Istota i specyfika inwestycji w ochronie środowiska i gospodarce wodnej

Jedną z przyczyn uzasadniających podejmowanie interwencji publicznych w ochronie środowiska i gospodarce wodnej jest występowanie efektów zewnętrznych oraz dóbr, takich jak jakość środowiska oraz jego poszczególnych komponentów, które nie mają swojej rynkowej ceny, lub też istniejące ceny rynkowe na te dobra lub usługi z nimi powiązane nie odzwierciedlają w pełni kosztów. Państwo dysponuje różnymi instrumentami, za pomocą których może zachęcać podmioty do zachowania pożądanego lub zniechęcać do zachowania ocenianego jako niechciane. Jednym z narzędzi jest stymulowanie określonych inwestycji. Mimo iż może mieć to wpływ na konkurencyjność podmiotów, a zatem zaburzać rynek, z wielu względów stymulowanie inwestycji postrzegane jest dzisiaj jako jeden z ważniejszych instrumentów polityki gospodarczej państwa. Występuje jednak wiele aspektów, które muszą być wzięte pod uwagę, a mianowicie rodzaj podmiotów, które są wspierane, rodzaj przedsięwzięć i ich skutków, sposób udzielania wsparcia, region w którym udzielana jest pomoc, skutki redystrybucyjne. Wsparcie finansowe przedsięwzięć inwestycyjnych w ochronie środowiska i gospodarce wodnej wywołuje określone efekty redystrybucyjne, wpływa na budżety gospodarstw domowych oraz na niektóre sektory gospodarki. Dlatego wszelka pomoc udzielana podmiotom jest ściśle kontrolowana.

Inwestycje związane z ochroną środowiska i gospodarką wodną, a także inne inwestycje infrastrukturalne, wykazują się nieco inną charakterystyką niż tzw. inwestycje komercyjne. Nie tylko ze względu na podmioty inwestujące, przedmiot inwestycji, ale przede wszystkim z powodu trudności z pomiarem, a zwłaszcza wyceną efektów osiąganych dzięki ich podejmowaniu. Zanim jednak dojdzie do charakterystyki tych cech, należy się przyjrzeć kilku pojęciom, które często są używane zamiennie, a nie zawsze jest to uzasadnione. Chodzi mianowicie o takie pojęcia jak inwestycja, projekt, przedsięwzięcie lub ich kombinacje: projekt inwestycyjny, przedsięwzięcie inwestycyjne czy też wreszcie projekt gospodarczy. Nie jest celem tej pracy dokładne zagłębianie się w setki definicji, mniej lub bardziej do siebie podobnych, a jedynie zaprezentowanie rozróżnienia umożliwiającego swobodne poruszanie się w tematyce.

Najbardziej ogólnie można powiedzieć, że inwestycje to wyrzeczenie się dzisiejszych korzyści na rzecz przyszłych, przy zaangażowaniu szeroko rozumianego kapitału (rzeczowy, finansowy, ludzki, społeczny) skutkujące podejmowaniem działań mających na celu pomnożenia tego kapitału. Z pojęciem tym zawsze jest połączone pojęcie ryzyka oraz czasu⁹⁴. Definicja pojęcia „inwestycje”, jaką można znaleźć w Encyklopedii PWN, dla każdego ekonomisty wydaje się być niekompletna, gdyż jest to definicja jedynie inwestycji rzeczowych, a brzmi: inwestycje (łac.) to nakłady dokonywane w celu stworzenia lub zwiększenia środków trwałych, przyczyniające się do wytworzenia dla przyszłego spożycia strumienia dóbr i usług⁹⁵. Natomiast w Kompendium wiedzy o gospodarce proces inwestowania został scharakteryzowany jako podstawowy czynnik wzrostu i rozwoju gospodarczego, który jest główną metodą pomnażania szeroko rozumianego kapitału⁹⁶. Decyzje finansowe mogą dotyczyć aktywów materialnych, aktywów prawnych i finansowych. Efektem decyzji odnoszących się do dwóch pierwszych kategorii są inwestycje majątkowe, a do ostatniej – inwestycje kapitałowe (finansowe). Z kolei inwestycje można podzielić ze względu na różne kryteria, przykładowo inwestycje rzeczowe można sklasyfikować jako: inwestycje odtworzeniowe, modernizacyjne, innowacyjne, rozwojowe, strategiczne, dotyczące sfery socjalnej, związane z interesem publicznym. W literaturze przedmiotu można znaleźć rozmaite inne podziały jak np. podział według trzech kryteriów: przedmiotu inwestycji (przedsięwzięcia rzeczowe w tym odtworzeniowe, modernizacyjne, innowacyjne, przedsięwzięcia kapitałowe, inwestowanie w kapitał ludzki), celu inwestora (przedsięwzięcia w interesie własnym, przedsięwzięcia w interesie publicznym) i kryterium metody oceny (przedsięwzięcie konwencjonalne, przedsięwzięcie dyskrecjonalne w tym rozwojowe i strategiczne)⁹⁷. Praktycznie w każdym opracowaniu z tej tematyki można znaleźć podział inwestycji według różnych kryteriów, przy czym ten najbardziej podstawowy – na inwestycje rzeczowe i kapitałowe – jest zawsze podtrzymywany. Waldemar Rogowski zestawił i przeanalizował ok. 20 różnych definicji terminu „inwestycja” oraz 23 kryteria, według których różni autorzy dzielą inwestycje rzeczowe (w tym pięć podziałów dla różnie rozumianego kryterium celu inwestycji)⁹⁸.

