Od wolności do podległości – media i władza w autorytarnym re żimie chłopskimw autorytarnym reżimie chłopskim

Aleksandra Stamboliyskiego (1919–1923)

Aleksandăr Stamboliyski twierdził, że społeczeństwo bułgarskie nie dzieli się na klasy, lecz na warstwy społeczne, a ponieważ najliczniejszą warstwą w Bułgarii byli chłopi, na nich budował swój polityczny kapitał. Historia poka-zała, jak bardzo się mylił.

Lata 1919–1933 w Bułgarii to modelowy wręcz przykład walki klas: chłop-skiej, robotniczo-chłopchłop-skiej, burżuazji i arystokracji wojskowej. W każdej z tych walk przypisywano mediom podobne funkcje. Miały one głosić chwałę posiada-cza środków produkcji. Agraryści formalnie podporządkowali sobie w latach 1921–1923 prasę, przekształcając ją w narzędzie rządowej propagandy²⁵.

Przede wszystkim na początku lat 20. ubiegłego wieku przewidziano w przepisach dotyczących druku stanowisko redaktora-cenzora, który miał być odpowiedzialny za treści ukazujące się w gazetach, książkach i periodykach.

W ten sposób ponownie wprowadzono w Bułgarii cenzurę prewencyjną, a obowiązek cenzorski spoczął na wydawcy.

W mowie przed parlamentem minister sprawiedliwości Aleksandăr Radolov (Александър Радолов, 1883–1945), którego należy uznać za jedną z najważ-niej-szych osób reżimu, i który stał również na czele MSW²⁶, motywował ko-nieczność wprowadzenia nowych regulacji, twierdząc, że druk jest najmocniej-szym narzędziem oddziaływania na społeczeństwo i z tego też powodu przestęp-stwa popełniane za pośrednictwem druku powinny być srogo ścigane²⁷.

We wszystkich krajach druk jest najmocniejszym narzędziem rozwoju kultury, a w krajach demokratycznych też najmocniejszym środkiem politycznego wydźwigania się narodów (...). Druk jest wolny (...). Należy jednak wprowadzić ostre rozróżnienie mię-dzy wolnością druku a przestępstwami popełnianymi za pośrednictwem druku (...).

W druku, częściej niż gdziekolwiek indziej, mogą być dokonywane przestępstwa, a prze-stępcy pozostają bezkarni (...). Takie przestępstwa mogą zastraszać obywateli, podkopy wać ich morale i przyszłość całego kraju (...). Wydawcy i drukarze, którzy nie mogą sami

25Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 132.

26 W rządzie Stamboliyskiego Aleksandăr Radolov stał na czele Ministerstwa Sprawiedliwości od 21 lutego 1920 do 9 listopada 1921 roku (Ukaz nr 3, DV nr 261, 21 lutego 1920; Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921); pełnił obowiązki ministra kolei żelaznych, poczt i telegrafów od 24 października do 9 listopada 1921 roku (Ukaz nr 14, DV nr 167, 24 października 1921; Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921); ministra spraw wewnętrznych i zdrowia narodowego od 9 listopada 1921 do 5 stycznia 1922 roku (Ukaz nr 16, DV nr 179, 9 listopada 1921; Ukaz nr 1, DV nr 226, 5 stycznia 1922) oraz ministra handlu, przemysłu i pracy od 5 listopada do 14 marca 1922 roku (Ukaz nr 1, DV nr 226, 5 stycznia 1922; Ukaz nr 7, DV nr 279, 14 marca 1922).

27 Stenogram: Законопроект за печата и мотивите към него, внесен от Министерство на правосъдието на 21 ноември 1921 r. във Втората редовна сесия на XIX-то Обикновено народно събрание, tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 132–135).

nadzorować treści umieszczanych w druku, powinni zatrudnić redaktorów, którzy będą to za nich robić (...). Dopóki prości ludzie wierzą, że wszystko, co drukiem napisane, jest prawdą, trzeba zaostrzyć przepisy, a i wziąć pod uwagę należy, że w Anglii, Francji i Niemczech są one jeszcze bardziej ostre²⁸.

