ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W POLSCE
5. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną oraz ich efekty rzeczowe rzeczowe
Jak już było powiedziane, Polska i inne kraje nowo przyjęte do UE stanęły wobec konieczności dostosowania do przepisów z dziedziny ochrony środowiska oraz gospodarki wodnej. Porównując wskaźniki przyłączenia do publicznych wodociągów i kanalizacji widoczne jest, że kraje UE-12 dzieli duży dystans od krajów nowo przyjętych. Rysunek 18 przedstawia dane EUROSTATU dostępne w połowie 2010 r. (dobór państw według dostępności danych), z którego wynika, że w Europie zachodniej do wodociągów podłączonych jest 90-100% ludności (z wyjątkiem Szwecji). Dla krajów nowo przyjętych wskaźnik ten osiąga poziom 75-85%, przy czym wyróżnia się Bułgaria oraz Czechy, które osiągnęły wskaźnik ponad 90%. Wyraźnie odbiega natomiast Rumunia – ze wskaźnikiem
poniżej 50%. Polska ze wskaźnikiem 87% w 2007 r. nie różni się od krajów nowo przyjętych, natomiast miała najniższą dynamikę przyrostu wskaźnika.
Rysunek 18. Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w Polsce i wybranych krajach Europy (w %) Wybrane kraje UE-15 +Szwajcaria i Norwegia Wybrane kraje UE-12 + Turcja
AT - Austria, BE - Belgia, BG - Bułgaria, CZ - Czechy, DK - Dania, DE - Niemcy, EE - Estonia, FI – Finlandia, EL - Grecja, ES - Hiszpania, LT - Litwa, NL - Holandia, PL - Polska, PT - Portugalia, RO - Rumunia, SI - Słowenia, SK - Słowacja, SE - Szwecja, UK - Anglia, TR - Turcja
Źródło: Opracowanie własne: EUROSTAT (http://epp.eurostat.ec.europa.eu 19-05-2009).
Poziom podłączeń do kanalizacji dla starych krajów UE osiąga 90-95% (z wyjątkiem Szwecji), a dla nowo przyjętych ma wartość 60-80%. Występują wśród nich jednak duże rozbieżności i tak najniższy wskaźnik ma Rumunia 43%, a najwyższy Czechy 82% (rysunek 19). Polska ze wskaźnikiem ok. 60% utrzymuje się w środku stawki, ale rzuca się w oczy dystans do krajów starej Unii. Dane te pokazują jak ogromne znacznie mają inwestycje związane z gospodarką wodno-ściekową w Polsce nie tylko ze względu na wymogi unijne ale przede wszystkim na podniesienie standardu życia ludności.
Rysunek 19. Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w Polsce i wybranych krajach Europy (w %) Wybrane kraje UE-15 +Szwajcaria i Norwegia Wybrane kraje UE-12 + Turcja
AT - Austria, BE - Belgia, BG - Bułgaria, CZ - Czechy, DK - Dania, DE - Niemcy, EE - Estonia, FI - Finlandia, EL - Grecja, ES - Hiszpania, LT - Litwa, NL - Holandia, PL - Polska, Pt - Portugalia, RO - Rumunia, SI - Słowenia, SK - Słowacja, SE - Szwecja, UK - Anglia, TR - Turcja.
Źródło: Jak rysunek 18.
Przechodząc do omawiania inwestycji związanych z gospodarką wodno-ściekową, w pierwszej kolejności należy przybliżyć definicje używane w polskiej statystyce. Podstawowy podział wydatków ponoszonych na tę dziedzinę obejmuje „ochronę środowiska” i „gospodarkę wodną”. Zarówno w jednej, jak i w drugiej kategorii znajdują się inwestycje z dziedziny gospodarki wodno-ściekowej, przy czym najogólniej inwestycje związane ze ściekami zaliczane są do ochrony środowiska, a z zaopatrzeniem w wodę do gospodarki wodnej. Jest to podstawowa przyczyna, dla której niezbędna jest analiza obu tych kategorii. Tabela 35 zawiera szczegółowy opis typów przedsięwzięć, które przynależą do poszczególnych kategorii.
