UNII EUROPEJSKIEJ
1. TWORZENIE PODSTAW DO KONKUROWANIA POLSKICH UZDROWISK NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ
Pomimo że w ostatnich latach w Polsce i w innych krajach Unii Europej-skiej kładzie się duży nacisk na promocję konkurencji i rozwój mechanizmu ryn-kowego, obserwuje się również znaczny udział państwa w gospodarce rynkowej.
Konkurencja w gospodarce rynkowej wymusza efektywną alokację zasobów, jest czynnikiem wzrostu innowacyjności i warunkiem walki o efektywność nie tylko z punktu widzenia przedsiębiorstw uzdrowiskowych, lecz także obszaru uzdro-wiskowego. Muszą być jednak spełnione określone warunki, które zainicjują procesy konkurencyjne. Do najistotniejszych zaliczyć można:
1 K. Wojdacki, Partnerstwo i konkurencja miast w świetle zmian systemów osadniczych krajów Unii Europejskiej, w: Partnerstwo w regionie, J. Karwowski (red.), PTE, Szczecin 2004, s. 111.
2 A. Niezgoda, Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Wydaw-nictwo AE, Poznań 2006, s. 120.
119 Zdolność polskich uzdrowisk do tworzenia przewagi konkurencyjnej...
– ograniczoność zasobów w stosunku do potrzeb;
– istnienie samodzielnych podmiotów gospodarujących w obrębie akceptowa-nych swobód i ograniczeń opartych na systemie legislacyjnym, zwyczaju, umowach czy konwencjach;
– liczbę producentów i nabywców na rynku będącą efektem m.in. barier wejścia i wyjścia z rynku,
– zasoby informacji,
– motyw konkurencji, czyli przedmiot materialny lub abstrakcyjny, o osiągnię-cie którego ubiegają się konkurenci3.
Podstawową przesłanką do prowadzenia polityki gospodarczej jest potrzeba eliminowania niedoskonałości rynku4 (market failures), wśród których można wskazać występowanie dóbr publicznych. Od lat trwa spór o zakres dóbr publicz-nych występujących w uzdrowiskach5 i zasady gospodarowania nimi. Wytwarza-nie dóbr publicznych przez państwo jest przedmiotem porozumienia społecznego.
By uniknąć sprzeczności między preferencjami społeczeństwa a niedostatecz-nymi możliwościami wytwarzania dóbr w ilości pozwalającej na powszechną dostępność, poszukuje się metod częściowej internalizacji efektów zewnętrz-nych dóbr publiczzewnętrz-nych. Mogą być to zasady prawne, techniczne i organizacyjne, określające stopień dostępności do danego dobra, lub zasada odpłatności. Dla przykładu, przedsiębiorstwa uzdrowiskowe będące jednoosobowymi spółkami Skarbu Państwa są zobowiązane do stosowania cennika Ministra Zdrowia za pobyt w sanatorium6 nieuwzględniającego lokalizacji i jakości świadczonych usług bytowych. Innym przykładem są ograniczenia w prywatyzacji
przedsię-3 J. Polski, Zróżnicowanie konkurencyjności stolic województw, „Człowiek i Środowisko”
2001, nr 1, s. 61–62.
4 Najczęściej wymienia się osiem źródeł niesprawności rynku: występowanie dóbr publicz-nych, efekty zewnętrzne, niedoskonała konkurencja, występowanie niedoborów podaży, niedo-skonała przejrzystość rynku, asymetria informacji, zróżnicowanie ceny podobnych produktów, występowanie nierównowagi gospodarczej, Stiglitz mówi o dwóch typach niesprawności rynku:
niedoskonałej informacji i niedoskonałej konkurencji. Zob. J.E. Stiglitz, Informacja i zmiana para-dygmatu w ekonomii, „Gospodarka Narodowa” 2004, nr 3, s. 78–120.
5 Szczególną kategorią dóbr publicznych są dobra społeczne, które mogą zaspokajać in-dywidualne potrzeby człowieka i być fi nansowane ze środków prywatnych, ale na skutek polityki społecznej państwa są dostępne dla każdego i fi nansowane (w całości lub części) ze środków pub-licznych. Do takich dóbr w uzdrowisku można zaliczyć usługi uzdrowiskowe, wody mineralne czy borowiny. Klimat w uzdrowisku należy traktować jak czyste dobro publiczne, odpłatne w postaci
„lokalnej opłaty uzdrowiskowej”.
