- rozwojowe vs destrukcyjne
W celu określenia preferowanych przez młodzież aka d e m icką strategii radze nia sobie z prob le m a m i, skonstruowano autorską Skalę Um iejętności Radzenia Sobie w Sytuacjach Kryzysowych. Kierowano się tu koncepcjam i opisującym i dwie głów ne strategie - ataku i w ycofania (pozytywne lub n e g atyw ne w kon tekście przyjętego kierunku działania i potencjalnych skutków rozwojowych)1 y. Skala ta pozwala zidentyfikow ać cztery podstaw owe strategie radzenia sobie:
a) d zia ła n ia k o n s tru k ty w n e (cel - rozw iązanie p ro b le m ó w ) - a u to re fle k sja, doskonalenie siebie, rozw ija n ie zainteresow ań, pasji, a k ty w n o ś ć fizyczna (8 wskaźników, 9 - 3 2 punkty),
b) ucieczka bezpośrednia, bierność, zagłuszanie p r o b le m ó w (m e cha n izm y obronne, w ycofanie, e m o c jo n a ln e dysta n so w a n ie się) - bierność, ucieczka w za b a w ę i to w a rz y s tw o innych, ucieczka w m arzenia, ro z ła d o w a n ie n apięć za p o m o c ą ś ro d kó w odurza ją cych , myśli sam o b ó jcze (12 wskaźników, 1 2 - 4 8 punktów),
c) ucieczka pośrednia, a ktyw n a , p oszukiw anie rozw iązań zastępczych (m e ch a n iz m y obronne, zastę p o w a n ie , in te le k tu a ln e dysta n so w a n ie się), d z ia ła nie na rzecz innych ludzi, ucieczka w religię i ideologie, bezrefleksyjny konfor mizm (6 wskaźników, 6 - 2 4 punkty),
d) w spa rcie społeczne (bezpośrednie szukanie p o m o c y u innych) - przyja ciele, rodzice, nauczyciele, inne a u to ry te ty w śród osób dorosłych (5 w skaźni ków, 5 - 2 0 punktów).
Uzyskane w yniki w części p o tw ie rd z a ją z a ró w n o d o konyw ane przez m ło dzież s tu d e n c k ą a u to c h a ra k te ry s ty k i tożsam ościow e, ja k i fo rm y p rz e ja w ia nego b u n tu (tabela 4). W id o c z n y je s t pewien p a ra d o ks zw ią z a n y z d e k la ro w an y m b u n te m przeciw ś w ia tu dorosłych, przy czym najczęściej m łodzież jednocześnie poszukuje u nich w s p a rc ia (6 2 ,4 3 % ) w p okonyw aniu w łasnych p ro blem ów , co pośrednio św ia d czy o „g ło d zie a u to ry te tó w ", a zarazem o sw o istym m e ch a n iz m ie buntu, k tó ry m a swe ź ró d ła w n ie w yp e łn ia n iu przez św ia t dorosłych funkcji w s p o m a g a ją c y c h a u to k re a c ję je d n o s tk i. Kolejna stra te g ia , którą w y b ie ra ją m łodzi ludzie, to ko nstruktyw ne, ra cjo n a ln e i ś w ia d o m e poko nywanie kryzysów w ew nętrznych, św iadczące o dużej a u to n o m ii, niezależno ści, a zarazem dojrzałości osobowej i społecznej badanych (54,91 %). N iew iele mniej istotne dla m łodzieży je s t poszukiw anie zastępczych s p o so b ó w
zow a n ia w łasnych p roblem ów , co z a p e w n e w ynika z braku innych m o ż liw o ści, zaś częściej ma c h a ra k te r inte le k tu a ln e g o d ysta n so w a n ia się (54,34% ), niż e m o c jo n a ln e j ucieczki (49,71 %).