Radolov zaproponował nowe, składające się z 13 artykułów, Prawo druku (PD 1921)²⁹, w którym zrównano przestępstwa w druku z innymi realnie popeł-nianymi przestępstwami i podporządkowano je kodeksowi karnemu. Jeśli autor mieszkał w carstwie, to wydawca i drukarz nie byli prześladowani³⁰. Jeśli wy-dawcą lub redaktorem było stowarzyszenie, to odpowiedzialność spadała na całe stowarzyszenie. Wydawcy i drukarze mogli zatrudniać do pomocy redaktorów, ale, aby uznać, że redaktora wyznaczono, jego nazwisko musiało być umiesz-czone na każdej stronie druku. Redaktorem mógł być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii niepozbawiony praw obywatelskich i politycznych³¹.

Za przestępstwo dokonane za pośrednictwem druku miał odpowiadać re-daktor wraz z autorem³², a ewentualne nałożone kary finansowe mieli między sobą dzielić autor, redaktor i wydawca, jako zamawiający dzieło³³.

Prawo druku wprowadzało konfiskatę i niszczenie utworów drukowanych³⁴; zaś osoby przedrukowujące bądź publikujące treści zawarte w innych publika-cjach, poprzez które popełniono przestępstwo, miały być tak samo za nie odpo-wiedzialne³⁵.

Utwory publikowane konfiskowano i niszczono ze względu na złamanie prawa bądź z racji ochrony interesu publicznego³⁶.

Art. 12 określał, że gazety, periodyki i książki zagraniczne, które nie naru-szały porządku prawnego Bułgarii, były wolne³⁷, a art. 13 – że nowe prawo druku miało wejść w życie w dniu opublikowania³⁸.

W debacie parlamentarnej opozycja złożona z garstki liberałów i demokra-tów zaznaczała, że: „Przestępstwa dokonywane są nie przez autora, a przez ograniczanie wolności słowa”³⁹, ale jej siła głosu była zbyt słaba. Ostatecznie

28 Ibidem.

29 Ibidem, s. 135–137.

30 PD 1921, art. 1.

31 PD 1921, art. 2.

32 PD 1921, art. 5.

33 PD 1921, art. 6.

34 PD 1921, art. 11.

35 Ibidem.

36 Ibidem.

37 PD 1921, art. 12.

38 PD 1921, art. 13.

39 Stenogram: Реч на В. Моллов, народен представител на Демократическата партия, произнесена на 21 ноември 1921 г. във Втората редовна сесия на XIX-то Обикновено народно събрание, tekst w: Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 138.

nowe Prawo druku (Закон за печата) przyjęto 18 grudnia 1921 roku, ale w formie załagodzonej niż proponowana przez Radolova, a opublikowano do-piero 24 grudnia 1924 roku⁴⁰, 3 lata po przyjęciu.

6.2.1. Ocena regulacji druku z 18 grudnia 1921/1924 roku

W przyjętych 18 grudnia 1921 roku a opublikowanych w 1924 roku rozwią-zaniach prawnych z propozycji ministra Aleksandra Radolova dotyczących druku utrzymano 9 artykułów: Art. 1 pozostał bez zmian, a art. 2 został zmie-niony w następujący sposób: „Jeśli pisarz bądź wydawca w ciągu 7 dni wskaże osobę winną przestępstwa, to tym samym zwolniony będzie z odpowiedzialności karnej”⁴¹.

Oznaczało to, że jeśli wydawca wykaże, iż poczynił szczególne starania w kierunku zatrudnienia redaktora, a ten nie podjął obowiązków, to odpowie-dzialność spadała na redaktora⁴². Przepis ten pozwalał na wymuszanie przez wydawcę pracy cenzorskiej, a sądowi dawał podstawy prawne do pociągania do odpowiedzialności osób wskazanych przez wydawcę na stanowisku redaktora.