6 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie leczenia uzdrowiskowego z 18 kwietnia 2007 (DzU 2007, nr 69, poz. 466).
120 Małgorzata Januszewska
biorstw uzdrowiskowych7. Państwo angażuje się w gospodarkę uzdrowisk w celu ochrony własności prywatnej i swobody zawierania transakcji oraz w celu nad-zoru właścicielskiego nad mieniem wielu przedsiębiorstw uzdrowiskowych, two-rzenia regulacji, dostarczania dóbr publicznych. Czyli z jednej strony państwo pełni funkcję stróża konkurencji, a z drugiej zastępuje mechanizm rynkowy.
Oprócz rynku i państwa we współczesnych gospodarkach funkcjonuje sfera działań zbiorowych, nazywana społeczeństwem obywatelskim. Aktywność grup interesu może łagodzić negatywne skutki uboczne działania rynku i państwa, ale może też je wywoływać lub pogłębiać8. Istotą działania zbiorowego jest współ-praca, która prowadzi do przewagi konkurencyjnej grup współpracujących. Grupy interesu powołuje do życia rynek, stwarza ich potrzebę, pokazuje cel i prowokuje do walki o wpływ na decyzje państwa. W uzdrowiskach funkcjonuje wiele grup interesów, wśród najważniejszych można wymienić: Unię Uzdrowisk Polskich, Izbę Gospodarczą „Uzdrowiska Polskie”, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowisko-wych RP, Klaster „Medycyna Polska”9.
O kształcie branży uzdrowiskowej, jej rozwoju i zasadach regulacji sta-nowi ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych10. Można wyróżnić także inne zbiorcze narzędzia regulacji (tab. 1), które kształtują zdolność do konkurowania polskich uzdrowisk na arenie międzynarodowej.
7 Kontrowersje wokół sprzedaży zaostrzyły się po prywatyzacji uzdrowiska w Nałęczowie.
W tym czasie pojawiały się także roszczenia reprywatyzacyjne i nowe projekty prywatyzacyjne.
W nowych koncepcjach brano pod uwagę komunalizację, udział samorządów terytorialnych gmin uzdrowiskowych w prywatyzacji i koncepcję różnicowania polityki prywatyzacyjnej ze względu na kondycję fi nansową uzdrowisk. Zaakceptowano tę ostatnią wersję, dzieląc uzdrowiska na trzy grupy: 14 największych i najsilniejszych spółek nie będzie podlegało prywatyzacji, w kolejnych 5 Skarb Państwa zachowa pakiet większościowy przez 5 lat, a pozostałe zostaną sprywatyzowane.
Jak zapowiada Ministerstwo Skarbu Państwa, w 2009 r. ma zostać zakończony proces prywatyzacji spółek uzdrowiskowych w Krakowie, Kamieniu Pomorskim, Ustce, Wieńcu-Zdroju i Przerzeczy-nie-Zdroju. W 2010 r. należy oczekiwać częściowej prywatyzacji uzdrowisk w Połczynie, Horyń-cu, Iwoniczu, Rabce i Wysowej-Zdroju.
8 B. Klimczak, Mikroekonomia, Wydawnictwo AE, Wrocław 2006, s. 87.
9 Więcej na ten temat: M. Januszewska, Wzmacnianie konkurencyjności uzdrowiska poprzez działalność grup interesu, w: A. Rapacz (red.), Gospodarka turystyczna w regionie, wybrane za-gadnienia jej funkcjonowania, Jaremen Press, Jelenia Góra 2007, s. 261–273.
10 Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z 28 lipca 2005 (DzU 2005, nr 167, poz. 1399).