Tabela 4. Strategie radzenia sobie z kryzysem wybierane przez młodzież studencką (N=173) Rodzaj w y b ie ra n e j s tra te g ii N % Stosunek W :N Ranga 1 - 4 W s p a r c ie społeczne • w y n ik i niskie (N) • w y n ik i w ysokie (W) 65 108 3 7 ,5 7 6 2 ,4 3 1,66 1 Razem 173 100,0 -
-D zia ła n ia ko n stru ktyw n e • w y n ik i niskie (N) • w y n ik i w ysokie (W) 78 95 4 5 ,0 9 54,91 1,22 2 Razem 173 100,0 - -Ucieczka pośrednia, a k ty w n a • w y n ik i niskie (N) • w y n ik i w ysokie (W) 79 94 4 5 ,6 6 5 4 ,3 4 1,19 3 Razem 173 10,00 - -Ucieczka bezpośrednia • w y n ik i niskie (N) • w y n ik i w ysokie (W) 87 86 5 0 ,2 9 49,71 0,9 9 4 Razem 173 100,0 -
-G e n e ra ln ie je d n a k , w śró d w ybie ra n y c h przez m łodzież s tu d e n c k ą s tra te g ii radzenia sobie, p rz e w a ż a ją nieznacznie te o ch a ra k te rz e destrukcyjnym roz w ojowo, nie pozwą łające je d n o s tc e ro zw in ą ć pełni w łasnych p o te n c ja łó w (sto sunek W : N = 1 , 25), nad p ro ro z w o jo w y m i (W :N = 1,22), co w skazuje na znacz ny w e w n ę trz n y chaos, a m b iw a le n c ję dokonyw anych w yborów , re a ktyw n o ść w z a c h o w a n ia c h i n ie d o sta te czn ą u m ie ję tn o ś ć k o n tro lo w a n ia w ła s n e g o życia, w sposób spójny, z in te g ro w a n y i racjonalny, ś w ia d czą c jednocześnie o nieroz w iązanych d y le m a ta c h tożsam ościow ych.
Podsum ow anie
M ło d o ś ć i m łodzież to kategorie „n a z n a czo n e " specyficznym i w ła ś c iw o ś c iam i i w y nik a ją c y m i s tąd p ro b le m a m i rozw ojow ym i, przy czym są to kategorie, na które trz e b a spojrzeć z różnych p e rs p e k ty w - biologicznej, filozoficznej,
społeczno-kulturowej, psychologicznej, ekonom icznej i p e d agogicznej. Per sp e ktyw a p a trz e n ia na p ro b le m y przystosowaw cze m ło d e g o pokolenia przy ję ta w ty m o p ra c o w a n iu , m a c h a ra k te r interdyscyplinarny, ch a ra k te ry s ty c z n y
dla a n a liz prow adzonych w o b rę b ie p e d a g o g ik i społecznej, gdzie interesuje nas s a m a jed n o stka , kształtująca bieg w ła s n e g o życia poprzez w y o b ra ż e n ia o nim posiadane, ale też je j otoczenie społeczne, które tw o rz y w a ru n k i jej rozwoju. Przyjąć należy je d n a k złożenie, że w myśl n a w e t klasycznej koncep cji p e d a g o g ik i społecznej (teoria sił społecznych), najw ażniejszym o g n iw e m w myśleniu o codzienności człowieka je s t on sam i je g o sposób p a trz e n ia na w łasne życie, gdyż to człow iek tw o rz y w a ru n k i sw ego b ytow ania, które zw ro tn ie nań odd zia łu ją , a choć i te d ru g ie m a ją o g ro m n e znaczenie dla je g o rozwoju (autokreacji), to je d n a k człow iek ja k o istota ś w ia d o m a m a m ożliw ość refleksyjnej ich oceny i d o ko n yw a n ia w ybo ru .
M o żn a założyć, że m ło d y człow iek ma p o te n c ja ln ą m ożliw ość d o ko n yw a nia w y b o ru w łasnej dro g i życia, gdyż uzyskuje psychologicznie status je d n o s t ki s a m o d zie ln e j i niezależnej, co w ynika z tw o rz e n ia się je g o in d y w id u a ln e j tożsam ości („ja ja k ja"), oddzielonej lub s to p n io w o o d d zie la ją ce j się od z a p o życzonej w d zieciństw ie tożsam ości społecznej („ja ja k my"), co nie oznacza, iż ją traci, ale in d y w id u a ln ie m o d yfiku je d o p isu ją c nowe a tr y b u ty siebie, któ re p ie rw o tn ie w y n ik a ją z prostej, czyli bezrefleksyjnej opozycji w o b e c wersji ś w ia ta (i siebie) p ro p o n o w a n e j przez pokolenie dorosłych (i kulturę ja k o je g o w ytw ór), następnie p rzekształcając się z re g u ły w opozycję refleksyjną i ś w ia d o m ą własnych, a odrę b n ych celów (tra n s fo rm a c ja buntu), je d n a k ż e w w a runkach w ychow aw czych i socjalizacyjnych te m u sprzyjających, czyli posta w ach „d e m o k ra ty c z n e g o p rzyzw olenia na sa m o d z ie ln e p o p e łn ia n ie b łę d ó w i a u to k re a c ję " pokolenia w ycho w a w có w .
