i studentów a tożsamość młodzieży akademickiej
Równolegle z p rzedstaw ionym i wyżej p rz e m ia n a m i systemu aksjologiczne go oraz układu s tru k tu r społecznych szkoły wyższej zm ie n ia ły się także społecz ne role profesorów i studentów. Razem z nim i m odyfikacjom u legał także sy stem kom unikowania się osób wykonujących w zm ia n ko w a n e funkcje społeczne. W z m o g ło się przede wszystkim te m p o procesów poro zu m ie w a n ia się, p ow odo w ane dynam icznym rozwojem nowych środków komunikacji. Pojawiły się nowe techniki m u ltim edialne, komputerowe, Internet, telefon komórkowy. D ane cha rakteryzujące system ról społecznych oraz sposoby w y m ia n y inform acji między nauczycielami aka d e m ickim i a s tu d e n ta m i w początkowej i końcowej fazie a n a lizowanego w tekście pięćdziesięciolecia przedstawiono w tabeli 3.
D an e p rz e d s ta w io n e w ta b e li w skazują, że społe czn e role nau czycie li a k a d e m ic k ic h , p rz e o b ra z iły się w s to p n iu isto tn ym p rz y n a jm n ie j w dwu różnych p u n k ta c h : (1) u p o w s z e c h n iło się zjaw isko w ie lo e ta to w o ś c i p ra c o w ników n a u k o w o -d y d a k ty c z n y c h o ra z (2) w zro sła , w p o r ó w n a n iu ze s ta n e m o b o w ią z k ó w n a k ła d a n y c h na n auczycieli a k a d e m ic k ic h w lata c h 60., ilość kiero w a n ych pod ich a d re s e m w y m a g a ń p o z a d y d a k ty c z n y c h i p o z a n a u k o w ych. Pierwsze w z m ia n k o w a n e zjaw isko z a p o b ie g ło i n a d a l z a p o b ie g a po s tę p u ją c e j p a u p e ry z a c ji z a w o d u nauczycie la a k a d e m ic k ie g o . N ie m n ie j nie je s t z ja w is k ie m p o z y ty w n y m . W r a z z ro z p o w s z e c h n ia ją c y m się z w yczaje m zle c a n ia p ra c o w n ik o m n a u k o w o -d y d a k ty c z n y m o b o w ią z k ó w eksperckich, dora d czych , w y m o g u u b ie g a n ia się o fu n d u s z e i t d ., o d ry w a ich b o w ie m od zasa d n icze j d z ia ła ln o ści.
18 Th. M . Kando, Social In te ra ctio n, op. cit., s. 272.
Tabela 3. Zmiany ról społecznych oraz form komunikowania się głównych uczestników procesu edukacji w szkołach wyższych w ostatnim pięćdziesięcioleciu w Polsce
P orów nyw ane zm ie ne Szkoły wyższe W la ta c h 60. XX w ieku W pierw szych la ta c h XXI w ieku Role społeczne pro fe so ró w • ro z b u d o w a n e role społeczne: badacza, m istrza i dyd aktyka, czasam i eksp erta lub tw ó rc y ku ltu ry • znacznie zre d u ko w a n e
ob ow iązki w pozostałych ro la ch pełn ionych przez p o d m io t (płci, wieku, rodzinnych, społeczno- -ekonom icznych)
• o b o k roli badacza, m istrza i d yd a ktyka liczne inne role za w o d o w e (eksperckie, doradcze, a d m in is tra c y jn e , bu dżetow o- -ekonom iczne)
• w ieloetatow os'ć
• ob cią żenie o b o w ią z k a m i d o m o w y m i i rodzinnym i re la ty w n ie większe niż w przeszłos'ci Role społeczne s tu d e n tó w • rola s tu d e n ta - w y m o g i edukacyjne do stosow an e do możliwos'ci in te le ktu a ln y ch osób p o n a d p rz e c ię tn ie uzdolnionych i wybitnych. • role tow a rzyskie
pe łn ione głó w n ie w s'rodowiskach stud enckich
• zd e c yd o w a n a prze w a g a liczby s tu d e n tó w stu d iu ją cych try b e m s ta c jo n a rn y m nad liczbą osób stud iujący ch t ry b e m n ie sta cjo n a rn ym
