Podróże o charakterze turystycznym (religijne, do uzdrowisk, wypoczyn-kowe) podejmowane były już w czasach starożytnych, ale terminy „turystyka”
i „turysta” pojawiły się dopiero w czasach nowożytnych.
Termin „turystyka” wykształcił się w Anglii w XVIII wieku. Określano nim podróże na kontynent europejski, głównie w celu uzupełnienia edukacji. Na początku XIX wieku pojęciem tym objęto ogół wycieczek czy podróży do miejsc atrakcyjnych krajobrazowo lub ze względu na zabytki oraz wszelkie migracje o charakterze naukowym czy przyjemnościowym. W okresach późniejszych prze-kształcenia defi nicji turystyki podyktowane były głównie przemianami w cha-rakterze migracji turystycznych oraz próbami uwzględnienia różnych zagadnień (gospodarczych, społecznych, prawnych itp.) związanych z podróżowaniem.
Do najbardziej kompleksowych defi nicji turystyki należy ujęcie Waltera Hunzikera. Turystyką nazwał on „całość zjawisk i stosunków dotyczących podróży i krótkotrwałych pobytów poza miejscem stałego zamieszkania, przed-siębranych nie w celach zysku”1. Defi nicja ta nie straciła wiele na aktualności do dzisiaj, poza zawężeniem określenia „przedsiębranych nie w celach zysku”, do wykluczenia z podróży turystycznych tylko „wyjazdów, w których głównym
1 K. Libera, Międzynarodowy ruch osobowy, PWE, Warszawa 1969, s. 193.
166 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
celem jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości”
(propozycja UNWTO2).
W literaturze polskiej, dla podobnego zespołu zagadnień, część autorów proponuje określenie „turyzm”. Po raz pierwszy wprowadził je Stanisław Lesz-czycki, rozumiejąc przez nie „całokształt zagadnień teoretycznych, gospodar-czych, geografi cznych, statystycznych, prawnych, kulturalnych i społecznych związanych z ruchem uzdrowiskowo-turystycznym”3. Przy takim ujęciu samo określenie turystyka sprowadza się w zasadzie wyłącznie do ruchu turystycz-nego, migracji turystycznych.
Do innych ważniejszych defi nicji turystyki, formułowanych z pozycji róż-nych nauk, należą defi nicje Olafa Rogalewskiego i Krzysztofa Przecławskiego.
Według Rogalewskiego „turystyka to zjawisko przestrzenne polegające na:
przejazdach poza miejsce stałego zamieszkania, w zasadzie podczas urlopu oraz w dni świąteczne w celach wypoczynkowych, poznawczych lub dla uprawiania niektórych zamiłowań oraz na użytkowaniu i przekształcaniu środowiska geo-grafi cznego dla potrzeb uczestników ruchu turystycznego”4. Ujęcie to wyko-rzystywane jest w gospodarce przestrzennej w turystyce i bliskie jest geografi i turyzmu.
W defi nicji Przecławskiego, stosowanej w szczególności w naukach spo-łecznych, „turystyką w szerokim znaczeniu jest całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej związanych z dobrowolną, czasową zmianą pobytu, rytmu i środo-wiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedza-nym (przyrodniczym, kulturowym bądź społeczodwiedza-nym)”5.
Na potrzeby statystyki Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) propo-nuje rozumieć turystykę jako „ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”6. Ujęte w tej defi nicji cele służbowe i inne
2 Terminologia turystyczna – zalecenia WTO, Światowa Organizacja Turystyki, Warszawa 1995.
3 S. Leszczycki, Współczesne zagadnienia turyzmu, Komunikaty Studium Turyzmu UJ, z. 2, Kraków 1937, s. 1.
4 O. Rogalewski, Podstawy gospodarki przestrzennej w turystyce, SGPiS, Warszawa 1972, s. 10.
5 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 2001, s. 30.
6 Terminologia turystyczna...
167 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
(biznesowe, konferencyjne, zarobkowe) zaliczane są coraz częściej do współ-czesnych motywów podróży turystycznych (m.in. Przecławski7, Gaworecki8).