Bibliografia
Bagrow iczJ., Edukacja re lig ijn a w spółczesnej m łodzieży, Toruń 2 0 0 0 . B ataw ia S., W stęp do n a u k i o p rz e s tę p c y - z a g a d n ie n ie s k łon n o ści p rz e
stępczych, W ro c ła w 1 9 8 4 .
D ąb ro w ski K., D e z in te g ra c ja p o z y ty w n a , W a rs z a w a 19 7 9 .
D ąb ro w ski K., O s o b o w o ś ć i j e j kszta łto w a n ie p o p rz e z d e zin te g ra c ję p o z y
tyw n ą , W a rs z a w a 1 9 7 5 .
Erikson E.H., D z ie ciństw o i społeczeństwo, Poznań 2 0 0 0 . Erikson E.H., Id e n tity ; Youth a n d Crisis, N e w York 19 6 8 . Erikson E.H., Tożsamość a cykl życia, Poznań 2 0 0 4 .
Fromm E., A n a to m ia lu d z k ie j destrukcyjności, Poznań 2 0 0 2 . Fromm E., Szkice z p s y c h o lo g ii religii, W a rs z a w a 1 9 6 6 .
Kozielecki J., Psychologiczna te o ria s a m o w ie d zy, W a rs z a w a 19 8 6 . M a m z e r H., Tożsamość w pod ró ży, Poznań 2 0 0 3 .
M a rc ia J.E., D e v e lo p m e n t a n d V a lid a tio n o f E g o -id e n tity Status, J o u r n a l o f Personality and Social Psychology" 1 9 6 6 , 3.
M a rc ia J.E., E go -id e n tity Status: R elationship to C h a n g e in Self-esteem,
M a la d ju s tm e n t a n d A u th o rita ria n is m , J o u r n a l o f Personality" 19 6 7 , 35.
M ielicka H., Proces ro zw o ju tożsam ości, [w:] S ocjologia w ychow ania. W y
b ó r te ks tó w , w s tę p i op ra ć. H. M ielicka, Kielce 2 0 0 0 .
O leszkowicz A., B u n t d o ra s ta n ia - je g o m e c h a n iz m y i funkcje, „Psycholo gia W y c h o w a w c z a " 1 9 9 6 , n r 5.
O leszkowicz A., B u n t młodzieńczy. U w a ru n k o w a n ia . Formy. Skutki, W a r szawa 2 0 0 6 .
O leszkowicz A., Kryzys m ło d z ie ń c z y - istota i p rze b ie g , W ro c ła w 19 9 5 . O strow ska K, W o k ó ł ro zw o ju o so b o w o ści i system u w artości, W a rs z a w a 19 9 8 .
W ie le c k i K, Społeczne czynniki to żsam ości p o k o le n io w e j m łodzieży, „Stu dia Socjologiczne" 19 9 0 , n r 1 -2 .
W itk o w s k i L., Rozw ój i to ż s a m o ś ć w cyklu życia. S tu d iu m ko n ce p cji Erika
H. Eriksona, Toruń 2 0 0 0 .
W yso cka E., S tra te g ie ra d ze n ia s o b ie z kryzysem w w a rto ś c io w a n iu o ra z
konsekwencje i w y b ra n e w y z na czn iki z jaw isk kryzysowych w ś ró d m ło d zie ży a k a d e m ickie j, „A u x iliu m Sociale" 2 0 0 5 , nr 2.
Zebrow ska M., W iek d o ra s ta n ia , [w:] Psychologia ro z w o jo w a d zie ci i m ło