94 P. Samuelson, W. Nordhaus: Ekonomia. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1997, t. 1 s. 180-182, 191; P. Kawa, S. Wydymus: Metodologia oceny efektywności projektów inwestycyjnych według standardów Unii

Europejskiej. Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie, Kraków 1998, s. 10-11; W. Rogowski: Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 11-19. 95 Encyklopedia PWN, Wydawnictwo PWN Warszawa 2006, s. 298.

96 E. Cyrkon (red.): Kompendium wiedzy o gospodarce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Poznań 1997, s. 296-297.

97

P. Kawa, S. Wydymus: Metodologia oceny efektywności…, op. cit., s. 10-11. 98 W. Rogowski: Rachunek efektywności przedsięwzięć…, op. cit., s. 12-13 i 16-17.

Przedsięwzięcia inwestycyjne i projekt inwestycyjny są często używane jako synonim pojęcia inwestycji, choć według niektórych autorów w istocie rzeczy nimi nie są (tabele 24 i 25). Ich analiza została zawarta nieco dalej, gdyż w tym celu niezbędne jest przyjrzenie się znaczeniu terminu projekt. Otóż projekt (z łac. proiectio – wyciągnięcie) jest pojęciem wywodzonym z nauk o zarządzaniu. Najbardziej ogólnie należy tłumaczyć je jako przedstawienie opisu rozwiązania jakiegoś zadania lub problemu. Również to pojęcie doczekało się rozmaitych ujęć i definicji. W potocznej mowie bywa używane jako odpowiednik koncepcji, planu działania, symulacji, opisu, szkicu konkretnego elementu do wykonania (projekt budynku) itp. W naukach o zarządzaniu można go definiować w ujęciu szerokim i wąskim. W szerokim znaczeniu projekt jest⁹⁹:

1. Modelem będącym usprawnieniem (modernizacją) określonego systemu.

2. Rozwiązaniem bazowym (innowacją), stanowiącym wybór o nowatorskiej formie i konstrukcji, który umożliwia realizację zamierzonego przedsięwzięcia jako zadania inwestycyjnego, operacyjnego, publicznego i in.

W tym szerokim ujęciu projekt jest zadaniem kompleksowym o następujących częściach składowych: opracowanie studialne, modele, dokumentacja rozwiązań użytkowych, efekty rzeczowe, np. inwestycji i działalności operacyjnej, w tym wszelkie zastosowane rozwiązania organizacyjne, techniczne, ergonomiczne itp. Natomiast w znaczeniu wąskim projekt może być rozumiany jako praca analityczno-badawcza, koncepcja budowy i funkcjonowania jakiegoś systemu, dokumentacja techniczna, program, plan działania. W tym znaczeniu projekt nie obejmuje efektów rzeczowych. Odmiennym pojęciem jest również wdrażanie projektu, które jest definiowane jako jedna z faz realizacji przedsięwzięcia. W każdym bądź razie w naukach o zarządzaniu projekt jest przedsięwzięciem – rozwiązaniem – jednostkowym, niepowtarzalnym i nietypowym, w przeciwieństwie do reżimu technicznego.

