustawodawczej, ale nie sądowniczej.

Nadal organem nadzorczym nad prasą pozostawało Ministerstwo Sprawie-dliwości, z tym że sądy miały rozpatrywać sprawy w trybie zwyczajnym, zaś rozmiar sankcji karnych, mocą prawa, znacznie zmniejszono. Zrezygnowano między innymi z kary więzienia za przestępstwa popełniane za pośrednictwem druku i z wysokich grzywien. Media stały się relatywnie wolne, choć nie aż tak, jak gwarantowała im to Konstytucja Tărnowska.

4.2.2. Wolność prasy bez etyki zawodowej dziennikarzy i odpowiedzialności za słowo

Rozpasanie dziennikarskie za rządów premiera Konstantina Stoilova⁸⁶ i pó ź-niej, przy zmieniających się jak w kalejdoskopie gabinetach, musiało być w owym czasie w Bułgarii ogromne, skoro słowo „dziennikarz” (vestnikar, вестникар) stało się w literaturze końca XIX wieku synonimem krętacza, kłamcy, naciągacza, człowieka pozbawionego wszelkich zasad moralnych i etycznych, tego, który wiele razy „sprzedawał za grosze swe sumienie i zmie-niał poglądy”⁸⁷.

Najdobitniej ten okres scharakteryzował Ivan Vazov (Iwan Wazow, Иван Вазов, 1850–1921) w sztuce Czy oby nie dziennikarz? (Вестникар ли?, 1900), pisząc:

Nie mogę patrzeć na nasze gazety. Błoto, kłamstwa i głupoty w nich tylko⁸⁸ (...). Ga-zet nie czytam i nie chcę wiedzieć, co w nich napisane (...)⁸⁹. Jak dziennikarz – to uciekaj!

84 UPD 1887, art. 13.

85 UPD 1887, art. 14.

86 Stoilov stał na czele gabinetu od 28 czerwca/9 lipca 1887 do 20 sierpnia/1 lipca 1887 roku oraz od 19/31 maja 1894 roku do 9/21 października 1899 roku.

87Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, w: Вазов Иван, 2005, Разкази. Пътеписи, Слово, Велико Търново, s. 202.

88 Ibidem, s. 188.

89 Ibidem, s. 196.

Kto go zwietrzy, temu nos odpada (...)⁹⁰. Widzisz dziennikarza, wiedz, że to zły człowiek.

Uczciwy człowiek gazet nie pisze⁹¹.

Opisana przez Vazova działalność prasy polegająca na wyłudzeniach, szka-lowaniu bądź grożeniu zniesławieniem – jeśli redaktorowi nie chciano zapewnić odpowiedniej sumy na „prenumeratę” gazety – była powodowana brakiem istot-nych regulacji prawistot-nych dotyczących ochrony konsumenta. W okresie Bułgarii liberalnej to nie gazety były zagrożone i zastraszone, lecz same siały zagrożenie i postrach społeczny. Ivan Vazov pisał o tym następująco:

Wysyłał mi swoją gazetę, a ja mu ją zwracałem – raz, dwa, trzy razy. Za czwartym razem porwałem ją na kawałeczki i odesłałem mu w kopercie. Wówczas mnie zbluzgał, napisał, żem „jak świnia głupi” i codziennie gazetę przynosiła mi poczta. (...). A w niej kłamstwa i przekleństwa tylko... jeden drugiego od partyzantów wyzywa. Ten bandyta, ów – szarlatan, tamten bezecny, inny zaś zdrajcą i sprzedawczykiem nazywany; czwarty z kolei – chamem i głupcem. Podły – to najlżejsze w niej słowo (...). A jakie kłamstwa wymyślają!⁹² (...)

Oddałem go pod sąd (...). Dwa lata się sądziliśmy, straciłem 400 lewów na adwoka-tów i w końcu skazali go na 3 dni więzienia⁹³.

W większości redakcji, które nie spełniały cenzusu wykształcenia, zatrud-niano studentów na stanowiskach redaktorów, co spowodowało, że 28 sierpnia 1897 roku w Bułgarii przyjęto wykładnię mówiącą, że „student nie może być redaktorem odpowiedzialnym w gazecie o profilu politycznym”⁹⁴.

Gazety szerzące idee rewolucyjne tłumiono, stanowczo egzekwując cenzus wykształcenia i opłaty patentowe, które wprowadzono w 1895 roku, ale do 1898 roku traktowano jako przepis martwy. „Svoboda”, od której żądano bezzwłocz-nej spłaty należnych Skarbowi Państwa sum wynikających z opłat patentowych od 1895 roku, pisała w tym kontekście o „gazetach męczennicach” prawa pa-tentowego, choć na łamach oficjałki Stambolova musiało to brzmieć co najmniej fałszywie⁹⁵.

4.3. Złote lata wolności mediów i oświecenia