Redaktorem mogła być każda pełnoletnia osoba, która miała obywatelstwo buł-garskie oraz posiadała pełnię praw obywatelskich i politycznych⁴³. Art. 6 pozo-stawiono bez zmian.

Art. 7 dotyczący konfiskaty druku pozostał w formie proponowanej przez Radolova, podobnie jak art. 8 – dotyczący zniszczenia dzieła, o ile wymagało tego orzeczenie sądu⁴⁴.

Zadania redaktora (a zarazem instytucji cenzury) oparto na dwóch przepisach zawartych w art. 5 i 6. Redaktor miał sprawować nadzór nad zawartością perio-dyku i odpowiadać za umieszczone w nim treści⁴⁵.

Nowe Prawo druku pozwalało na konfiskatę i pociąganie do odpowiedzial-ności prawnej osób publikujących, ale też przedrukowujących zakazane treści.

Należy podkreślić, że utwory opublikowane mogły być konfiskowane i nisz-czone ze względu na złamanie prawa, ale też z racji ochrony interesu publiczne-go⁴⁶, czego wcześniej w ustawodawstwie bułgarskim nie stosowano.

Za jedno przestępstwo mogła jednak odpowiadać tylko jedna osoba, a nie – jak chciał minister Radolov – kilka.

40 Закон за печата z 18 grudnia 1921 roku, DV nr 217, 24 grudnia 1924. Tekst w:

Свободата на печата в България 1879–1947. Документален сборник, op.cit., s. 135–137.

W zbiorze podano błędną datę publikacji (24 grudnia 1921).

41 PDP 1921/1924, art. 2.

42 PDP 1921/1924, art. 3.

43 PDP 1921/1924, art. 5.

44 PDP 1921/1924, art. 7.

45 PDP 1921/1924, art. 5, 6.

46 PDP 1921/1924, art. 11.

Funkcje, zakres obowiązków oraz odpowiedzialności redaktora, jakie można było w tych czasach spotkać, na przykład w regulacjach bolszewickiej Rosji, wykazywały sprzeczność z doktryną wolności mediów i praw podstawowych wynikających z konstytucji.

Pakiet nowych regulacji prawnych, w tym Prawo druku, a także działania wymiaru sprawiedliwości na ich podstawie miały mało wspólnego z gwaran-cjami wolności obywatelskich, w tym słowa i druku, zawartymi w konstytucji.

Stamboliyski jednak uważał, że „nigdy Konstytucji nie naruszał, bo takiej jesz-cze nie napisał”⁴⁷.

Sędziowie wydawali wyroki, oskarżonych pozbawiano prawa do obrony ad-wokackiej, krajem wstrząsały zabójstwa polityczne⁴⁸. Szalały prześladowania, zamykano opozycyjne gazety⁴⁹, mnożono propagandowe biuletyny, jak: „Mla-dezhko zemedelsko zname” („Младежко земеделско знаме”), „Zemedelska zashtita” („Земеделска защита”), „Zemedelski strazh” („Земеделски страж”) i inne.

Stamboliyski – choć metody miał podobne – w odróżnieniu od Lenina⁵⁰ uważał, jak już podkreślono, że społeczeństwo dzieli się nie na klasy, lecz war-stwy społeczne. A ponieważ najsilniejszą warstwą w Bułgarii byli chłopi, uzna-wał, że skoro kraj istnieje jedynie dzięki pracy chłopów, to i władza polityczna powinna przejść przez nich, w jego ręce. W 1920 roku. przedstawiając swój program polityczny, mówił:

Mistyczny kult proletariatu to najbardziej niebezpieczna iluzja świata (...). Chcę swo-body dla robotników, ale nie wierzę, żeby mogli rządzić (...). Z chłopami jest inaczej.

Każdy z nich to żywa encyklopedia. On zna się na zwierzętach i roślinach, buduje i sprzedaje własny wóz oraz przewiduje pogodę lepiej niż stacje meteorologiczne. Całe nasienie rozwiniętej ludzkości leży w chłopie. Potrzeba mu tylko trochę organizacji i wie-dzy⁵¹.