Rozmaite definicje projektu związane z inwestycjami rozpatruje m. in. Jerzy Jakubczyc a co ważne, odwołuje się również do dokumentów instytucji zajmujących się oceną projektów inwestycyjnych, czyli np. dużych międzynarodowych banków. Przytoczone definicje są zaskakująco różne od siebie, ale potwierdza on, że „projekt bywa kojarzony z inwestycją”. Przykładowe podane przez tego autora definicje to¹⁰⁰:

• projekt jest tymczasową próbą, podjętą w celu stworzenia nietypowego produktu lub unikalnej usługi,

99 A. Stabryła: Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 29-31.

100

J. Jakubczyc: Metody oceny projektu gospodarczego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 14-16.

• projekt jest sposobem opisu przedsięwzięcia,

• projekt to takie przedsięwzięcie (framework), w którym występuje logiczne uporządkowanie przyczyn oraz efektów (muszą występować wyniki działania oraz nakłady).

Podstawowa, niedostrzegana często różnica w definiowaniu pojęcia „projekt” wynika z przyjmowanego odmiennego podejścia. Możliwe bowiem jest:

• ujęcie czynnikowe (nakład inwestycyjny, korzyść, ryzyko, czynnik czasu jako czynnik kreujący pojęcie projektu),

• ujęcie jakościowe (podkreślenie nietypowości podejmowanego przedsięwzięcia), • ujęcie operacyjne (zorientowane na niepowtarzalne zadania i cele przedsięwzięcia).

Z przeprowadzonych analiz wynika, że najczęściej spotykanym podejściem do projektu jest ujęcie operacyjne i dominuje ono wśród takich instytucji, jak Bank Światowy, UNIDO (The United Nations Industrial Development Organization), regionalne banki rozwoju oraz instytucje Unii Europejskiej. Takie rozumienie projektu będzie siłą rzeczy dominowało w pracy.

Wspomniany już Rogowski rozpatruje zależności pomiędzy pojęciami „przedsięwzięcie inwestycyjne” i „projekt inwestycyjny” oraz „inwestycja”. Na wstępie przytacza on definicje tych pojęć znalezione w literaturze przedmiotu. Następnie porządkuje je i podkreśla ich odmienność. Według autora inwestycja jest pojęciem najbardziej ogólnym (z wydzielonymi inwestycjami rzeczowymi), przedsięwzięcie inwestycyjne oznacza ten „fragment” inwestycji, który dotyczy rzeczywistego, materialnego realizowania zadania, a projekt inwestycyjny ma cechy procesu. Niestety autor nie doprecyzowuje, czy proces ten obejmuje również końcowe rezultaty i ich ocenę (choć z załączonej definicji można wnioskować, że nie).

Tabela 24. Definicje pojęć związanych z inwestycją

Pojęcie Wymiar pojęcia Definicja pojęcia

Inwestycja Ogólny Długookresowe, obarczone ryzykiem alokowanie zasobów ekonomicznych (nakładów inwestycyjnych) w celu osiągnięcia korzyści w przyszłości

Inwestycja rzeczowa

Ogólny Inwestowanie w składniki aktywów rzeczowych: środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne

Przedsięwzięcie inwestycyjne

Materialny Kompleksowo ujęty, materialny zakres inwestycji, przewidziany do zrealizowania w określonym celu, miejscu i czasie

Projekt inwestycyjny

Procesowy Opracowanie, które jest podstawą realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego

Źródło: W. Rogowski: Rachunek efektywności przedsięwzięć…, op. cit., s. 16.

Większość autorów wyróżnia w ramach projektu inwestycji rzeczowych trzy fazy, w ramach których zawiera się wiele etapów, a materialne wykonanie jest jedynie jednym

z nich¹⁰¹. Rozumienie projektu inwestycji jest tu więc szerokie i obejmuje wszelkie działania – od momentu pomysłu, poprzez wszelkie analizy prowadzące do podjęcia decyzji o realizacji, wykonanie zadania oraz jego późniejsze działanie i doskonalenie.