• rola stu d e n ta - w y m o g i edukacyjne do sto so w a n e do możliwos'ci in te le k tualn y ch osób przeciętnie uzdolnionych, p o n a d p rz e c ię tn ie uzdolnionych i w ybitnych
• role tow a rzy skie pe łn io n e re la ty w n ie częs'ciej niż p o p rz e d n io poza s'rodowiskami s tu d e n c k im i • w przybliżeniu ró w n a liczba
stu d e n tó w stu d iu ją c ych t ry b e m sta c jo n a rn y m
i n ie s ta cjo n a rn ym
• w p rzyp a d ku s tu d e n tó w s tu d ió w nies tacjonarnych, o b o k roli studenckiej często role z a w o d o w e i rodzinne
• re la ty w n ie nieliczne • w zasadzie te sa m e fo r m y przekazu źró dła w iedzy in fo rm a cji, naukow ej refleksji • dos'ć częsty i tw o rz e n ia w ie d zy oraz uczenia się
in te rp e rs o n a ln y s tu d e n tó w przez doświadczenie, k on takt s tu d e n tó w które w y k o rz y s ty w a n o we z na uczycielam i w cześniejszym okresie a k a d e m ic k im i • re la ty w n ie więcej w ykładów , • niewielka ilość i szczególnie w szkołach p ry w a tn ych
słaba ja k o ś ć m e d ió w • re la ty w n ie m niej p ra c pisem nych używanych podczas • b a rd zo liczne źró d ła wiedzy, w ty m przekazyw an ia w ie d zy d o d a tk o w e na rzędzie g r o m a d z e n ia • przekaz w ie d zy o p a r ty i o p ra c o w y w a n ia i przekazyw an ia
g łó w n ie na w yk ła d a c h in fo rm a c ji - Internet i lite ra tu rz e • kom u n ika cja in te rp e rs o n a ln a • o b o w ią z e k a k ty w n e g o w re la ty w n ie w iększych g r u p a c h niż
uczestnictw a s tu d e n tó w wcześniej.
System k om u w dysp u ta ch naukow ych • re la ty w n ie rzadszy niż nik ow a nia się
nauczycieli a k a d e m ic k ic h ze
podczas zajęć w p o p rz e d n im okresie ko n w e rsa to ryj ny c h in te rp e rs o n a ln y k on tak t s tu d e n ta m i • p rz y g o to w y w a n ie przez z na uczycielam i a k a d e m ic k im
s tu d e n tó w licznych • b o g a c tw o m e d ió w używanych re feratów , s p ra w o z d a ń podczas p rzekaz yw an ia w iedzy i p ra c pisem nych, w ty m • liczne s ty p e n d ia i praktyki sem in a ryjn yc h zag ra n iczn e
• w arsztaty, tre n in g i • e g z a m in y g łó w n ie testow e i prace w terenie,
tw o rz ą c e okazje do uczenia się przez do św ia dczenie • nieliczne styp e n d ia i p raktyki z a g ra n iczn e • e g z a m in y pro w a d zo n e g łó w n ie w fo r m ie ro z m ó w z profes o rem lub w yp o w ie d z i pisem nych
Źródło: opracowanie własne.
Z m ia n o m uległa także społeczna rola s tu d e n ta . N a s tą p iło upowszechnie nie edukacji na p oziom ie wyższym oraz m ożliw ość s tu d io w a n ia bez koniecz ności z d a n ia konkursow ego e g z a m in u na studia. Przypuszczalnie d o p ro w a
dziło to w efekcie do obniże n ia ś re d n ie g o poziom u in te le k tu a ln e g o pop u la cji osób stud iu ją cych . Krzywa rozkładu ilo ra z ó w inte lig e n cji w popu la cji m a tu rzystów je s t w z g lę d n ie stała, a średni poziom w z m ia n k o w a n y c h w skaźników re la ty w n ie niższy niż kilkadziesiąt lat te m u w p o p u la cji stu d e n tó w . Stąd zaś wynika, że o b o k je d n o s te k p o n a d p rz e c ię tn ie uzdolnionych i w ybitn ych do szkół wyższych zaczęła n a p ły w a ć także m łodzież o zdolnościach przeciętnych i w konsekwencji za in te re s o w a n ia c h niedostatecznie ukształtow anych.