Turystykę rozpatrywać można również w kontekście czasu wolnego i re-kreacji. Czas wolny to ta część czasu, poza czasem pracy, która pozostaje do dyspozycji człowieka i może być przez niego wykorzystana na odpoczynek, rozrywkę rozwój własnej osobowości, doskonalenie kwalifi kacji zawodowych i działalność społeczną. Przez rekreację rozumie się natomiast wszelkie formy aktywności, podejmowane poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i spo-łecznymi, dla odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia. Wyróżnia się również pojęcie rekreacji ruchowej lub fi zycznej, którą stanowi wyłącznie aktywność ruchowa. Czas wolny jest tu pojęciem nadrzędnym, a rekreacja (w tym rekreacja ruchowa) i uczestnictwo w turystyce są jednymi z form jego wykorzystania. Bio-rąc pod uwagę współczesne tendencje w turystyce i jej szeroką defi nicję, niektóre formy turystyki, jak turystyka biznesowa, konferencyjna, zarobkowa, wykraczają poza ramy czasu wolnego i zachowań rekreacyjnych. Ilustruje to rysunek 1.
Rys. 1. Relacje między pojęciami „czas wolny”, „rekreacja”, „turystyka”
Źródło: Turystyka, W. Kurek (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 13.
7 K. Przecławski, Turystyka a wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1973, s. 27.
8 W.W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2007, s. 15.
Czas wolny
Rekreacja Turystyka
168 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
Do głównych rodzajów turystyki, z punktu widzenia dominującego mo-tywu wyjazdu, zaliczyć należy: turystykę wypoczynkową, krajoznawczą i spec-jalistyczną (albo kwalifi kowaną). Z punktu widzenia czasu trwania podróży turystycznej można ją podzielić na turystykę długookresową albo wakacyjno--urlopową i turystykę krótkookresową, przede wszystkim świąteczną lub weeken-dową (rysunek 2).
Rys. 2. Podstawowe podziały ruchu turystycznego
Źródło: opracowanie własne na podstawie: O. Rogalewski, Podstawy gospodarki przes-trzennej...
Przy uwzględnieniu szczegółowych motywacji podróży turystycznych, oma-wianych m.in. przez Przecławskiego9 (2001) i Gaworeckiego10 (2007), a także innych kryteriów podziału (m.in. Kurek11), jak czas trwania podróży, środowi-skowy przekrój uczestników, sposób organizacji wyjazdów, środek transportu i rodzaj bazy noclegowej wykorzystywanych w podróży, model ekonomiczny, geografi czny zasięg, typ środowiska geografi cznego, stosunek do tego środowi-ska, pora roku, wskazać można kilkadziesiąt różnych określeń ruchu turystycz-nego (tabela 1).
9 K. Przecławski, Człowiek a turystyka..., s. 12.
10 W.W. Gaworecki, Turystyka..., s. 20.
11 Turystyka, W. Kurek (red.)..., s. 15.
169 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
Tabela 1
Systematyka ruchu turystycznego
Kryterium podziału Podział
I stopnia Podział
II stopnia Podział III stopnia
1 2 3 4
– biznes biznesowa podróże w interesach
konferencyjna
– cele religijne religijna pielgrzymkowa
religijna
170 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
1 2 3 4
Czas trwania podróży długookresowa (wakacyjno-urlopowa)
171 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
1 2 3 4
Z uwagi na jej złożony charakter turystyka jest przedmiotem zainteresowa-nia wielu dziedzin i dyscyplin naukowych (Warszyńska, Jackowski12). Turystyką w różnych aspektach zajmują się m.in. nauki biologiczne (biologia, ekologia), ekonomiczne (ekonomia, nauki o zarządzaniu), humanistyczne (psychologia, socjologia), medyczne, o kulturze fi zycznej, o Ziemi (geografi a), prawne, rolni-cze (kształtowanie środowiska), techniczne (architektura i urbanistyka, transport).
Dziedziny nauki lub sztuki z zakresu kierunku „turystyka i rekreacja” określone w Uchwale Prezydium Komisji Akredytacyjnej z 5 lipca 2007 ujęto w tabeli 2.
Pod pojęciem kultury fi zycznej rozumie się ogół uznawanych warto-ści i utrwalonych zachowań oraz ich rezultatów dotyczących ludzkiego ciała.