Ksenofobiczne hasła kolportowano w prasowym organie partii chłopskiej – gazecie „Zemedelsko zname”, nastawionej konfrontacyjnie wobec

47 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 365; Петрова Димитрина, 1988, Самостоятелно управление на БЗНС. 1920–1923, СУ „Св.

Климент Охридски”, София, s. 186.

48 21 maja 1922 roku zabito lidera partii Zjednoczenia Demokratycznego Aleksandra Grekova (Александър Греков), w lipcu tego samego roku innego członka partii – Pando Chulkeva (Пандо Чулкев).

49 Szerzej na ten temat: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 393.

50 Włodzimierz Lenin (Владимир Ленин, 1870–1924), właściwie Władimir Iljicz Uljanow (Владимир Ильич Ульянов) – rosyjski polityk organizator i przywódca rewolucji paździer-nikowej, pierwszy przywódca Rosji Radzieckiej. Teoretyk i ideolog rosyjskiego komunizmu (Большая Советская Энциклoпедия, op.cit., t. 14, s. 294–300).

51 Тодоров Коста, 1994, Изповедта на една луда балканска глава, София, s. 202. Cytat po-daję za: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 357.

go, co reżim Stamboliyskiego uznawał za obce. Widząc w sobie mesjasza i ojca narodu, Stamboliyski uważał, że tylko 2 osoby dały światu coś oryginalnego – on i Lenin.

Pomarańczowy terror Stamboliyskiego, choć historycznie odległy, nakreślił dla Bułgarii dominującą do dziś cechę walki politycznej i doktryn politycznych dotyczących sfery medialnej. Dominantą w nich stały się: zemsta i konfrontacja, demagogia, nihilizm, hasło „kto nie jest z nami, jest przeciwko nam” oraz gło-szone na prawo i lewo „albo śmierć, albo niech żyje”⁵².

6.3. „Terror za terror, śmierć za śmierć” – media i władza w autorytarnym reżimie burżuazyjnym

Aleksandra Tzankova (1923–1926)

Hasło „Śmierć Stamboliyskiemu i jego najbliższemu otoczeniu narodowo-chłopskiemu” zainicjowało w Bułgarii „Niech żyje!” ich przeciwstawności.

Partie opozycyjne z centrum i prawicy połączyły się w 1922 roku w ultraprawi-cowym Sojuszu Narodowym (Народен съюз) i utworzyły Ligę Wojskową (Во-енeн съюз), która 9 czerwca 1923 roku zorganizowała, poparty przez cara Bo-rysa III, przewrót wojskowy, w którego wyniku armia opanowała Sofię i urzędy centralne. Stamboliyskiego zamordowano. 9 czerwca 1923 roku zabito również głównych działaczy partii chłopskiej i założycieli tajnego Komitetu Wiejskiej Dyktatury (Комитет за селска диктатура) – pomysłodawców paramilitarnej Pomarańczowej Gwardii: ministra sprawiedliwości Spasa Duparinova (Спас Дупаринов, 1892–1923), który wraz z Delyo Georgievem (Дельо Георгиев) prowadził „Zemedelsko zname”, oraz Kruma Popova (Крум Попов, ?–1923), burmistrza Sofii w okresie od 8 czerwca 1922 do 9 czerwca 1923 roku. Zabito też Stoyana Kalăcheva (Стоян Калъчев, ?–1923), dziennikarza i redaktora gazet

„Zemedelsko zname” i „Pobeda” („Победа”), który przez pewien czas pełnił też funkcję sekretarza osobistego Stamboliyskiego, oraz innych działaczy i dziennikarzy agrarystów.