Tabela 35. Inwestycje związane z gospodarką wodno-ściekową w statystyce polskiej
Ochrona środowiska Gospodarka wodna Inwestycje związane z gospodarką ściekową
i ochroną wód
Inwestycje związane z zaopatrzeniem w wodę
-urządzenia do unieszkodliwiania i oczyszczania ścieków przemysłowych, komunalnych, wód (ścieków) opadowych oraz zanieczyszczonych wód kopalnianych odprowadzanych bezpośrednio do wód powierzchniowych i do ziemi (oczyszczanie mechaniczne, chemiczne, biologiczne i o podwyższonym usuwaniu biogenów, oczyszczalnie indywidualne przydomowe i inwestycje związane ze wstępnym oczyszczaniem ścieków),
-urządzenia do rolniczego (leśnego) wykorzystania ścieków, do utylizacji, gromadzenia i transportu wód zasolonych, do gromadzenia ścieków, jak również wyposażanie oczyszczalni
ścieków w urządzenia i aparaturę kontrolno-pomiarową
w przypadkach, gdy nie są one ujęte w kosztach budowy oczyszczalni ścieków,
-kanalizacja sanitarna odprowadzająca ścieki oraz wody opadowe; -urządzenia do przeróbki i zagospodarowania osadów z oczyszczalni ścieków,
-systemy obiegowego zasilania wodą,
-zabezpieczenia przed przenikaniem do rzek, mórz oraz innych akwenów zanieczyszczeń powstających przy transporcie wodnym; -tworzenie stref ochrony źródeł i ujęć wody.
-budowa ujęć służących do poboru wody: powierzchniowej, podziemnej i kopalnianej (również w energetyce zawodowej), łącznie z urządzeniami uzdatniającymi oraz wodną siecią magistralną i rozdzielczą (ujęcia, studnie, stacje uzdatniania, filtry, stacje pomp, doprowadzenie sieci wodociągowej – bez przyłączy do budynków i gospodarstw),
-budowa laboratoriów kontroli jakości wody, w tym automatycznych stacji pomiaru jakości wody.
Źródło: Rocznik statystyczny, Ochrona Środowiska. GUS, Warszawa 2008, s. 425-426.
Analiza ogólnych danych dotyczących nakładów inwestycyjnych na gospodarkę wodną w Polsce, należy podkreślić, że w pełni porównywalne dane są dostępne po 1996 r. (ze względu na dostosowanie definicji do międzynarodowego systemu statystycznego). Tabela 36 zawiera dane dotyczące nakładów inwestycyjnych w Polsce w latach 1997-2009. Począwszy od 1997 r. poziom nakładów inwestycyjnych zarówno na ochronę środowiska jak i na gospodarkę wodną maleje jako udział w PKB i w nakładach inwestycyjnych ogółem, przy czym nakłady w ochronie środowiska wykazują dużo większe spadki (z 1,7% PKB w 1997 r. do 0,79% w 2009 r.) niż w gospodarce wodnej (z 0,4% PKB w 1997 do 0,21% w 2009 r.). Najniższy poziom nakładów przypada na lata 2004-2005, czyli pierwsze lata członkostwa z UE, gdy wygasały już programy przedakcesyjne, a absorpcja środków z budżetu UE była w początkowej fazie. Przyglądając się danym szczegółowym, z podziałem na podkategorie, widać jednak, że udział nakładów na gospodarkę ściekową w nakładach na ochronę środowiska nieznacznie wzrastał w omawianym dziesięcioleciu, natomiast nakładów na zaopatrzenie w wodę w nakładach na gospodarkę wodną malał i wzrósł dopiero w 2008 i 2009 r. Nakłady na gospodarkę ściekową były w całym omawianym okresie 3-4 wyższe niż na gospodarkę wodną. Jest to tendencja pozytywna, gdyż w infrastrukturze ściekowej występują większe zaniedbania. W 2001 r. gdy nakłady inwestycyjne na ujęcia i doprowadzanie wody były najniższe w omawianym okresie, stanowiły zaledwie 50% wydatków z 1997 r. (w cenach stałych z 2008 r.). W przypadku gospodarki ściekowej najniższe nakłady notowano w 2002 r. i stanowiły one zaledwie 70% nakładów z 1997 r.
Począwszy od 2003 r. nakłady w obu omawianych kategoriach wzrastają i w 2009 r. były w cenach stałych o 45% wyższe niż w 1997 r. w przypadku nakładów na gospodarkę ściekową i o 5% wyższe w dziedzinie uzdatniania i doprowadzania wody.