Przedmiotem badań w naukach o kulturze fi zycznej mogą być zarówno postawy wobec różnych (np. zdrowotnych, utylitarnych, estetycznych) wartości ciała, jak i zachowania (kreacyjne, rekreacyjne lub rehabilitacyjne) wobec ciała, a także różnorodne (morfologiczne, fi zjologiczne, psychomotoryczne) rezultaty tych zachowań (Grabowski13). W naukach o kulturze fi zycznej nie wyodrębniły się subdyscypliny, z którymi wiązać można problematykę badawczą turystyki i re-kreacji. Największy związek dostrzec można w odniesieniu do rekreacji ruchowej,
12 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografi i turyzmu, PWN, Warszawa 1978, s. 11.
13 H. Grabowski, tytuł artykułu, „Forum Akademickie” 1998, nr 4, s. 11.
172 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
w zakresie postaw w stosunku do niej, zachowań rekreacyjnych i różnorodnych rezultatów tych zachowań. Rekreacja ruchowa wiąże się również z aktywną tury-styką wypoczynkową i turytury-styką krajoznawczą.
Tabela 2
Dziedziny nauki lub sztuki z zakresu turystyki i rekreacji Obszary nauki lub sztuki
w zakresie kierunku studiów Obszary nauki lub sztuki związane z kierunkiem studiów Grupa I
nauki o kulturze fi zycznej turystyka, rekreacja
z zakresu turystycznych walorów i kon-taktów społecznych
nauki rolnicze
– kształtowanie środowiska dla potrzeb turystyki i rekreacji nauki techniczne
– architektura i urbanistyka dla potrzeb turystyki i rekreacji – informatyka
w obsłudze ruchu turystycznego i rekrea-cyjnego
– transport
w obsłudze ruchu turystycznego i rekrea-cyjnego
Źródło: Uchwała nr 617/2007 Prezydium Państwowej Komisji Akredytacyjnej z 5 lipca 2007.
Ekonomię można w największym skrócie określić jako naukę społeczną badającą i opisującą społeczne procesy gospodarowania. Przedmiotem badań
173 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
ekonomicznych są w szczególności procesy produkcji, podziału, wymiany oraz konsumpcji dóbr materialnych i usług. W dziedzinie ekonomii wykształcił się szereg tzw. ekonomik branżowych (funkcjonalnych). Jedną z nich jest ekonomika turystyki, jednak w odróżnieniu od wielu innych, ze względu na wieloaspek-towość samej turystyki, jest dyscypliną wielce złożoną (Łazarek14). Interesują-cego ujęcia miejsca ekonomiki turystyki w całokształcie nauk ekonomicznych dokonał Aleksander Panasiuk15, wyodrębniając trzy szczeble zadań badawczych ekonomiki turystyki: mezoekonomiczny, mikroekonomiczny i mikromikroeko-nomiczny. Najogólniej można jednak stwierdzić, że ekonomika turystyki bada procesy i efekty produkcji, podziału, wymiany oraz konsumpcji dóbr i usług turystycznych w skali międzynarodowej, krajowej, regionalnej i lokalnej.
Wydaje się, iż do szczególnie istotnych zagadnień, będących przedmiotem badań ekonomiki turystyki, można zaliczyć (zob. m.in. Nowakowska16, Jędrzejczyk17, Gołembski18):
– miejsce i rolę turystyki w gospodarce światowej, krajowej, regionalnej i lo-kalnej;
– funkcjonowanie rynku dóbr i usług turystycznych w jego wszystkich prze-krojach;
– ekonomiczną efektywność ważniejszych przedsięwzięć turystycznych, zwłaszcza inwestycji;
– fi nanse w turystyce;
– znaczenie turystyki dla podnoszenia materialnego poziomu życia społe-czeństw, zwłaszcza wzrostu zatrudnienia.
Nauki o zarządzaniu ze względu na ich ścisły związek z procesami gospo-darowania stanowią jeden z członów nauk ekonomicznych. Najogólniej można powiedzieć, że zarządzanie to sztuka bądź praktyka rozumnego stosowania środków dla osiągnięcia wyznaczonych celów. Ponieważ zarządzanie odnosi się przede wszystkim do podmiotów gospodarczych, jedna z bardziej znanych
14 R. Łazarek, Ekonomika turystyki, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2001, s. 14.
15 A. Panasiuk (red.), Ekonomika turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 23.
16 A. Nowakowska, Ekonomika turystyki, w: R. Winiarski (red.), Nauki o turystyce. Stan aktualny – perspektywy rozwoju, Studia i Monografi e AWF Nr 7, Kraków 1999, s. 26.
