Zmiany w systemie medialnym Bułgarii w czasie konfliktów bałka ńskich (1912–1913) i I wojny światowejkonfliktów bałkańskich (1912–1913) i I wojny światowej

(1914–1918)

Niepodległość Bułgarii spowodowała powrót do kwestii macedońskiej na arenie międzynarodowej. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra zawarły wiosną 1912 roku, po raz pierwszy w historii, sojusz przeciwko Osmanom. Wojnę pro-wadzono na kilku frontach, a powstrzymano pod naciskiem wielkich sił.

W maju 1913 roku Bułgaria zyskała Edirne (Adrianopol), ale Grecy zdążyli przed Bułgarami zająć Thessalonikę. Różnice koncepcyjne co do losu zajętych ziem⁵ oraz nacisk Włoch w sprawie niepodległości Albanii, czego żadna ze stron sojuszu nie przewidywała, spowodowały poważne spory między Bułgara-mi, Grekami i Serbami.

W nocy z 16/29 na 17/30 czerwca 1913 roku rząd bułgarski wydał rozkaz ataku na Grecję i Serbię, co okazało się ogromnym błędem, bowiem do walk przeciwko Bułgarii przyłączyły się wojska rumuńskie, czarnogórskie i osmań-skie. Bułgaria znalazła się w sąsiedzkich kleszczach z każdej strony granicy.

II wojna bałkańska zakończyła się dla Bułgarii druzgocącą klęską. Poza utrzy-maniem 130-kilometrowego pasa wybrzeża Morza Egejskiego, nie otrzymała ona żadnych ziem macedońskich, straciła Adrianopol i Dobrudżę⁶.

O ile do deklaracji niepodległości Bułgaria przygotowywała się przez kilka lat, a nawet do wojny terytorialnej o Macedonię, o tyle nie była przygotowana do zwrócenia się krajów sąsiednich przeciwko niej po zwycięskiej wojnie z Turcją. Sytuację międzynarodową Bułgarii po ogłoszeniu niepodległości i konfliktach bałkańskich można podsumować słowami jugosłowiańskiego pisa-rza i dyplomaty Ivo Andricia (Иво Андрић, 1892–1975) z powieści Most na Drinie (Na Drini Ćuprija, На Дрини ћуприја, 1945).

księcia Ferdynanda został wyrzucony z uniwersytetu i wcielony do wojska. Wyjechał do Szwajca-rii, gdzie skończył prawo. W 1920 roku przeszedł do Bułgarskiej Partii Komunistycznej i z jej ramienia rozpoczął aktywną działalność polityczną (był deputowanym w parlamencie), za co został aresztowany, a w 1925 roku zabity na ulicy w Sofii.

4 „Работнически вестник” nr 137, 17 października 1913. Nakład gazety aresztowano 12 grud-nia 1912 roku i przez 2 miesiące czyniono jej trudności w ponownej rejestracji. Ponownie ukazała się 15 lutego 1913 roku (Топeнчаров Владимир, 1981, Българска журналистика, op.cit., t. 2, s. 57).

5 Serbia i Grecja chciały podziału ziem macedońskich, podczas gdy Bułgaria wolała szeroką jej autonomię, licząc, że kiedyś Macedonia przyłączy się do Bułgarii.

6 Szerzej na ten temat: Jelavich Barbara, 1983, History of the Balkans. Twentieth Century, wy-danie w języku polskim, op.cit., s. 110–114.

Tak to już życie ludzkie jest urządzone (...), że każdy łut dobra jest zaprawiony dwo-ma łutami zła, że na tym padole nie ma dobroci bez nienawiści ani wielkości bez zawiści, podobnie jak nie ma najmniejszego przedmiotu, który by nie rzucał cienia⁷.

W okresie wojen bałkańskich druk regulowano w sposób oficjalny na pod-stawie Prawa druku z 16/29 marca 1907 roku, szczególnie przestrzegając prze-pisów chroniących Zgromadzenie Narodowe, jego komisje i deputowanych⁸, a nade wszystko ministrów i ministerstwa, stano na straży porządku publiczne-go, zapobiegano szerzeniu niechęci społecznej do wojska⁹. A w sposób biuro-kratyczny i podatkowy utrudniano życie prorosyjskiej prasie rewolucyjnej.