Zmieniły się również źródła finansowania inwestycji w ochronie środowiska i gospodarki wodnej. W 1992 r. blisko 60% inwestycji w ochronie środowiska (OŚ) było wspieranych z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej i ok. 5-6% w gospodarce wodnej (GW). W 1997 fundusze te miały w przypadku ochrony środowiska udział niespełna 17%, a gospodarki wodnej nadal ok. 5%, po czym ich udział wzrósł do poziomu ok. 16% (w 2002 r.) co było spowodowane przejęciem przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej dodatkowych obowiązków w dziedzinie gospodarowania wodami, wynikających z nowelizacji prawa ochrony środowiska. Obecnie dominującym źródłem finansowania inwestycji w ochronie środowiska i gospodarce wodnej są środki własne. Zasadnicze znaczenie ma wzrost udziału środków z zagranicy – od niespełna 4% w przypadku OŚ i 0,5% dla GW w 1997 r. do – odpowiednio – 19% i 21% w 2009 r. (tabela 37, bardziej szczegółowe dane – załącznik 2). Dane te pokazują rosnące znaczenie zagranicznych źródeł finansowania. Jednak istotne znaczenie ma również struktura nakładów inwestycyjnych na gospodarkę wodno-ściekową.
Tabela 36. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną w Polsce
Nakłady inwestycyjne 1997 2003 2005 2006 2007 2008 2009
-na ochronę środowiska w relacji do PKB w % 1,7 0,61 0,61 0,65 0,64 0,67 0,79 -na gospodarkę wodną relacji do PKB w % 0,3 0,2 0,17 0,19 0,19 0,18 0,21 Na ochronę środowiska w nakładach inwestycyjnych
ogółem (w %) 8,1 4,6 4,6 4,4 3,9 3,9 4,9
Na gospodarkę wodną w nakładach inwestycyjnych
ogółem (w %) 2,0 1,5 1,3 1,3 1,2 1,0 1,3
-na ochronę środowiska w mld. zł (ceny bieżące) 7,4 5,1 6,0 6,9 7,5 8,5 10,7 w tym gospodarka ściekowa i ochrona wód (%) 40,6 56,7 60,4 57,3 59,5 63,7 66,7 -na gospodarkę wodną w mld. zł (ceny bieżące) 1,8 1,7 1,7 2,0 2,2 2,3 2,8 w tym ujęcia i doprowadzenie wody, stacje
uzdatniania wody (%) 75,1 58,5 67,3 70,3 66,8 77,9 82,3
-na ochronę środowiska w mld zł (ceny z 2008 r.) 11,7 6,0 6,5 7,4 7,7 8,5 10,3
w tym gospodarka ściekowa i ochrona wód 18,6 7,0 7,1 7,9 8,0 8,5 10,0
-nakłady inwestycyjne na gospodarkę wodną w mld zł
(ceny z 2008 r.) 2,8 2,0 1,9 2,1 2,3 2,3 2,7
w tym ujęcia i doprowadzenie wody, stacje
uzdatniania wody 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Na ochronę środowiska (1997=100) 100 48,8 53,8 61,2 65,3 77,2 88,3
-W tym gospodarka ściekowa i ochrona wód 100 68,3 80,2 86,4 95,9 121,2 53,8
Na gospodarkę wodną (1997=100) 100 66,5 63,6 73,5 80,4 84,5 96,4
-w tym ujęcia i doprowadzenie wody 100 51,9 57 68,8 71,6 87,7 66,7
Źródło: Rocznik statystyczny, Ochrona Środowiska. GUS, Warszawa ,1999 - s. 371, 2003 - s. 385, 2004 - s. 407, 2008 - s. 434, 2009 - s.401.
Rysunek 20. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną w Polsce jako udział w PKB
Źródło: Jak tabela 36.
Nie ulega wątpliwości, że mimo malejącego znaczenia funduszom ochrony środowiska i gospodarki wodnej dwóch najwyższych strzebli nadano znaczącą rolę w systemie zarządzania środkami pochodzącymi z UE. Koordynację wspólnych działań miała zapewnić – uchwalana od 2004 r. raz na cztery lata przez Radę Nadzorczą – „Wspólna strategia działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej na lata 2005-2008”. Strategia definiuje jako jeden z podstawowych celów wsparcie inwestycji współfinansowanych z wybranych źródeł zagranicznych, definiuje zasady współpracy i kooperacji. Ze strategii wynika, że fundusze są w stanie w znaczącym stopniu przyczynić się do pełnego wykorzystania pomocy bezzwrotnej z Unii Europejskiej118. Dane statystyczne pokazują, że rola funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej maleje, ale bardziej słuszne wydaje się stwierdzenie o zmianie ich funkcji. Pełnią one dziś bardzo istotną funkcję w systemie finansowania inwestycji z zagranicznych źródeł. Z dniem 1stycznia 2010 r. likwidacji uległy fundusze na poziomie powiatu i gminy, a środki finansowe włączono do budżetów samorządów.