17 I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes turystyczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 27.
18 G. Gołembski, Turystyka jako czynnik integrujący badania naukowe, w: G. Gołembski (red.), Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 17.
174 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
defi nicji mówi, iż zarządzanie to szczególny sposób kierowania działalnością ludzi zatrudnionych w podmiotach gospodarczych, obejmuje tworzenie, kontrolę oraz ciągłe dostosowywanie reguł postępowania w danym przedsiębiorstwie do aktualnych potrzeb. W naukach o zarządzaniu buduje sobie coraz silniejszą pozy-cję dyscyplina kierunkowa „zarządzanie turystyką”. Główny nurt badań skiero-wany jest tu na zarządzanie przedsiębiorstwami turystycznymi w ich bogatej różnorodności przedmiotowej i podmiotowej, ze szczególnym uwzględnieniem zarządzania jakością i zarządzania strategicznego (Pender, Sharpley19). Znacznie uboższy jest dorobek badawczy w dziedzinie zarządzania turystyką w obszarach recepcji turystycznej (Kornak, Rapacz20).
Na pograniczu nauk ekonomicznych i nauk o zarządzaniu leży subdyscy-plina zaliczana do głównych atrybutów gospodarki rynkowej, a tym samym silnie związana z biznesem turystycznym, a mianowicie marketing w turystyce. Klu-czowe zagadnienia badawcze marketingu w turystyce wiążą się z jego głównymi instrumentami, tj. produktem turystycznym, jego ceną, dystrybucją, promocją i personelem turystycznym. Dopełnienie tych problemów badawczych stanowią segmentacja rynku i strategia marketingowa przedsiębiorstwa turystycznego oraz obszaru recepcji turystycznej (Holloway, Robinson21, Altkorn22, Panasiuk23).
W naukach o Ziemi z badaniami w zakresie turystyki wiąże się geografi a, a od niedawna także geologia.
W naukach geografi cznych wyodrębniła się specjalna dyscyplina – geo-grafi a turyzmu. Jej zadania badawcze w polskiej literaturze geogeo-grafi cznej określił po raz pierwszy Stanisław Leszczycki w latach trzydziestych ubiegłego wieku.
Zaliczył do nich „naukowe określenie walorów turystycznych, zbadanie możliwo-ści ruchu turystycznego z zachowaniem istotnych cech pierwotnych krajobrazu, a zarazem ustalenie racjonalnego wykorzystania ekonomicznego tego ruchu”24. Jadwiga Warszyńska i Antoni Jackowski w podręczniku Podstawy geografi i tury-zmu25 rozwinęli te zadania w sposób następujący: ocena zasobów turystycznych
19 L. Pender, R. Sharpley (red.), Zarządzanie turystyką, PWE, Warszawa 2008, s. 14.
20 A. Kornak, A. Rapacz, Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie, Wydawnictwo AE, Wrocław 2001, s. 16.
21 J.C. Holloway, C. Robinson, Marketing w turystyce, PWE, Warszawa 1997, s. 18.
22 J. Altkorn, Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 19.
23 A. Panasiuk (red.), Marketing usług turystycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 20.
24 S. Leszczycki, Geografi a turystyczna jako naukowe ujęcie zagadnień turystycznych, Pamięt-nik Polskiego Towarzystwa Balneologicznego, t. 9, 1932, s. 33.
25 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografi i turyzmu..., s. 11.