5.2.1. Powołanie Dyrekcji Druku jako instytucji wspomagającej BTA

Pierwszą instytucję regulującą administracyjnie działanie mediów w Bułgarii – Dyrekcję Druku (Дирекция на печата, DD) – utworzono pomiędzy wojnami bałkańskimi (1912–1913) a I wojną światową (1914–1919). Powstała ona jako wydział Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wyznań Religijnych (Министер-ство на външните работи и изповеданията).

W rzeczy samej był to kolejny departament przy BTA połączony pod jedną nazwą – Dyrekcja Druku.

Przyczyną stworzenia DD były częste i ważne informacje (oficjalne i nieofi-cjalne) z zagranicy oraz z frontu, napływające do Bułgarii w czasie wojen bał-kańskich. To one spowodowały, że pod koniec wojny powołano Dyrekcję Druku z dwoma wydziałami: BTA i Wydziałem Druku.

Funkcji BTA nie zmieniono, ale od 9 maja 1910 roku wydawała ona biuletyn pod tytułem „Preglad na chuzhdiya pechat” („Преглед на чуждия печат”, 1910), w którym poza tłumaczonymi na język bułgarski artykułami z prasy za-granicznej publikowano również teksty z gazet krajowych i komentarze redakcji do nich, jak też do tematów poruszanych przez prasę zagraniczną. Z czasem umieszczano w biuletynie teksty własne, odnoszące się do tekstów zagranicz-nych, krajowych, bądź do sytuacji w kraju i jego otoczenia międzynarodowego.

Formuła przedruków i komentarzy własnych spowodowała, że przegląd pra-sy zagranicznej szybko zmieniono na przegląd prasy w ogóle i ukazywał się on jako „Pregled na Pechata” („Преглед на печата”, od 1910).

W czasie wojen bałkańskich BTA rozrosła się personalnie. Poza naczelni-kiem zatrudniano w niej również, w ramach struktury MSZ, 2 zastępców na-czelnika, 1 osobę odpowiedzialną za służbę BTA, 2 redaktorów i 1

7Андрић Иво, 1945, На Дрини ћуприја, Просвета, Beograd, wydanie w języku polskim:

1956, Most na Drinie, tłum. Kalina Kalita, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, s. 255.

8 PD 1907, art. 30.

9 PD 1907, art. 30 ust. 1–4.

cownika¹⁰. Osoba odpowiedzialna za służbę BTA dbała też o poprawność poli-tyczną rozpowszechnianych przez agencję informacji.

5.2.2. Funkcje BTA

W 1913 roku zmianie uległa polityka kadrowa MSZ wobec BTA. Po raz pierwszy naczelnikiem BTA została osoba spoza struktur MSZ, żołnierz i dziennikarz, na dodatek obcokrajowiec.

Yiosif Yakov Herbst (Йосиф Яков Хербст, 1875–1925) – austriacki Żyd, nim objął urząd dyrektora BTA, ukończył akademię wojskową w Bułgarii, słu-żył w bułgarskiej armii w czasie wojny, został ranny na froncie i dał się poznać jako aktywny i wzięty dziennikarz pracujący dla mediów zagranicznych.

W 1907 (1905?) roku był jednym z założycieli Towarzystwa Stołecznych Dziennikarzy (Дружеството на столичните журналисти, DSD). Jego poglądy były zdecydowanie bułgarsko-narodowe i konserwatywne¹¹.

W BTA – jak się wydaje – jego funkcja była mocno złożona. Znał kilka eu-ropejskich języków i tłumaczył depesze zagraniczne dla potrzeb bułgarskiej Rady Ministrów, publikował materiały prasowe w gazetach bułgarskich, a nade wszystko był aktywnym korespondentem z Bułgarii do gazet: wiedeńskich: „Die Zeit” i „Die Neue Freie Presse”, londyńskiej „The Daily Mail” i berlińskiej „Die Vossische Zeitung”, kreując na ich łamach propagandowy wizerunek odnoszą-cej zwycięstwa Bułgarii.

