TURYSTYKA JAKO CZYNNIK KSZTAŁTOWANIA PRZESTRZENI

Czynniki mające wpływ na kształt i strukturę przestrzeni ekonomicznej najczęściej dzieli się na czynniki pierwotne, wynikające ze środowiska przy-rodniczego, oraz wtórne, wynikające ze środowiska antropogenicznego⁹. Wśród wtórnych czynników kreujących przestrzeń zwiększa się znaczenie czynników ekonomicznych, obejmujących m.in. zróżnicowane funkcje gospodarcze. Stały, dynamiczny rozwój turystyki w ostatnich latach przyczynił się do zwiększenia jej znaczenia w procesie kształtowania przestrzeni poprzez rozszerzenie zasięgu przestrzeni turystycznej oraz wzrost liczby obszarów, których funkcjonowanie odbywa się pod presją funkcji turystycznej. Wysoka pozycja turystyki w pre-ferowanym modelu stylu życia sprawia, że coraz większa liczba osób uczest-niczy w wyjazdach turystycznych, a wzrastające wymagania turystów rodzą konieczność zapewnienia im coraz bardziej atrakcyjnych produktów oraz zróż-nicowanych form obsługi. Spełniając te wymagania, turystyka w coraz bardziej agresywny sposób zawłaszcza przestrzeń, eliminując inne rodzaje działalności

8 B. Meyer, Kształtowanie układów przestrzenno-funkcjonalnych przez turystykę, WNUS, Szczecin 2008, s. 58.

9 B. Meyer, Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, WNUS, Szczecin 2004, s. 63.

197 Kształtowanie przestrzeni przez turystykę

i stając się głównym czynnikiem decydującym o kształcie, strukturze i charakte-rze zagospodarowania pcharakte-rzestcharakte-rzeni.

Podstawowe znaczenie dla kreowania przestrzeni mają sami turyści, to ich bowiem decyzje podejmowane w zakresie miejsca docelowego wyjazdu stają się czynnikiem sprawczym pojawienia się szeroko rozumianej działalności tycznej w określonej przestrzeni, a co za tym idzie – powstania przestrzeni turys-tycznej. Dodatkowo, wymagania turystów co do sposobu obsługi, charakteru spędzania czasu wolnego i rodzaju podejmowanych aktywności mają kluczowe znaczenie dla powstającej struktury, zagospodarowania i charakteru przestrzeni turystycznej.

W sposób jednoznaczny rozwój turystyki kształtuje przestrzeń w jej wymia-rze gospodarczym, społecznym i środowiskowym. Konsekwencje rozwoju turys-tyki, zarówno pozytywne, jak i negatywne, pojawiające się na tych płaszczyznach w sposób fundamentalny przyczyniają się do ukształtowania i funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego na danym obszarze. Wpływają one bowiem na tak istotne jego elementy, jak rynek pracy czy koszty funkcjonowania systemu (w warunkach wysokiej sezonowości oraz wysokich kosztów środowiskowych), skutecznie determinując lokalny budżet. Nie bez znaczenia pozostają zmiany środowiskowe zachodzące pod wpływem turystyki, gdyż ich negatywne kon-sekwencje mogą zaburzać funkcjonowanie systemu społeczno-gospodarczego, podnosić koszty tego funkcjonowania, a w sytuacjach krańcowych spowodować utratę funkcji turystycznej oraz zanik przestrzeni turystycznej (np. przez jej prze-kształcenie na inny typ przestrzeni funkcjonalnej).

Najłatwiej identyfi kowane są zmiany w przestrzeni powstające na płasz-czyźnie gospodarczej, gdyż najczęściej oznaczają wzrost zasobności obszaru, przekładający się zarówno na zauważalny rozwój gospodarczy, jak i wzrost poziomu życia mieszkańców. Równocześnie jednak następuje zmiana struk-tury przestrzeni, będąc najbardziej zauważalnym od strony wizualnej skutkiem kształtowania przestrzeni przez turystykę. Działania związane z kreowaniem produktów turystycznych w obszarze oraz obsługa turystów stają się czynnikiem sprawczym procesów lokalizacyjnych, których konsekwencją jest tworzenie nowych elementów układu przestrzennego poprzez rozbudowę (bądź tworzenie od podstaw) systemu infrastruktury technicznej i społecznej.

Wśród procesów lokalizacyjnych przeważają procesy stymulowane, które mają dostosować strukturę przestrzenną obszaru do potrzeb i oczekiwań

turys-198 Beata Meyer

tów¹⁰. W tej kategorii można rozpatrywać rozwój infrastruktury turystycznej obszaru, inwestycje zapewniające dostęp do walorów turystycznych i ich ochronę (z działaniami na rzecz ochrony środowiska włącznie) czy tworzenie nowych atrakcji turystycznych stanowiących element produktu turystycznego obszaru.