Tabela 25. Podstawowe fazy cyklu inwestycji rzeczowych

Nazwa fazy Przykładowe części składowe fazy

Faza przedinwestycyjna Studium możliwości, studium wykonalności, raport oceniający

Faza inwestycji Negocjacje, kontrakty, projektowanie techniczne, budowa, marketing przedprodukcyjny, odbiór

Faza operacyjna Użytkowanie, rozbudowa, modernizacja, innowacje,

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Behernes, P. M. Hawranek: Poradnik przygotowania przemysłowych studiów

feasibility, UNIDO, Warszawa 1993, s. 10; P. Kawa, S. Wydymus: Metodologia oceny efektywności projektów…, op. cit., s.

15.

Jeszcze bardziej kłopotliwe jest używanie pojęć „projekt inwestycyjny” i „projekt gospodarczy”. W zasadzie nigdzie w dostępnej literaturze nie znaleziono wyraźnego rozróżnienia między tymi pojęciami. Czy oznacza to, że są one synonimami, czy też, że ich odróżnienie jest tak oczywiste, że nie wymaga definiowania? Wydaje się, że drugie pojęcie jest bardziej ogólne, a pierwsze w większej mierze odnosi się – zwłaszcza wśród inżynierów – do inwestycji rzeczowych. Drugiego pojęcia używa się również częściej do opisu przedsięwzięć niekomercyjnych, generujących efekty w sferze społecznej lub w środowisku, których wycenianie może sprawiać trudności (i co ważniejsze, które niekiedy nie wymagają nakładów inwestycyjnych).

Przeprowadzone wywody nie miałyby większego sensu, jeżeli nie prowadziłyby do wyodrębnienia podejścia, jakie będzie przyjęte w tym opracowaniu. Determinantą, jaka wpłynęła na decyzję autorki w doborze definicji jest przedmiot badań – mianowicie są nim specyficzne przedsięwzięcia obejmujące swym zakresem materialne wykonanie inwestycji, współfinansowane ze źródeł publicznych i generujące oddalone w czasie, trudno mierzalne efekty dla środowiska, społeczeństwa i oczywiście dla gospodarki jako całości. Są to zawsze przedsięwzięcia dające określony efekt rzeczowy. Dlatego zdecydowano się na bardzo szerokie rozumienie pojęcia projektu inwestycyjnego obejmujące szereg etapów: począwszy od pomysłu, poprzez realizację (dokonanie inwestycji), wdrożenie oraz ocenę efektów, jakie generuje zrealizowana inwestycja. Podkreśla się element oceny (ewaluacji), który procesowo może być wyodrębniony jako oddzielny projekt, Jednak ze względu na zaangażowanie środków publicznych wydaje się słuszne włączenie różnego rodzaju ocen jako integralnego elementu projektu inwestycyjnego. Takie podejście wydaje się być prezentowane przez instytucje Unii Europejskiej. Termin inwestycja lub przedsięwzięcie inwestycyjne będzie używane w odniesieniu do uzyskiwanego w wyniku projektu inwestycyjnego efektu rzeczowego.

Dotychczasowe rozważania tylko pobieżnie dotykały specyfiki inwestycji w ochronie środowiska i gospodarce wodnej (OŚ i GW). O odmiennym charakterze i różnorodności inwestycji w tej dziedzinie decyduje wiele czynników. Zostały one skategoryzowane według różnych kryteriów, odwołujących się do rozmaitych dziedzin – wychodząc od rozważań teoretycznych, a kończąc na pragmatyce realizowania takich przedsięwzięć (tabela 26).