118 Kierunki zmian w systemie funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej w Polsce, Kierownik projektu: prof. dr hab. Kazimierz Górka, w ramach badań statutowych, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2005,. s. 63-73, (maszynopis).
Tabela 37. Wydatki inwestycyjne na ochronę środowiska i gospodarkę wodną według źródeł finansowania w % Źródła finansowania 1997 2003 2005 2006 2007 2008 2009 1997:2009 Ochrona środowiska Fundusze ekologiczne 16,9 25,3 21,2 17,6 20,9 16,6 18,3 +1,4 Środki własne 47,0 44,2 49,0 45,5 47,5 50,2 46,0 -1,0 -w tym gminy .. 17,8 18,0 15,3 17,2 17,5 26,8 +26,8
Kredyty i pożyczki krajowe, w tym
bankowe 16,5 13,9 7,6 11,4 10,0 9,6 9,4 –7,1
Budżet centralny 3,0 1,5 1,1 1,0 0,9 1,2 0,5 –2,5
Budżet województwa 2,8 0,8 0,5 0,7 0,4 0,5 0,4 –2,4
Budżet powiatu .. 0,2 0,1 0,2 0,1 0,4 0,6 +0,6
Budżet gminy (współudział) 1,8 0,7 1,0 0,9 1,6 1,7 1,5 –0,3
Środki z zagranicy 3,8 8,8 16,0 19,2 14,8 16,4 18,9 +15,1
Inne (w tym niefinansowe) 8,2 4,6 3,5 3,5 3,8 3,5 4,3 –3,9
Razem 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 x
Gospodarka wodna
Fundusze ekologiczne 5,2 13,6 16,3 11,5 10,1 11,9 14,2 +9,0
Środki własne 45,5 40,7 46,2 46,6 48,5 51,5 42,3 –3,2
-w tym gminy .. 18,2 17,8 18,7 18,1 20,8 22,0 +22,0
Kredyty i pożyczki krajowe, w tym
bankowe 3,5 3,6 4,7 7,7 8,0 5,9 6,9 +3,4
Budżet centralny 21,0 6,6 11,2 6,9 4,7 6,2 4,1 –16,9
Budżet województwa 12,1 7,5 4,9 6,4 9,6 7,4 5,1 –7,0
Budżet powiatu .. 0,1 0,0 0,0 0,0 0,2 0,2 +0,2
Budżet gminy (współudział) 1,4 1,0 1,2 1,3 1,0 1,6 0,8 –0,6
Środki z zagranicy 0,5 22,6 11,0 14,9 13,5 11,8 20,9 +20,4
Inne (w tym niefinansowe) 10,8 4,3 4,5 4,8 4,6 3,7 5,5 -5,3
Razem 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 100, 0 x
Źródło: Rocznik statystyczny, Ochrona Środowiska. GUS, Warszawa ,1999 - s. 371, 2003 - s. 388, 2005 - s. 407, 2008 - s. 436, 2009 - s. 404, 2010 - s. 425.
Kolejnym etapem analizy jest przyjrzenie się nakładom, ze szczegółowym uwzględnieniem źródła pochodzenia środków finansowych i zmian w okresie od 2002 do 2009. Do analizy struktury nakładów inwestycyjnych na gospodarkę wodno-ściekową wybrano lata 2002 (przed akcesją), 2005 (pierwszy pełny rok po akcesji) oraz 2009 (najaktualniejsze dane).