121 Zdolność polskich uzdrowisk do tworzenia przewagi konkurencyjnej...
Tabela 1
Regulacja w turystyce uzdrowiskowej według kryterium charakteru regulacji i właściwych jej instrumentów
Charakter regulacji Regulator Podstawowe obszary i narzędzia regulacji Instytucjonalna Sejm ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym,
uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdro-wiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych Minister Skarbu Państwa nadzór właścicielski, prywatyzacja Minister Sportu i Turystyki polityka turystyczna
Minister Zdrowia polityka ochrony zdrowia Urząd Ochrony Konkurencji
i Konsumentów nadzór nad polityką konkurencji Instytucje Gospodarcze i
Sa-morządowe budowa otoczenia rynkowego
Administracja Minister Zdrowia normy, standardy, rejestr zakładów lecz-nictwa uzdrowiskowego, ceny regulowa-ne usług bytowych w sanatoriach i pre-wentoriach
Narodowy Fundusz Zdrowia zasady korzystania z usług uzdrowisko-wych, ceny usług leczniczych
Ekonomiczna Sejm wysokość składki na ubezpieczenia
zdro-wotne
Minister Finansów ulgi inwestycyjne, dopłaty do opłat uzdro-wiskowych
Perswazja organizacje pozarządowe,
(grupy interesu) upowszechnianie wiedzy o zdrowiu, rege-neracji ustroju, jakości życia, inicjowanie współpracy, lobbing, koordynacja
Pomimo wzrostu zainteresowania zdrowiem, aktywnością fi zyczną i turys-tyką problematyka uzdrowisk i miejscowości o cechach leczniczych jest trakto-wana ze zmiennym zainteresowaniem i powodzeniem w UE. Wielkim problemem pozostaje trudność w jasnym defi niowaniu podstawowych terminów. W poszcze-gólnych krajach i organizacjach używa się różnych znaczeń takich pojęć, jak zdrowie, wellness, turystyka zdrowotna, turystyka uzdrowiskowa, uzdrowisko, kuracjusz, a co za tym idzie, nie wypracowano wspólnej metodologii pomiaru zjawisk wywołanych ruchem turystycznym, którego głównym motywem jest poprawa i wzmocnienie zdrowia. Również opinie są podzielone, czy ten
sek-122 Małgorzata Januszewska
tor reprezentuje medycynę, czy turystykę oraz czy zakres tych sektorów może być wspólny. Taka różnorodność ogranicza możliwość porównań w analizie konkurencyjności.
Formalną podstawą do budowy konkurencyjnej gospodarki wśród krajów Unii Europejskiej jest Strategia Lizbońska uchwalona przez Komisję Europej-ską w 2000 roku, zakładająca, że głównym celem społeczno-gospodarczym Unii Europejskiej jest „uczynienie z Unii do 2010 roku najbardziej konkurencyjnej, dynamicznej i opartej na wiedzy, zdolnej do trwałego rozwoju z większą liczbą miejsc pracy gospodarki świata”. Ze Strategią Lizbońską zintegrowano strate-gię rozwoju rynku wewnętrznego UE, która daje impuls do modernizacji rynku usług, w tym rynku turystyki uzdrowiskowej. Natomiast dokumentem sektoro-wym pozostaje odnowiona wersja polityki turystycznej, określająca priorytety dla poprawy konkurencyjności, które w przypadku uzdrowisk nabierają znaczenia w postaci promowania zasad zrównoważonego rozwoju, wzmocnienia widocz-ności turystyki zdrowotnej i budowania w uzdrowiskach gospodarki lokalnej atrakcyjnej dla mieszkańców i inwestorów.
Rys. 1. Związki między dokumentami strategicznymi Unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne.
Strategia LizboĔska (2000–2010)
Cel: uczynienie z UE najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki, opartej na wiedzy, zdolnej do trwaáego rozwoju, tworzącej lepsze miejsca pracy
i spójnej spoáecznie i ekonomicznie
Strategia rozwoju rynku wewnĊtrznego
Priorytety: staáa obserwacja zmian, modernizacja m.in. rynku usáug, poprawa warunków prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej, ochrona konsumenta,
pracownika, obywatela
– zapewnienie uczciwej konkurencji miĊdzy uczestnikami rynku, – udzielanie pomocy maáym
i Ğrednim przedsiĊbiorstwom, – poszerzenie dostĊpu do rynku
Ğwiatowego
123 Zdolność polskich uzdrowisk do tworzenia przewagi konkurencyjnej...
Obecność Polski w strukturach Unii Europejskiej wywołała konsekwencje w funkcjonowaniu uzdrowisk, wśród najważniejszych należy wymienić:
– polaryzację upodobań kuracjuszy przejawiającą się wyższymi oczekiwaniami względem jakości;
– ujednolicanie prawa, standaryzację oferty przedsiębiorstw uzdrowiskowych, większą specjalizację;
– wirtualizację podmiotów gospodarki uzdrowiskowej, budowanie organizacji sieciowych, wdrażanie nowych koncepcji zarządzania;
– oparcie koncepcji rozwoju uzdrowisk na zasadach zrównoważonego roz-woju;
– konieczność wyłonienia koordynatora i integratora w branży uzdrowiskowej;
– potrzebę systematycznych badań rynku uzdrowiskowego i wypracowanie jego metodologii.