Pierwszym czynnikiem wyróżniającym jest charakter dobra. W teorii dóbr publicznych zakłada się istnienie takich dóbr, że bez względu na wzrastającą lub malejącą liczbę „konsumentów”, każdy z nich korzysta z takiego dobra w takim samym zakresie (dobra publiczne, np. powietrzne). Istnieją jednak takie dobra publiczne lub prywatne, do których dostęp może być ograniczony celowo (zazwyczaj dotyczy dóbr prywatnych) lub też wynika z charakteru dobra (zazwyczaj dotyczy dóbr publicznych). Doskonałym przykładem tych ostatnich jest Tatrzański Park Narodowy, w przypadku którego nadmiar wpuszczonych tam w ciągu dnia turystów uniemożliwia korzystanie z walorów zasobu (zatłoczenie, kongestia). Tak więc z jednej strony mamy do czynienia z pewnymi specyficznymi dobrami, do których społeczeństwo pragnie mieć dostęp (czysta woda, las, czyste powietrze), a co więcej uważa, że państwo powinno je „dostarczyć”, a często wciąż traktuje je jako dobra wolne albo „niczyje”. Z drugiej strony, zaniedbania i nadmierna eksploatacja zasobów i komponentów środowiska naturalnego, prowadzą do groźnych skutków powodujących nie tylko ilościową i jakościową degradację środowiska (ograniczenie dostępu), ale również wpływających na zdrowie ludności i warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Innymi słowy, inwestycje w ochronie środowiska i gospodarce wodnej generują dodatkowe efekty dla społeczeństwa i ważne dla kierunków rozwoju gospodarki.

Drugą cechą charakterystyczną jest występowanie konkurencyjności celów w wymiarze globalnym (między gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem), w wymiarze lokalnym (wybór konkretnych projektów do realizacji). Jest to drugie wyodrębnione kryterium. Chodzi mianowicie o to, że z wielu względów cele związane z gospodarczym korzystaniem z zasobów naturalnych dominują nad celami związanymi z ich ochroną, czy też konserwacją. Na poziomie lokalnym natomiast, przy ograniczonej ilości środków finansowych, zawsze konkurują ze sobą różne cele publiczne: szkolnictwo, służba zdrowia, ochrona środowiska, a w ramach inwestycji z tej dziedziny rozmaite projekty. Przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska są jednak często podejmowane w ostatniej kolejności, chyba że istnieją wyraźne wymogi, zachęty lub wyodrębnione środki finansowe tylko i wyłącznie na ten cel.

Kolejne i chyba jedno z bardziej istotnych kryteriów dotyczy przedmiotu podejmowanej interwencji. W tej kategorii mamy szeroką gamę inwestycji i działań, które

mogą być podjęte, poczynając od wielkich i mniejszych inwestycji infrastrukturalnych („szara infrastruktura”), takich jak oczyszczalnie ścieków, składowiska i spalarnie odpadów, inwestycje wykorzystujące naturalne procesy do celów oczyszczania („zielona infrastruktura”) poprzez inwestycje zintegrowane zmniejszające zasobochłonność produkcji, aż po działania podejmowane w celu ochrony biotycznych zasobów środowiska oraz zachowania lub rekultywacji ekosystemów. Te pierwsze są dobrze widoczne i generują, zdawałoby się, namacalne efekty, te ostatnie wywołują skutki trudniej mierzalne. Pojawia się również problem tzw. inwestycji niechcianych oraz syndrom „pasażera na gapę”. W pierwszym przypadku mowa jest o takich przedsięwzięciach, w wypadku których większość społeczeństwa jest zgodna, że powinny powstawać (lub muszą bo nie ma innego wyjścia), ale w przypadku konkretnej lokalizacji powodują niechęć i protesty społeczności lokalnej (np. wysypiska i spalarnie śmieci, a nawet drogi) – zjawisko znane też pod hasłem syndrom NIMBY (not in my back yard). Drugi przypadek odnosi się do sytuacji, gdy pojedynczy podmiot celowo nie ponosząc kosztów przedsięwzięcia odczuwa korzyści z jego tytułu.

Inwestorami mogą być różne jednostki – poczynając od samorządów i państwa przez przedsiębiorców, aż po gospodarstwa domowe. Specyfiką tych projektów jest jednak to, że organizacje pozarządowe również je podejmują, zwłaszcza te związane z ochroną zasobów biotycznych albo z edukacją ekologiczną (choć nie są to zazwyczaj projekty inwestycyjne). Odmienność inwestorów i celów determinuje źródła pozyskiwania środków finansowych i mogą one być zarówno prywatne, publiczne, jak i łączyć obie formy. W przypadku projektów inwestycyjnych ma to szczególnie duże znaczenie, gdyż wpływa na wybór projektu, jego realizację oraz zmusza do szczegółowego raportowania i kontroli wydatkowania środków finansowych. W ten sposób zostały scharakteryzowane skrótowo kolejne dwa kryteria (tabela 26).