Podobnym celom służyły zapewne pierwsze depesze BTA dla agencji zagra-nicznych, a także stworzona przez Herbsta francuskojęzyczna gazeta propagan-dowa BTA „L’Echo de’Bulgarie”, kopiująca tytuł starej osmańskiej oficjałki.

„L’Echo de’Bulgarie” przeznaczono dla odbiorców obcokrajowców, a wy-dawcą było MSZ Bułgarii.

Mimo ogromnych strat wojennych w „L’Echo de’Bulgarie” kreowano wize-runek propagandowy Bułgarii jako kraju gospodarczo rozwijającego się, które-mu wojna w zasadzie źle nie służy¹², a jeśli spotykają go jakieś niepowodzenia, to tylko ze względu na międzynarodową zmowę i zawiść sąsiadów.

Hasła tego typu, poza „L’Echo de’Bulgarie”, formułowano również w pra-sowych organach narodowców, jak na przykład w gazetach: „Mir”¹³, „Narodni prava” („Народни права”), „Volya” („Воля”). Poza opisem zmowy międzyna-rodowej przeciwko Bułgarii podawano również codziennie listę jej ofiar, ale głównie uchodźców z krajów sąsiednich szukających w Bułgarii schronienia

10Денев Панайот, 100 години БТА, op.cit., s. 855.

11 Ibidem.

12 „L’Echo de’Bulgarie” nr 58–51, 10–13 października 1913; nr 66, 19 września 1913; nr 68, 21 września 1913. Szerzej o polityce Bułgarii w czasie wojen bałkańskich oraz I wojny światowej patrz: Илчев Иван, 1990, България и Антантата през Първата световна война, Наука и изкуство, София.

13 „Мир” nr 3997, 10 września 1913.

i żywności oraz bułgarskich cywilów ranionych lub zabitych w wyniku działań wojennych¹⁴.

Po utworzeniu Wydziału Druku (WD), BTA zachowywała również swe pierwotne funkcje. Była sekretariatem informacji nadchodzących i nadawcą treści propagandowych. Natomiast WD pod względem formalnym przypominał dzisiejsze przyrządowe agencje białego wywiadu o funkcjach rozszerzonych o propagandę.

Celem Wydziału Druku było śledzenie informacji w zagranicznych i krajo-wych mediach, tłumaczenie ich i – gdy zachodziła potrzeba – odpowiednie ko-mentowanie do oficjalnych biuletynów BTA i własnych. Pod względem formal-nym Wydział Druku powielał po części zadania BTA, nieformalnie jednak za-trudniono tam osoby, które rozkładały publikowane w krajowej i zagranicznej prasie teksty na drobne elementy, doszukiwały się w nich szyfrów i tajnych przekazów, a także kodowały w rodzimych korespondencjach dla prasy krajo-wej i zagranicznej informacje przeznaczone dla odbiorców własnych tajnych informacji. Szczególna aktywność dziennikarska Yiosifa Yakova Herbsta mogła być w takim kontekście dobrze zrozumiała.

Ponadto Wydział Druku systematycznie monitorował około 150 tytułów pra-sy krajowej i zagranicznej, abonowanej przez DD, jak też informacje w innych tytułach, w których omawiano zagadnienia dotyczące Bułgarii czy jej międzyna-rodowego otoczenia.

WD dokonywał również przeglądu reakcji prasy zagranicznej na wysyłane z kraju korespondencje dziennikarskie oraz depesze BTA. Obserwowano gazety krajowe; nawiązywano kontakty z dziennikarzami obcokrajowcami i – w różny sposób – kupowano ich przychylność, a wraz z nią dobry wizerunek Bułgarii w zagranicznych mediach.