Tabela 38 zawiera dane dotyczące nakładów na gospodarkę ściekową i ochronę wód (a w tym kanalizację i oczyszczalnie ścieków) oraz na środki trwałe służące gospodarce wodnej (a w tym wodociągi, instalacje uzdatniania i poboru wody) z uwzględnieniem źródeł ich finansowania. W ramach nakładów na gospodarkę ściekową i ochronę wód wzięto pod uwagę: nakłady na budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków przemysłowych i komunalnych, a kategoria ta obejmuje ponadto: podczyszczalnie, oczyszczalnie przyzagrodowe, nakłady na oczyszczanie wód chłodniczych, inwestycje umożliwiające pomiar i kontrolę w tej dziedzinie. Natomiast w nakładach na środki trwałe służące gospodarce wodnej zawierają się instalacje poboru, doprowadzania i uzdatniania wody oraz
nakłady na budowę zbiorników wodnych i wałów przeciwpowodziowych i regulację rzek. Jako nakłady na inwestycje w gospodarce wodno-ściekowej kalkulowane są w tym opracowaniu: nakłady na infrastrukturę sieciową (wodociągi i kanalizację wszystkich typów: sanitarną i deszczową, ogólnospławną i rozdzielczą) oraz na oczyszczalnie ścieków, instalacje poboru i uzdatniania wody.
Nakłady na inwestycje wodno-ściekowe wzrosły z 3,8 mld zł w 2002 r. do 9,6 mld zł w 2009 r., czyli dwa i pół raza. W 2002 r. stanowiły 88% wydatków na obie główne dziedziny (gospodarkę ściekową i ochronę wód i środki trwałe służące gospodarce wodnej), a w 2009 r. aż 96%. Oznacza to dużą dysproporcję pomiędzy nakładami na infrastrukturę wodno-ściekową a związanymi z np. ochroną przeciwpowodziową.
Głównym źródłem finansowania przedsięwzięć wodno-ściekowych pozostają środki własne, ale ich udział maleje – z 70% do 52% w omawianych latach. Wzrasta natomiast udział środków z zagranicy z – 7% w 2002 r. (204 mln zł) do ponad 32% w 2009 r. (2 301mln zł). Udziały budżetów województw i państwa zmalały, a powiatów i gmin wzrosły (tych ostatnich 3,5-krotnie), ale nominalnie są to relatywnie niewielkie kwoty. Nakłady z budżetów gmin na kanalizacje i oczyszczalnie ścieków wzrosły czterokrotnie między 2002-2009 rokiem, a na zapewnienie wody pitnej niemal dwuipółkrotnie. Jednak nakłady ze źródeł zagranicznych wzrosły odpowiednio 19-krotnie na oczyszczanie ścieków i 40-krotnie na wodę pitną, ale działa tu również statystyczny efekt bazy – gdyż w 2002 r. nakłady na dostarczanie wody finansowane z zagranicy były znacznie mniejsze niż na gospodarkę ściekową (nominalnie z zagranicy na gospodarkę ściekową w 2009 r. wydatkowano trzy razy więcej niż na dostarczanie wody). Ogółem na gospodarkę ściekową wydatkowano od 2 do 2,5 raza więcej niż na dostarczanie wody, co wynika nie tylko z realizacji wymagań akcesyjnych, ale również z potrzeb. Infrastruktura ściekowa jest znacznie gorzej rozwinięta w Polsce niż infrastruktura zaopatrzenia w wodę (rysunek 2 i 3).
Te ogólne dane pokazują jak ustalono priorytety dla gospodarki wodno-ściekowej oraz, że środki ze źródeł zagranicznych są wykorzystywane do ich realizacji. Rysunek 21 przedstawia wybrane dane dotyczące nakładów na gospodarkę wodno-ściekową. Widać na nim wzrost znaczenia środków z zagranicy i rosnącą wartość środków własnych (mimo, że ich udział maleje).