Ostatnie cztery kryteria są już bardzo mocno powiązane z samą realizacją przedsięwzięcia i jego skutkami. Jednym z najtrudniejszych aspektów i chyba najważniejszym ze wszystkich wymienionych, jest specyfika efektów, jakie powstają w wyniku projektów oraz przyjmowany horyzont czasowy. Generowane przez projekty skutki są często nie tylko trudno mierzalne, ale nawet trudne do precyzyjnego zdefiniowania. Oceniamy je w kilku horyzontach czasowych, a istotne jest wprowadzenie okresu długiego (ponad 15 lat) i bardzo długiego (ponad 30 lat). W tym ostatnim przypadku możemy jedynie spekulować. W ekosystemach – ze względu na ich naturalną inercję, powolne procesy oczyszczania oraz cykle biologiczne – pożądane skutki mogą być obserwowane znacznie później lub mogłyby wystąpić samoczynnie. Niejednokrotnie trudno jest wyselekcjonować

i przypisać dany efekt do danej inwestycji, gdyż kumulują się różne czynniki lub znoszą się wzajemnie. Agregacja wskaźników pomiaru cechy nie zawsze prowadzi do uzyskania trafnych porównań. Nie oznacza to, że nie podejmuje się prób oceny, a zwłaszcza monitoringu. Jednak działanie takie wymaga wiedzy wielu fachowców i dużej odpowiedzialności badawczej. Dodatkowo należy uwzględnić określone efekty redystrybucyjne następujące na skutek uruchomienia inwestycji oraz określić beneficjentów poprawy jakości komponentów środowiska. Często na różnych etapach przygotowywania, a nawet oceny przedsięwzięcia pojawiają się również dylematy etyczne. To wszystko prowadzi do konieczności wyboru właściwych narzędzi oceny projektu inwestycyjnego. Jest ich wiele i przy ich doborze należy zdecydować co oceniamy (opracowanie projektu techniczno-finansowego, oddziaływanie przedsięwzięcia na środowisko, realizację inwestycji, sposób wydatkowania środków, czy też społeczne skutki inwestycji), kiedy dokonujemy oceny (badania niezbędne przed podjęciem decyzji o realizacji projektu) i kto jej dokonuje (samodzielnie, jednostka nadrzędna, zewnętrzni eksperci) i po co (podjęcie decyzji o realizacji, audyt mający na celu poprawę efektywności działania, ocena mająca doprowadzić do unikania podobnych błędów w przyszłości lub wyłonienia tzw. dobrych praktyk).

Tabela 26. Specyfika inwestycji w ochronie środowiska i gospodarce wodnej

Wyszczególnienie Charakterystyka

Charakter dobra -dobro publiczne lub klubowe -stan środowiska i zdrowie ludności Konkurencyjność

celów

-konkurencyjność celów społecznych i środowiskowych względem gospodarczych

-wzajemne powiązania sfery gospodarki, społeczeństwa i środowiska, zrównoważenie celów

-konkurencyjność celów publicznych Przedmiot

interwencji

-od szarej infrastruktury po zieloną infrastrukturę -ochrona bioróżnorodności

-inwestycje niechciane przez lokalne społeczności Podmiot

inwestujący

-samorząd -państwo

-osoba indywidualna, gospodarstwo domowe

-przedsiębiorca

- organizacje pozarządowe (NGO)

Źródła finansowania -prywatne -publiczne -prywatne i publiczne Efekty i ich wycena

-trudności w wycenie efektów

-agregacja, kumulacja, wzmocnienie, eliminacja Horyzont czasowy -efekty natychmiastowe

-efekty średniookresowe

-efekty długookresowe

-efekty bardzo oddalone w czasie Redystrybucja efektów -beneficjenci efektów -kwestie etyczne Ocena uzyskiwanych efektów -właściwa perspektywa -podmiot oceny -kryteria oceny Źródło: Opracowanie własne.

Jak widać istnieje wiele cech charakterystycznych dla przedsięwzięć realizowanych w OŚ i GW. Katalog omawianych cech nie jest zapewne zamknięty (tabela 26). Kryteria te wyznaczają ramy analizy i wybór podejścia do oceny projektów inwestycyjnych, które są w centrum zainteresowania autorki, a więc inwestycji wodno-ściekowych.