Wydział Druku wydawał regularnie 4 biuletyny: oficjalny przegląd prasy za-granicznej „Pregled na chuzhdiya pechat”, który z czasem przyjął formę co-dziennych biuletynów, w których publikowano w całości bądź we fragmentach ukazujące się w prasie zagranicznej teksty o Bułgarii lub o jej międzynarodo-wym otoczeniu. Drugim, nieoficjalnym biuletynem był „Sluzheben pregled na chuzhdiya pechat” („Служебен преглед на чуждия печат”), przeznaczony do użytku wewnętrznego, rozprowadzany według rozdzielnika, dla urzędników państwowych.

Poza tymi dwoma przeglądami wydawano również periodycznie gazetę

„Izvestiya ot balkanskite strani” („Известия от балканските страни”) oraz

„Sedmichen pregled na chuzhdiya pechat” („Седмичен преглед на чуждия печат”), gdzie zamieszczano najważniejsze informacje minionego tygodnia, ukazujące się w prasie zagranicznej na temat Bułgarii czy jej otoczenia między-narodowego¹⁵.

14 Szerzej na ten temat: Илчев Иван, 1990, България и Антантата, op.cit. s. 35.

15Марков Стефан, 1998, Българските държавни институции, op.cit., s. 127–128.

Formy i funkcji tych wydziałów Dyrekcji Druku – BTA i Wydziału Druku – nie zmieniono aż do 1936 roku, kiedy to powołano 3. wydział, mając na celu odciążenie DD od nałożonych na nią zadań. Funkcji instytucji nadzorującej druk i rozpowszechniającej informacje propagandowe, kreujące pozytywny wizerunek kraju nie zmieniono aż do 1991 roku. Podobnie nie zmieniono funkcji BTA. W czasie wojen i pokoju BTA pełniła funkcje sekretariatu in-formacyjnego MSZ i kancelarii tajnej, łamała szyfry i kodowała własne infor-macje o charakterze militarnym i strategicznym, prowadziła monitoring prasy i nasłuch radiowy wydarzeń w krajach sąsiednich oraz w Austro-Węgrzech, Niemczech i Rosji. BTA była kuźnią kadr wywiadowczych i kontrwywiadow-czych oraz instytucją socjalizacji politycznej pełniącą też funkcje propagan-dowe i manipulacyjne.

5.2.3. Radio – telegraf bez drutu

Zainteresowanie Bułgarów radiem zaczęło się jeszcze pod koniec XIX wie-ku, a pierwsza publikacja jemu poświęcona ukazała się drukiem w 1889 roku.

Był to bardzo długi artykuł zatytułowany Próby Hertza i ich znaczenie (Опитите на Херца и тяхното значение), drukowany w czasopiśmie „Iskra”

(„Искра”)¹⁶ w odcinkach przez ponad rok – od 6. numeru w 1889 roku do 10.

numeru w 1890 roku¹⁷. W tekście tym po raz pierwszy dla określenia radia użyto terminu „telegraf bez drutu” (Телеграф без жица). Pierwsze informacje na temat samego radia w opublikowano Bułgarii w czasopiśmie „Sbornik na poshtite i telegrafite” („Сборник на пощите и телеграфите”) w 1879 roku¹⁸.

Pierwszy przekaz radiowy przez tak zwany bezprzewodowy telegraf odbył się w Sofii w 1903 roku. Wówczas, jak pisze Veselin Dimitrov, „grupa wojsko-wych i cywilnych inżynierów oraz techników zademonstrowała emisję z radio-stacji niemieckiej firmy «Siemens», specjalnie przywiezionej do Bułgarii, którą przygotowano do emisji radiowej dla celów armii, floty i społe-czeństwa”¹⁹. Veselin Dimitrov pisze, że Zgromadzenie Narodowe już w 1905 roku prze-głosowało środki na budowę pierwszej bułgarskiej radiostacji, ale nie poinfor-mowano o tym społeczeństwa²⁰. W tym samym roku na rynku bułgarskim uka-zała się pierwsza książka poświęcona telegrafowi bez kabla autorstwa Borisa Leshtova (Борис Лещов ?–?). Opisując techniczne parametry radia i

16 „Искра” nr 6, 1889–nr 10, 1890; publikacja oparta na studium profesora Porfirija Bah-mat’eva (Порфирий Бахматьев) (Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 15).

17Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 15.

18 „Сборник на пощите и телеграфите”, t. 1879, s. 124, za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 16.

19 Димитров Веселин, 2005, История на българското медийно право (радиораз-пръскване), w: Чолаков Радомир, (red.), 2005, Медийно право. Речник на основни понятия, Труд – Вестникарска група България, София, s. 167.

20 Ibidem.

ści jego zastosowania, Leshtov napisał o radiu na pierwszej stronie książki, że

„przyszłość należy do niego” ²¹.

Veselin Dimitrov podaje, że na mocy postanowienia Zgromadzenia Naro-dowego Rada Ministrów w tym samym roku zdecydowała o zbudowaniu pierw-szej stacjonarnej stacji nadawczej i kilku przenośnych. Przez stacjonarną stację miano nawiązywać stały kontakt z bułgarskimi statkami na morzu, a przenośne radiostacje miały służyć wojsku²². Plany ich budowy jednak nie były publicznie dostępne. Czy wybudowano je, czy nie? – do końca nie wiadomo. Jeszcze na początku 1906 roku nie było woli politycznej do realizacji tego typu planów.

Dopiero 8 kwietnia 1908 roku opublikowano carski ukaz nr 8 (Указ No 8 от 8 април 1908 г.), który nakazywał Głównej Dyrekcji Kolei Żelaznych, Poczt i Telegrafów – zgodnie z postanowieniem Rady Ministrów z dnia 11 marca 1908 roku oraz zgodnie z protokołem nr 22 – zamówienie w firmie Marcon Wirless w Londynie dostawy sprzętu dla „jednej przybrzeżnej radiostacji w Warnie na sumę 12 700 lewów”²³.

Niewiele informacji w literaturze przedmiotu zachowało się na temat tej pierwszej bułgarskiej radiostacji. Wiadomo, że nadano jej imię „Nadеzhda”

(„Надежда”, bułg. „nadzieja”). Zbudowano ją w Warnie w 1911 roku, ale ze względu na wydarzenia regionalne od razu wykorzystano ją do celów militar-nych i morskich.

Bułgarskie radio od samego początku traktowano jako telegraf bez kabla i podporządkowano Ministerstwu Kolei Żelaznych Poczt i Telegrafów. Nie-mniej jednak, mimo przejęcia kontroli nad radiem przez wojsko, od samego początku myślano o wykorzystaniu radia jako narzędzia komunikowania spo-łecznego. W 1912 roku, przy okazji oficjalnego otwarcia radiostacji w Warnie,

„Varnenski tărgovski vestnik” („Варненски търговски вестник”) w numerze 514 z 6/19 maja 1912 roku pisał o możliwości nadawania przez radio telegra-mów (30 stotinek za słowo) i o planach tworzenia biuletynu informacyjnego dla gazet na bazie „informacji wyłowionych z rozgłośni francuskiej”²⁴.

Choć projekt tworzenia biuletynu informacyjnego istniał rzeczywiście, nigdy go nie zrealizowano²⁵. Powodem wstrzymania działalności, a raczej całkowitego przejęcia radiostacji na cele wojskowe, był wybuch w 1912 roku I wojny bał-kańskiej i pogrążenie kraju na 7 lat w chaosie wojennym, aż do traktatu pokojo-wego w 1919 roku.

21 Лещов Борис, 1905, Телеграф без жици, София.

22Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 2, s. 37.

23 „Сборник на пощите и телеграфите” nr 3–4, 1909, s. 109; cytuję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 42.

24 „Варненски търговски вестник”, 6 maja 1912.

25Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 51.

Po 2 wojnach bałkańskich Bułgaria dysponowała 4 radiostacjami w armii i 1 na statku. Radiostacje – jak podały „Voenni izvestiya” („Военни известия”) – obsługiwało 208 osób²⁶.