175 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
środowiska naturalnego, określenie potencjału rekreacyjnego środowiska natu-ralnego z uwzględnieniem postulatów ochrony przyrody, ocena walorów turys-tycznych pozaprzyrodniczych, analiza przesłanek społeczno-ekonomicznych migracji turystycznych oraz ich prognoza, określenie form i struktury przestrzen-nej ruchu turystycznego oraz ich optymalizacja, ustalenie form i struktury prze-strzennej zagospodarowania turystycznego oraz jego rozwoju z uwzględnieniem założeń optymalizacji struktury ruchu, sprecyzowanie możliwości rozwoju funk-cji turystycznej w wydzielonych jednostkach przestrzennych, na podstawie zaso-bów turystycznych oraz przesłanek społeczno-ekonomicznych, jako elementu ich struktury funkcjonalnej, przy założeniu jej optymalizacji w sensie społecznym i ekonomicznym, określenie wpływu, jaki turystyka wywiera na inne dziedziny życia społeczno-ekonomicznego oraz wydzielenie regionów turystycznych jako formy klasyfi kacji przestrzennej. Stanisław Liszewski26 wprowadził również do polskiej literatury turystycznej pojęcie „przestrzeni turystycznej” jako części przestrzeni geografi cznej, w której odbywa się działalność turystyczna, zaś Olaf Rogalewski27 – pojęcie „atrakcyjności turystycznej” obszarów, miejscowości i obiektów, na które składa się ranga walorów turystycznych, stopień dostępności komunikacyjnej i stan zagospodarowania turystycznego.
W ośrodku krakowskim, pod kierunkiem Antoniego Jackowskiego, roz-wija się nowa subdyscyplina geografi czna – geografi a religii28. W zakres badań geografi i religii wchodzi także turystyka pielgrzymkowa, którą w uchwale PKA wiąże się z religioznawstwem.
W ostatnim okresie w problematykę turystyczną zaangażowała się również geologia. Jej przedmiotem zainteresowań są formy przyrody nieożywionej, dla których wprowadza pojęcie „geowalorów”, a dla ruchu turystycznego, zaintere-sowanego nimi, określenie „geoturystyki”. Geoturystykę należy traktować jako subrodzaj turystyki przyrodniczej, zaś geowalory jako część przyrodniczych walorów krajoznawczych (w podziale walorów turystycznych na wypoczyn-kowe, krajoznawcze i specjalistyczne).
Prawo turystyczne stanowi kompleksową dyscyplinę prawniczą, wyodręb-nioną ze względów dydaktycznych, naukowych i praktycznych. Do prawa turys-tycznego (prawa w turystyce) należą normy prawne zaliczane do większości
26 S. Liszewski, Przestrzeń turystyczna, Turyzm, t. 8, z. 1.
27 O. Rogalewski, Podstawy gospodarki przestrzennej..., s. 16.
28 A. Jackowski, Święta przestrzeń świata. Zarys geografi i religii, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003, s. 8.
176 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
podstawowych i kompleksowych gałęzi prawa występujących w polskim systemie prawnym, zwłaszcza prawa cywilnego, gospodarczego i administracyjnego. Pod-jęcie i prowadzenie działalności polegającej na świadczeniu usług turystycznych, czy to w zakresie organizacji imprez turystycznych, czy hotelarstwa albo prze-wozów osobowych, wymaga spełnienia szeregu warunków o charakterze admi-nistracyjnym. Natomiast organizacja i działalność biur podróży, przedsiębiorstw hotelarskich czy przewozowych uregulowana jest przez prawo gospodarcze (hand-lowe), a zwłaszcza przez prawo cywilne, jako że działalność przedsiębiorstw turystycznych opiera się na umowach będących głównym źródłem wzajemnych zobowiązań klientów i wykonawców usług turystycznych. Dodać należy, iż na kształt wielu regulacji krajowych decydujący wpływ ma prawo wspólnotowe, niekiedy też międzynarodowe. Tytułem przykładu: ustawa z 29 sierpnia 1997 o usługach turystycznych została uchwalona w wyniku implementacji dyrektywy 90/314/EWG z 13 czerwca 1990 w sprawie zorganizowanych wakacji, wycie-czek i podróży. Badania naukowe z zakresu prawa turystycznego koncentrują się (Raciborski29) głównie na:
– analizie skutków gospodarczych wynikających z ułatwień w międzynarodo-wym ruchu osobomiędzynarodo-wym;
– określeniu charakteru prawnego umów zawieranych między biurami podróży i ich klientami;
– ochronie interesów konsumenta usług turystycznych, zwłaszcza niedozwolo-nym postanowieniom wzorców umownych i ich kontroli, umowom o imprezy turystyczne i umowom typu timersharing, a także zmianom zasad odpowie-dzialności hotelarza za rzeczy wniesione przez gości do zakładu hotelowego;
– określeniu prawnych warunków podejmowania działalności gospodarczej w turystyce.