W ś ró d innych z m ia n w a r to podkre ślić zwiększenie się w o s ta tn ic h la tach g ru p y słuchaczy w ykonujących ró w n o le g le ze s tu d ia m i pracę z a w o d o wą. N ie k ie d y je s t to praca d o ryw cza lub na p ó ł etatu, n ierzadko je d n a k ta k że w pełnym w y m ia rz e godzin. D ecydują się na nią stu d e n ci nie tylko s tu d ió w niestacjonarnych, lecz niekiedy także stacjo n a rn ych , zmuszeni s y tu a c ją eko nom iczną. W a rto ś ć nabywcza s ty p e n d ió w znacznie się obniżyła. Są one o bec nie n ie w ystarczające do s a m o d z ie ln e g o u trz y m a n ia się na studiach, ty m bar dziej g d y s tu d ia są p o d e jm o w a n e w szkole znacznie o d d a lo n e j od miejsca z a m ie szkiw a n ia rodziny s tu d e n ta .
Przeobrażanie się układu ról społecznych pełnionych przez p racow ników na uko wo-dyd a k ty cznych i stu d e n tó w rzutowało oczywiście na system ich w z a je m nego kom unikow ania się. Ewoluował on w kierunku coraz rzadszych i bardziej form alnych w zajem nych kontaktów. O becnie ich stan oceniam jako niepokoją co ubogi. Bezpośrednią w y m ia n ę p o g lą d ó w u tru d n ia ją liczne, coraz liczniejsze roczniki studiów. Duże g ru p y wykładowe, a w niektórych szkołach także ćwicze niowe, o g ra n icza ją możliwości sw ob o d n e g o w y p o w ia d a n ia się stu d e n tó w pod czas zajęć, w ym u sza ją zm ianę wcześniej dom inującej fo rm y e g z a m in ó w ust nych na pisemną, h a m u ją rozwój osobistych kontaktów społecznych.
Oczywiście praca dydaktyczna przebiega w zasadzie w tych samych formach, co w latach sześćdziesiątych XX wiekuiU: (a) nauczyciele akademiccy przekazują wiedzę studentom w gotowej postaci, w w ykładach lub w podręcznikach, (b) oso by uczące się „w ytw a rza ją" ją same, pod kierunkiem prowadzących seminaria czy konwersatoria lub (c) studenci opan o w u ją wiedzę przez doświadczenie, pod czas praktyk, treningów, warsztatów, pracy w terenie. O wiele mniej zleca się słu chaczom prac pisemnych. Zwiększa się natom iast ilość informacji objętych w y m a g a n ia m i p rogram ow ym i oraz liczba dostępnych źródeł danych.
Je d n ą z głów nych konsekwencji p rzedstaw ionych wyżej zm ia n jest, ja k się w ydaje, poczucie przeciążenia pracą. W z m a g a się ono z a ró w n o u studentów, obciążanych licznymi zaję cia m i, lektu ra m i, e g z a m in a m i, zaliczeniam i, ja k
20 A. Brzezińska, In te ra kcyjn y m o d e l e du ka cji w szkole wyższej, [w:] E w aluacja a ja k o ś ć kształcenia
i u p ra c o w n ik ó w naukowo-dydaktycznych. Rozluźnieniu u le g a ją rów nież in terakcje osobowe w g ru p a c h koleżeńskich. O b ie s tro n y o d c z u w a ją n ie d o sta te k w zaje m n ych kontaktów, z rozum ienia, p o ro z u m ie n ia . Najczęstszą reakcją je d n o s te k na w z m a g a ją c e się w tej sytuacji poczucie odrębności, sam otności, a niekiedy n a w e t w y a lie n o w a n ia , są p ró b y zw ró ce n ia na siebie uwagi, w ty m za c h o w a n ia niegrzeczne, a n a w e t w yzyw ające.