12/25 czerwca 1914 roku w Sofii rozpoczęto budowę pierwszej radiostacji przeznaczonej do celów publicznych. W ciągu zaledwie 4–5 miesięcy wybudo-wano w stolicy antenę wysokości 120 metrów, w pobliżu starego dworca kole-jowego, gdzie aktualnie wznoszą się kominy elektrociepłowni.

Otwarcie radiostacji, która rozpoczęła oficjalnie działalność 4/17 październi-ka 1914 roku, odbyło się przy udziale wszystkich ministrów, poza ministrem wojny, by podkreślić jej publiczny charakter, co zauważono w większości miej-scowych gazet, jak „Mir” czy „Utro” („Утро”). Gazeta „Mir” 2 września 1914 roku na pierwszej stronie pisała też, jak „ogromne znaczenie dla kraju ma taka radiostacja”²⁷.

Radiostacja jednak nie pełniła takich funkcji, z jakimi aktualnie kojarzymy radio. Miała ona za zadanie przyjmowanie i nadawanie telegramów krajowych i zagranicznych drogą dźwiękową. Do 1918 roku, jeśli przejrzeć zawartość gazet z tamtych lat, radio nie było w Bułgarii wykorzystywane ani jako źródło infor-macji publicznej, ani też jako jej nośnik.

Przez cały czas wojen i krótkich przerw między nimi radio w Bułgarii było wykorzystywane do celów militarnych i od samego początku, jako telegraf bez kabla, leżało w kompetencjach Ministerstwa Kolei Żelaznych, Poczt i Telegra-fów, które w czasie wojen i następujących po nich przewrotów politycznych oraz powojennych falach rządowego terroru podporządkowano MSW i sztabowi generalnemu.

Drogą radiową nadawano zaszyfrowane wiadomości własne, przechwytywa-no i deszyfrowaprzechwytywa-no obce, rozpowszechniaprzechwytywa-no rządową propagandę, przyjmowano i nadawano telegramy. Dopiero w 1925 roku radio w Bułgarii zaczęło spełniać funkcje publiczne²⁸ i propagandowe. Wtedy po raz pierwszy, komunistyczny lider Georgi Dimitrov (Georgi Dymitrow, Георги Димитров, 1882–1949) od-czytał przez mikrofon mowę radiową²⁹.

Do 1920 roku Bułgaria posiadała 4 radiostacje: jedną o nazwie „Fraga”

w Warnie (Фрага, 1908–1912); jedną w Sofii (София, 1914–); jedną w Shume-nie (Шумен, 1917–) i jedną w Kyustendil (Кюстендил, 1920–). Wszystkie

26 „Военни известия” nr 24, 7 maja 1913. Cytuję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 57.

27 „Мир” nr 4332, 2 września 1914.

28 25 września 1921 roku nadano pierwszą audycję radiową w Sofii, ale w związku z demon-stracjami społecznymi, a jednocześnie uroczystościami pogrzebowymi pisarza Ivana Vazova (zmarł 22 września 1921 roku), nie została ona praktycznie zauważona przez bułgarskie społeczeń-stwo i media. W programie ujęto – jak pisano w gazecie „Zora”: mowę rosyjską i niemiecką;

skrzypce solo; śpiew kobiet; wiolonczela solo; śpiew męski; orkiestrę instrumentalną („Зора”

nr 703, 1921; „Зора” nr 704, 1921). Program podaję za: Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 72.

29 Димитров Веселин, 1994, История на радиото в България, op.cit., t. 1, s. 73.

radiostacje, poza sofijską, miały regionalny charakter, małą moc i wykorzysty-wano je głównie do odbioru i wzmacniania sygnałów radiowych nadawanych z Sofii.

Jedynie radiostacja w Sofii przechwytywała sygnały z Paryża, Rzymu, Pragi, Berlina i Konstantynopola i nadawała swoje, które, z kolei, odbierały regionalne radiostacje w miejscowościach Warna, Shumen i Kyustendil. Moc anteny sofij-skiej określano na 10 kilowatów, przy długości fal od 600 do 2800 metrów. Do sierpnia 1920 roku stacje regionalne wykorzystywano do celów wojskowych, a stację w Sofii również do nadawania i odbioru radiotelegramów³⁰.