Wśród nauk humanistycznych związanych w większym lub mniejszym stopniu z problematyką badawczą turystyki wymienić należy socjologię, psycho-logię, historię, religioznawstwo, pedagogikę, historię sztuki i kulturoznawstwo, a także niewymienione w uchwale PKA – archeologię i etnologię.
Przedmiotem socjologii są relacje jednostki z innymi ludźmi. Bada ona w szczególności: więzi społeczne, zbiorowości społeczne, procesy społeczne, osobowość społeczną (Przecławski30). Każdy z wymienionych zakresów badań ma ważne zastosowanie w dziedzinie turystyki.
29 J. Raciborski, Prawo w turystyce, w: R. Winiarski (red.), Nauki o turystyce..., s. 23.
30 K. Przecławski, Człowiek a turystyka..., s. 12.
177 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
Psychologię można w najszerszym rozumieniu określić jako naukę zaj-mującą się ludzkimi czynnościami lub działaniami, które składają się zarówno z subiektywnych procesów umysłowych, jak i z zewnętrznych, obiektywnych i fi zycznych reakcji. W sferze turystyki zajmuje się ona zwłaszcza turystyką jako zjawiskiem psychologicznym, rozwojem aktywności turystycznej, motywacją aktywności turystycznej, przeżyciami i doświadczeniami turystycznymi, rela-cjami turyści – gospodarze, stosunkami w grupie turystycznej, turystyką jako środkiem oddziaływania, ofertą turystyczną (Winiarski, Zdebski31).
Przedmiotem badań historii jest z reguły historia człowieka i cywilizacji. Ta część badań dotycząca historii turystyki, od czasów starożytnych do dzisiejszych, przynosi znaczący wkład do wiedzy o turystyce. Poznanie typów podróży, celów (destynacji) turystycznych i sposobu ich zagospodarowania, rodzaju usług turys-tycznych, zachowań turystów stanowi rodzaj doświadczeń do wykorzystania we współczesnej polityce turystycznej.
Religioznawstwo jako zespół nauk o religii w kontekście turystycznym wykorzystywane jest jako wiedza o religiach, ośrodkach religijnych i pielgrzym-kowych przede wszystkim na potrzeby turystyki krajoznawczej i religijnej. Z tym nurtem badań powiązana jest wspomniana powyżej geografi a religii.
Pedagogika to zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach, meto-dach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. W kontekście turystycznym zwrócić należy uwagę w szczególności na pedagogikę czasu wol-nego, wychowującą do racjonalnego wykorzystania tego czasu, m.in. na rekrea-cję ruchową i turystykę. Badania naukowe ukierunkowane tu są głównie na identyfi kowanie wielkości i struktury budżetu czasu wolnego oraz na sposoby jego wykorzystania przez różne grupy społeczne w okresach krótkich (weeken-dy) oraz długich (wakacje letnie i zimowe).
Historia sztuki, nauka, której przedmiotem są dzieła sztuki (malarstwo, rzeźba, architektura), archeologia, zajmująca się społeczno-kulturalną przeszłoś-cią człowieka, i etnologia (z etnografi ą), nauka o narodach, ludach etnicznych, są dyscyplinami budującymi wiedzę o kulturowych walorach turystycznych i prze-słanki właściwego ich wykorzystania dla turystyki.
Nauki rolnicze zainteresowane są turystyką głównie w dwóch obszarach tematycznych. Pierwszy to rozwijanie turystyki wiejskiej i agroturystyki w celu stworzenia małym, niskodochodowym gospodarstwom wiejskim, zwłaszcza
31 R. Winiarski, J. Zdebski, Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 21.
178 Janusz Marak, Jerzy Wyrzykowski
rolniczym, możliwości uzyskania uzupełniającego lub alternatywnego, poza-rolniczego źródła dochodu. Drugi obszar zainteresowań dotyczy kształtowania środowiska i ochrony przyrody dla potrzeb turystyki i rekreacji, co równocześ-nie hamuje proces degradacji środowiska przyrodniczego oraz sprzyja poprawie estetyki środowiska wiejskiego i podnoszeniu poziomu cywilizacyjnego wsi.