Tabela 38. Nakłady na środki trwałe w gospodarce wodno-ściekowej w Polsce według źródeł finansowania w wybranych latach (w mln zł)
Wyszczególnienie 2002 2005 2009 2002:2009
1) Środki własne 1 987,8 2 267,4 3 684,7 185,4
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 1 293,7 1 476,0 2 491,6 192,6
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 1 200,2 1 361,8 2 431,3 202,6
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 694,1 791,5 1 193,2 171,9 w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 622,9 697,3 1 084,9 174,2
2) Budżet centralny 183,9 230,5 135,9 73,9
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 63,5 39,0 19,0 29,9
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 60,0 33,3 17,8 29,6
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 120,4 191,5 116,9 97,1
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 29,0 9,2 3,1 10,6
3) Budżet województwa 177,2 104,0 180,7 102,0
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 71,5 19,3 37,6 52,5
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 71,2 19,3 34,8 48,8
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 105,6 84,7 143,1 135,5
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 19,1 13,6 13,0 67,9
4) Budżet powiatu 9,5 2,6 43,0 452,4
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 8,6 2,3 39,4 459,6
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 8,5 2,3 37,3 436,7
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 1,7 0,6 5,1 310,3
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 1,0 0,5 5,0 508,9
5) Budżet gminy 44,6 52,0 162,5 364,2
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 33,4 30,7 139,0 415,6
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 32,0 30,2 138,2 431,7
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 11,2 21,3 23,5 210,6
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 8,6 20,1 20,5 238,8
6) Środki z zagranicy 204,6 972,8 2 301,1 1124,9
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 90,1 784,3 1 710,4 1898,2
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 89,6 777,9 1 706,4 1904,7
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 114,5 188,6 590,7 516,1 w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 14,5 123,6 575,9 3971,6
7) Fundusze ekologiczne 1 166,5 1 151,4 1 988,5 170,5
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 929,7 871,3 1 587,6 170,8
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 911,7 840,7 1 568,3 172,0
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 236,8 280,1 400,9 169,3
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 79,8 139,7 282,7 354,4
8) Kredyty i pożyczki krajowe w tym bankowe 240,8 334,3 1 007,6 418,5
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 180,9 254,4 812,3 449,1
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 177,0 229,1 801,1 452,6
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 59,9 79,9 195,3 326,1
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 57,0 79,4 184,9 324,5
9) Inne (w tym niefinansowe) 258,6 216,1 437,9 169,3
-Gospodarka ściekowa i ochrona wód 162,7 138,4 283,5 174,2
w tym kanalizacja i oczyszczalnie 155,2 133,6 279,5 180,1
-Nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej 95,9 77,7 154,4 160,9
w tym ujęcie, uzdatnianie i doprowadzanie wody 66,8 71,6 152,9 228,8
Razem 4 273,0 5 331,0 9 761,4 x
-w tym infrastruktura wodno-ściekowa 88,5% 90,7% 98,2% x
Rysunek 21. Nakłady na środki trwałe w gospodarce wodno-ściekowej według wybranych źródeł finansowania w wybranych latach (w mln zł)
Źródło: Jak tabela 37.
Analizując dane statystyczne dotyczące nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska i gospodarkę wodna w Polsce, należy podkreślić duże zróżnicowanie w trzech płaszczyznach:
• obszarów zurbanizowanych oraz wiejskich,
• wyposażenia w infrastrukturę kanalizacyjną i wodociągową, • w przekroju regionalnym (województwa).
Aby stworzyć tło dla dalszych rozważań, przedstawiono dane dotyczące dostępu do infrastruktury zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków w Polsce z uwzględnieniem podziału na tereny zurbanizowane i wiejskie (rysunek 22). Po pierwsze rzuca się w oczy dysproporcja pomiędzy uzbrojeniem w wodociągi oraz kanalizację. Wskaźnik ludności korzystającej z wodociągów dla Polski w 2009 r. osiągał wartość 87%, a ten sam wskaźnik dla kanalizacji wynosił nieco ponad 60%. Jeszcze bardziej widoczna jest dysproporcja, jeżeli uwzględnia się te dane z podziałem na tereny zurbanizowane i wiejskie. W miastach ponad 95% ludności ma dostęp wodociągów, na wsiach ok. 75%, podczas gdy z kanalizacji w mieście korzysta 86%, a na wsiach zaledwie 23,5% ludności (a w 2002 r. było to około 14%). Nawet uwzględniając rozproszoną zabudowę na obszarach wiejskich, dysproporcja pomiędzy dostępem do wodociągu i kanalizacji nie powinna być tak duża. W poszczególnych województwach mogą występować nawet większe rozbieżności, co widać na przykładzie Małopolski, zwłaszcza dla obszarów wiejskich, gdzie omawiane wskaźniki są niższe nawet o kilka punktów procentowych (rysunek 22).