Zabito także ambasadora Bułgarii w Czechosłowacji Rayko Daskalova (Райко Даскалов, 1886–1923), który od 1919 roku zajmował różne ministerial-ne stanowiska w reżimie Stamboliyskiego i należał do głównych pomysłodaw-ców reformy rolnej. Ciekawostką jest, że jego córka Svetla Daskalova (Светла Даскалова, 1921–), pełniąc w latach 1966–1990 funkcję ministra sprawiedliwo-ści w socjalistycznym reżimie Todora Zhivkova (Todor Żiwkow, Тодор Живк-ов, 1911–1998), brała odwet na potomkach oprawców ojca jeszcze w nie tak odległych czasach.

52Семов Марко, 1999, Българска народопсихология. Размисли върху това какви сме били и какви сме днес, Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, София, s. 347.

Uformowany w listopadzie 1923 roku nowy, narodowy, ultraprawicowy ga-binet Aleksandra Tzankova (Александър Цолов Цанков, 1879–1959)⁵³ naj-pierw wziął odwet na agrarystach i komunistach, chłopach i inteligentach, a potem na wszystkich, z którymi było mu nie po drodze. Marzeniem Tzankova stało się porwanie za sobą ludu jako społecznej masy, ale swoje cele doprecy-zował dopiero na fali nadchodzącego faszyzmu.

Podstawę do uformowania ultraprawicowego, burżuazyjnego reżimu auto-rytarnego Tzankova, który podszyto nienawiścią do agrarystów, fobią przed skrajnymi bolszewikami, umiarkowanymi komunistami, liberałami oraz krajami sąsiednimi, dał niewątpliwie pucz z 9 czerwca 1923 roku, znany w historii jako przewrót ligowców (преврат от лигарите).

Gabinet Tzankova kierował się polityką rewanżyzmu i konfrontacji, która doprowadziła kraj do kolejnej fali prześladowań, politycznych zbrodni i maso-wego terroru.

Szaleństwo władzy ogarnęło Bułgarię po raz wtóry. Tzankova również nale-ży uznać za zwolennika etatyzmu. W 1919 roku pisał:

Socjalizm musi być z konieczności trochę burżuazyjny, a burżuazja trochę socjali-styczna. Wzajemne przenikanie się przeciwności jest nie tylko pożądane, ale i korzystne.

Rozumne ustępstwa są konieczne z obu stron, żeby nie tracić ofiar i sił dla procesu spo-łecznego (...). Pozycja państwa jako kontrolera i kierownika życia gospodarczego jest tu faktem, o którym trzeba pamiętać. Państwo nie zrezygnuje z pozycji, jakie sobie wywal-czyło⁵⁴.

W styczniu 1924 roku Tzankov wymusił w parlamencie ustawę Prawo o ochronie państwa⁵⁵, na mocy której zakazywano w Bułgarii działalności wszelkich organizacji i partii, „które wykorzystywały nielegalne struktury do osiągania swych celów”.

53 Tzankov to premier Bułgarii w latach 1923–1926, wcześniej deputowany XXI (1923–1927), XXII (1927–1931), XXIII (1931–1934), XXIV (1938–1939) i XXV (1940–1944) Zgromadzenia Narodowego. Kierował zamachem stanu, obalając rząd Stamboliyskiego (1923) i wprowadzając w kraju prefaszystowską, czarną dyktaturę, wymierzoną przeciwko agrarystom Stamboliyskiego i komunistom. W 1926 roku usunięto go z urzędu premiera z inicjatywy liberalnego skrzydła Poro-zumienia Demokratycznego (Демократически сговор). Do 1930 roku pełnił funkcję przewodni-czącego Zgromadzenia Narodowego, a do 1932 roku stał na czele Ministerstwa Oświecenia Naro-dowego. W 1932 roku doprowadził do rozbicia PD, tworząc Narodowy Ruch Społeczny (Народно--социално движение), który objęto zakazem działalności wraz z innymi partiami w 1934 roku, po przewrocie pułkowników kierowanym przez Kimona Stoyanova (Кимон Георгиев Стоянов), stojącego w czasie rządów Andreya Lyapcheva (Андрей Ляпчев) w latach 1926–1928 na czele Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów. Po 1934 roku stał się inicjatorem ruchu faszy-stowskiego. W 1944 roku Tzankow uciekł z kraju do Wiednia, gdzie stanął na czele bułgarskiego rządu na uchodźstwie, za co wyrokiem Sądu Ludowego skazano go na śmierć. W 1949 roku uciekł z Wiednia do Argentyny i tam zmarł w roku 1959 (z różnych źródeł).