Swoistą dokumentacją tych obszarów zainteresowań nauk rolniczych są m.in.
publikacje takich autorów, jak: Sikora32, Leginis33, Majewski34 czy Sznajder i Przezbórska35.
Nauki biologiczne koncentrują się badawczo w odniesieniu do turystyki głównie na ekologii, traktowanej współcześnie przede wszystkim jako ogół dzia-łań mających na celu ochronę środowiska, a jednocześnie wychowywanie spo-łeczeństwa dla poszanowania środowiska przyrodniczego i racjonalnego z niego korzystania (Alicja Krzymowska-Kostrowicka36, twórczyni subdyscypliny – geo-ekologia turystyki i rekreacji). W efekcie tych działań wykształcił się szczególny typ turystyki określany jako ekoturystyka – rozumiany jako turystyka przyjazna środowisku (Zaręba37).
Wśród nauk technicznych związanych z turystyką wymienia się architek-turę i urbanistykę, informatykę i transport.
Architektura to sztuka tworzenia ładu w otoczeniu w celu dostosowania go do zaspokojenia wielorakich fi zycznych, materialnych i kulturowych potrzeb ludzi przez planową przemianę naturalnego środowiska oraz budowanie form i wydzielanie przestrzeni o różnym przeznaczeniu. Współczesna architektura obejmuje: problemy przestrzennego zagospodarowania kraju, planowania i bu-dowy miast i osiedli, wznoszenia budowli służących różnym potrzebom społecz-nym, gospodarczym i indywidualnym. Dzieło architektury winno odpowiadać zamierzonej funkcji, technice, wymaganiom ekonomicznym i estetycznym, a więc rozwiązywać problemy kształtowania wszystkich elementów bezpośred-niego otoczenia człowieka wewnątrz i na zewnątrz budowli. Są to niezmienne
32 J. Sikora, Agroturystyka – organizacja ruchu turystycznego na wsi, WSiP, Warszawa 1999, s. 17.
33 H. Legienis, Rola turystyki na obszarach wiejskich, Instytut Turystyki, Warszawa 2000, s. 22.
34 J. Majewski, Agroturystyka też biznes, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2001, s. 21.
35 M. Sznajder, L. Przezbórska, Agroturystyka, PWE, Warszawa 2006, s. 13.
36 A. Krzymowska-Kostrowicka, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 15.
37 D. Zaręba, Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 17.
179 Turystyka jako przedmiot interdyscyplinarnych badań naukowych
cele architektury realizowane w przeszłości i obecnie w różnych formach, funk-cjach i technologiach38.
Urbanistyka to umiejętność budowy miast i kierowania ich rozwojem.
Znana od starożytności, wyodrębniła się z architektury jako samodzielna dyscy-plina ostatecznie w XX wieku. Urbanistyka wraz z ruralistyką i regionalistyką stanowią dział planowania przestrzennego39.
Architektura i urbanistyka wiążą się z zagospodarowaniem turystycznym i rekreacyjnym obszarów i miejscowości turystycznych, obiekty architekto-niczne i zespoły urbanistyczne mogą być również przedmiotem zainteresowań poznawczych (turystyka krajoznawcza kulturowa). Warto dodać, że ocena śro-dowiskowych uwarunkowań zagospodarowania turystycznego, wskazania w za-kresie modeli zagospodarowania turystycznego różnych typów środowiska grafi cznego, miejscowości i obiektów turystycznych należą m.in. do zadań geo-grafi i turyzmu.
Informatyka, rozumiana jako nauka o tworzeniu i wykorzystywaniu syste-mów komputerowych, ma w turystyce duże i ciągle rosnące znaczenie. Główne kierunki badań i zastosowań praktycznych to ułatwianie dostępu i wzbogacanie informacji o walorach i ofertach turystycznych, tworzenie baz danych o turystach
Informatyka, rozumiana jako nauka o tworzeniu i wykorzystywaniu syste-mów komputerowych, ma w turystyce duże i ciągle rosnące znaczenie. Główne kierunki badań i zastosowań praktycznych to ułatwianie dostępu i wzbogacanie informacji o walorach i ofertach turystycznych, tworzenie baz danych o turystach