Rysunek 22. Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej w Polsce i w Małopolsce na terenach zurbanizowanych i wiejskich w wybranych latach (% ogółem)
Wyszczególnienie Udział ludności korzystającej z sieci wodociągowej Udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej Polska
Małopolska
Można spodziewać się, że nakłady na gospodarkę ściekową będą przewyższać nakłady na dostarczanie wody oraz, że nakłady te będą ponoszone głównie na terenach wiejskich. Jednocześnie oczekiwać należy, że przy wysokich nakładach osiągane będą niższe efekty rzeczowe na wsiach niż na terenach zurbanizowanych (w miastach na 1 km sieci jest więcej przyłączeń niż na wsiach, na wsiach jest niższe zużycie wody w gospodarstwach domowych, ale po podłączeniu do wodociągu – wzrasta). Oczekiwania te sprawdzają się tylko częściowo. Podział nakładów inwestycyjnych na gospodarkę ściekową (na kanalizację ściekową, oczyszczalnie ścieków komunalnych i przemysłowych) oraz zaopatrzenie w wodę (ujęcia wody, wodociągi i stacje uzdatniania wody) ma się jak 2/3 do 1/3. Jednak wbrew oczekiwaniom nakłady w miastach są nadal wyższe niż na terenach niezurbanizowanych, a rozwarstwienie to zwiększa się (w 2002 r. ok. 54% inwestycji było dokonywanych w mieście, a w 2009 jest to blisko 67%). Dynamika wzrostu nakładów jest zmienna i w latach 2006-2008 wynosiła ok 15% na gospodarkę ściekową, a w 2009 wzrosły one rok do roku o aż 32%. Na zaopatrzenie w wodę zmiany w wysokości nakładów rok do roku były bardziej zróżnicowane i nie wykazywały żadnego zasadniczego trendu. W jednym roku zrastały o 20% by w kolejnym spaść, ale w 2009 roku również przekroczyły 30%. Tabela 39 zawiera dane o nakładach inwestycyjnych oraz relacje pomiędzy badanymi kategoriami. Uzyskane dzięki tym nakładom inwestycyjnym efekty rzeczowe prezentuje tabela 40, również w podziale na obszary miejskie i wiejskie (bardziej szczegółowe dane w załączniku 2).
Nakłady inwestycyjne na sieć kanalizacyjną w latach 2002-2004 były wyższe na obszarach wiejskich, a w kolejnych latach wyższe wartości notowano w obszarach zurbanizowanych. Jeżeli chodzi o długość kanalizacji ściekowej to w całym okresie ok. 70%-75% rocznych efektów uzyskiwano jednak na wsiach (odwrotnie w przypadku kanalizacji deszczowej, która jest budowana głównie na terenach zurbanizowanych). Nakłady na oczyszczalnie ścieków na terenach zurbanizowanych były w całym okresie o 1,5-2 razy wyższe na terenach zurbanizowanych, jednak 70% oczyszczalni budowano na terenach wiejskich. Oznacza to, że za każdą wydaną złotówkę na wsiach możemy wybudować „więcej” infrastruktury. Jednak jeżeli porównamy ilość oczyszczonych ścieków dzięki poniesionym nakładom to okazuje się, że 70-80% przepustowości oczyszczalni ścieków generowanych jest w miastach (są jednak duże wahania, gdyż w latach 2004 i 2006 relacja była dokładnie odwrotna, co może być powodowane długim okresem realizacji inwestycji i ich oddawaniem w konkretnych latach – szczegółowe dane z wszystkich lat pomiędzy 2002-2009 w załączniku 2).
Nakłady inwestycyjne na ujęcia wody i jej doprowadzanie w latach 2002-2005 były wyższe na terenach wiejskich, a następnie tendencja się odwróciła. Uzyskane dzięki tym
nakładom inwestycyjnym efekty rzeczowe w przypadku ujęć wody początkowo były wyższe w miastach, a następnie stopniowo relacja zmieniała się na korzyść wsi. Sieć wodociągowa w 80-90% była budowana na wsiach (uwzględniając długość wybudowanej sieci). W przypadku ujęć wody do końca 2004 r. nakłady na obszarach zurbanizowanych i wiejskich były zbliżone, a następnie zaczęły systematycznie wzrastać w miastach. Nie odbiło się to jednak na uzyskiwanych efektach rzeczowych i znacząca ich część (60-70%) zostało wytworzone na terenach wiejskich, (proces inwestycyjny w terenach zurbanizowanych jest po prostu znacznie kosztowniejszy). Omawiane dane zawarto dla wybranych lat w tabelach 39 i 40, a szczegółowe dane dla wszystkich omawianych lat w załączniku 2. Dane dla roku 2009 nie są w pełni dostępne w wymaganym podziale, dlatego podano je również dla roku 2008.