54Цанков Александър, 1919, Последствията от войната, София, s. 100–101.

55Закон за защита на държавата, Ukaz nr 2 z 23 stycznia 1924 roku.

Dotyczyło to, przede wszystkim, partii i organizacji agrarnych⁵⁶ i komuni-stycznych. Ich lista była długa i obejmowała między innymi: Partię Pracy (Пар-тия на труда), Ogólny Związek Syndyków Robotniczych (Общ работнически синдикален съюз), Bułgarski Komunistyczny Związek Młodzieżowy (Българ-ски комунистиче(Българ-ски младежки съюз), czyli w zasadzie wszystkie partie i organizacje, które przyjęły postanowienia komunistycznego Kominternu z posiedzenia w dniach 5–7 sierpnia 1923 roku, podczas którego postanowiono o organizowaniu bojówek w celu przeprowadzenia powstania narodowego pod hasłem „władza robotniczo-chłopska”. (Głównym ideologiem zamachu stanu był Georgi Dimitrov⁵⁷). Poza partiami Kominternu lista objęła oficerów, którzy 21 września 1923 roku planowali zamach stanu.

Na celowniku nowej władzy znalazły się też media. Prasa regionalna, która dopiero zaczęła się pojawiać na rynku, po okresie zduszenia przez reżim Stam-boliyskiego, znikała z pejzażu medialnego kraju zaraz po wydaniu kilku pierw-szych numerów: „Balkanski kurier” („Балкански куриер”, Plovdiv 1923, 3/37 numerów), „Bădeshte” („Бъдеще”, Veliko Tărnovo 1924, 32 numery); „Eho”

(„Ехо”, Veliko Tărnovo 1924, 2 numery); „Kărdzhaliyska poshta” („Кърджа-лийска поща”, Kărdzhali 1925, 8 numerów); „Obnova” („Обнова”, Warna 1927, 16 numerów); „Balkanska tribuna” („Балканска трибуна”, Veliko Tărnovo 1929, 3 numery).

6.3.1. Nieudana próba przewrotu robotniczo-chłopskiego

W liście otwartym do robotników i chłopów (Отворено пиисмо до работ-ниците и селените в България, 1923) Georgi Dimitrov, zwolennik etatyzmu robotniczo-chłopskiego, pisał 27 października 1923 roku na łamach gazety „Ra-botniczeski vestnik” („Работнически вестник”, 1897–1937):

Drodzy towarzysze, po wielkich rewolucyjnych walkach, które jak na razie kończyły się niepomyślnie dla narodowej masy (...). Walkach, które nie były po to prowadzone, by ustanawiać sowiecką władzę w Bułgarii, jak przemyślnie kłamie dzisiejszy rząd, lecz wymierzone przeciwko królującej dyktaturze wojskowej (...). Na naszych oczach ich ze-zwierzęcone bandy masowo wybijały powstały naród. Sięgnęli po wsie i po majątek ludu pracującego (...). Doprowadzili do krwawej jatki między narodem a politykami (...). Tyl-ko zwalenie tego krwawego bankiersTyl-ko-monarchiczno-generalskiego rządu przyniesie uciszenie mas w kraju (...). Nie upadajcie na duchu! Nie traćcie nadziei! Nie załamujcie się! Głowy do góry, sławni bojownicy! Niech żyje robotniczo-chłopski rząd! Niech żyje lud pracujący Bułgarii⁵⁸.

Określony w bułgarskiej literaturze historycznej jako powstanie wrześniowe (22/23 września 1923) nieudany przewrót robotniczo-chłopski pod

56 Szczególnie Pomarańczowej Gwardii z czasów Stambolova.

57 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 404.

58 „Работнически вестник”, 27 października 1923.