Równolegle uruchamiane są procesy przestrzenne o charakterze indukcyjnym i adaptacyjnym, wymuszane przez konieczność dostosowania istniejącego systemu przestrzennego i gospodarczego do nowych warunków funkcjonowania (z dominującym znaczeniem turystyki), co wymaga przeorganizowania istnieją-cych struktur (często również ich rozbudowy) tak, aby możliwe było prawidłowe funkcjonowanie powstającego systemu społeczno-gospodarczego, łączącego ist-niejące i nowo lokowane elementy. Dotyczy to przede wszystkim dostosowania infrastruktury komunalnej obszaru, do wymogów liczby osób, które jednocześ-nie, w okresie sezonu turystycznego, muszą z niej korzystać, przy równoczes-nym uwzględnieniu potrzeb stałych mieszkańców (sieć wodno-kanalizacyjna, energetyczna, telekomunikacyjna i in.). W dalszej perspektywie czasowej poja-wiają się procesy przestrzenne o charakterze autonomicznym, generowane przez nierównomierny rozkład ruchu turystycznego (a co za tym idzie – infrastruk-tury). Procesy kontynuowane są odległą w czasie konsekwencją zróżnicowanych działań w przestrzeni podejmowanych doraźnie (np. obejmują szereg działań związanych z decyzjami dotyczącymi przeznaczenia gruntów i ich późniejszych konsekwencji). Uwzględniając mechanizm działania procesów przestrzennych uruchomionych przez konieczność obsługi ruchu turystycznego, można wska-zać na dodatkowe procesy, znajdujące odzwierciedlenie w strukturze przestrzeni, takie jak:

− inwazji-sukcesji, wiążących się z wypieraniem przez działalność turystyczną innych typów działalności, takich jak rolnictwo czy rybactwo;

− koncentracji, prowadzących do maksymalnego skupiania się infrastruktury (turystycznej i paraturystycznej) w określonych fragmentach przestrzeni (jak najbliżej walorów turystycznych), a także maksymalnego skupienia zjawisk turystycznych (i ich konsekwencji) w czasie sezonu letniego. Pogłębienie cesów koncentracji ma związek z wykorzystywaniem przez lokalizacyjne pro-cesy przestrzenne (związane z turystyką) zewnętrznych efektów skali, które ułatwiając i uatrakcyjniając prowadzenie działalności turystycznej w danym obszarze (poprzez np. tworzenie sieci instytucji obsługujących i współdziała-jących z przedsiębiorstwami turystycznymi, istnienie zasobów siły roboczej

10 Tamże, s. 345.

199 Kształtowanie przestrzeni przez turystykę

przygotowanej do pracy w turystyce), przyczyniają się do kumulacji różnych form działalności związanych z turystyką;

− segregacji, które przy postępującym rozwoju ruchu turystycznego i form jego obsługi (wywołujących zmiany w strukturze regionu) powodują wyraźne wyodrębnienie obszaru spośród obszarów otaczających, wynikające z jego jed-norodności (funkcjonowanie obszaru jest podporządkowane wiodącej funkcji turystycznej, określającej charakter systemu społeczno-gospodarczego oraz rodzaj struktur przestrzennych) oraz najczęściej wyższego poziomu rozwoju infrastruktury i poziomu życia ludności;

− dyfuzji, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania określonych form gospo-darowania (w tym przypadku związanych z turystyką) na jednostki będące częściami systemu, a (z różnych przyczyn) nierealizujące wcześniej działań związanych z główną funkcją obszaru;

− decentralizacji, szczególnie widocznej w czasie sezonu letniego, kiedy – okre-sowo – następuje przejęcie przez jednostki elementarne niektórych funkcji ośrodka centralnego i ich realizacja zarówno w stosunku do ludności przy-jezdnej, jak i miejscowej¹¹.

Procesy lokalizacyjne indukowane przez turystykę kształtują strukturę przestrzeni, wprowadzając do niej szereg elementów o charakterze stałym i cza-sowym. W zależności od liczby turystów i celu, w jakim przyjeżdżają do danego regionu, przekształcenia przestrzeni mają różną intensywność i formę. W każ-dym przypadku następuje zagospodarowanie przestrzeni przez niezbędne ele-menty infrastruktury transportowej oraz udostępniającej walory turystyczne.

W zależności od dominującej w regionie formy turystyki z różnym natężeniem pojawiają się kolejne elementy niezbędne dla realizacji wyjazdu turystycznego:

obiekty zapewniające nocleg, wyżywienie i organizację czasu wolnego. Równo-legle rośnie zapotrzebowanie na infrastrukturę paraturystyczną obejmującą han-del i usługi, takie jak elektroenergetyka, zaopatrzenie w wodę i odprowadzenie ścieków, ciepłownictwo i gazownictwo, telekomunikacja, poczta. Dodatkowymi czynnikami przyczyniającymi się do przekształceń w strukturze przestrzeni mogą być także zmiany powodowane przez turystykę na rynku pracy oraz w lokal-nym budżecie. Zwiększone przychody pozwalają na podejmowanie w regionie zróżnicowanych działań, z których dużą część stanowią inwestycje infrastruk-turalne tworzące nowe elementy budujące przestrzeń. Rosnący poziom i zróż-nicowanie zagospodarowania zwiększają atrakcyjność inwestycyjną regionu

11 Tamże, s. 347.

200 Beata Meyer

i w sposób wtórny mogą przyczynić się do zmian w sposobie zagospodarowania i charakterze przestrzeni (przyciągając inwestorów nie tylko z branży turystycz-nej). Aktywizacja zawodowa lokalnych społeczności, wyrażająca się zarówno we wzroście zatrudnienia (często jedynie sezonowym), jak i dywersyfi kacji zawodo-wej¹², przyczynia się do wzrostu zamożności ludności, co może znajdować wyraz w podejmowaniu indywidualnych decyzji inwestycyjnych znajdujących swoje konsekwencje w przestrzeni. Kreując nowe formy przestrzenne i przyczyniając się do zmiany (likwidacji bądź przebudowy) elementów już istniejących, działal-ność turystyczna w sposób istotny wpływa na przestrzeń regionu, podporządko-wując ją w dużej mierze wymaganiom turystów.