Z tych danych wynika, że dzięki tym samym nakładom można na terenach niezurbanizowanych uzyskać wyższe efekty rzeczowe, zwłaszcza jeżeli chodzi o długość wybudowanej sieci kanalizacyjnej czy wodociągowej. Natomiast jeżeli weźmie się pod uwagę np. przepustowość oczyszczalni ścieków, to w miastach uzyskuje się dużo wyższe wskaźniki przy tych samych nakładach. Działa tu również efekt statystyczny – efekt bazy. Łatwiej osiągnąć wyższy procentowy wzrost przy niskiej podstawie (bazie), co ma miejsce na terenach wiejskich.
Tabela 39. Nakłady inwestycyjne na gospodarkę wodno-ściekową w Polsce z podziałem na tereny zurbanizowane i wiejskie w latach 2002-2009 (w mln zł)
Wyszczególnienie 2002 2005 2008 2009 G o sp o d ar k a śc ie k o w a i o ch ro n a w ó d sieć kanalizacyjna odprowadzająca ścieki POLSKA 1 633,5 2 170,0 3 210,2 4 349,8 -miasto 857,3 1 060,6 2 153,7 .. -wieś 776,2 1 109,4 1 056,5 .. oczyszczalnie ścieków komunalnych POLSKA 790,5 839,3 1 182,1 1 450,9 -miasto 488,8 496,1 870,4 .. -wieś 301,7 343,3 311,7 .. oczyszczalnie ścieków przemysłowych POLSKA 70,5 124,8 116,4 153,6 -miasto 45,2 101,2 78,4 .. -wieś 25,3 23,6 38,0 ..
Razem gospodarka ściekowa 2 494,5 3 134,1 4 508,7 5 954,4
Z ao p at rz en ie w w o d ę ujęcia i doprowadzenia wody POLSKA 681,0 863,3 1 363,8 1 672,5 -miasto 308,8 420,3 842,6 .. -wieś 372,2 443,0 521,2 .. budowa i modernizacja stacji uzdatniania wody
POLSKA 217,6 291,8 399,8 650,3
-miasto 118,3 190,2 243,9 ..
-wieś 99,3 101,5 155,9 ..
Razem gospodarka wodna 898,6 1 155,0 1 763,6 2 322,8
Ogółem: 3 393,0 4 289,2 6 272,4 8 277,1
-razem gosp. wodno-ściekowa miasto 1 818,4 2 268,4 4 189,1 .. -razem gosp. wodno-ściekowa wieś 1 574,6 2 020,8 2 083,3 ..
Udział w %
-miasto w ogółem 53,59 52,89 66,79 ..
-wieś w ogółem 46,41 47,11 33,21 ..
-gospodarka ściekowa w ogółem 73,52 73,07 71,88 71,94
-zaopatrzenie w wodę w ogółem 26,48 26,93 28,12 28,06
Tabela 40. Efekty rzeczowe inwestycji ochrony środowiska i gospodarki wodnej w latach 2002-2008 i 2009
Wyszczególnienie 2002 2005 2008 2009 2002 2005 2008 jednostki naturalne struktura w %
G o sp o d ar k a śc ie k o w a i o ch ro n a w ó d kanalizacja ściekowa POLSKA tys. km 5,0 5,4 4,9 5,3 100,0 100,0 100,0 -miasto tys. km 1,5 1,5 2,3 .. 29,6 27,6 45,7 -wieś tys. km 3,5 3,9 2,7 .. 70,4 72,4 54,3 kanalizacja deszczowa POLSKA tys. km 0,4 0,4 0,6 0,8 100,0 100,0 100,0 -miasto tys. km 0,3 0,3 0,5 .. 84,9 77,1 85,1 -wieś km 0,1 0,1 0,1 .. 15,1 22,9 14,9 oczyszczalnie ścieków POLSKA szt. 197 118 108 82 100,0 100,0 100,0 -miasto szt. 60 31 27 .. 30,5 26,3 25,0 -wieś szt. 137 87 81 .. 69,5 73,7 75,0 oczyszczalnie ścieków POLSKA tys. m3/d 396,3 122,8 73,9 142,6 100,0 100,0 100,0 -miasto tys. m3/d 353,0 77,2 52,5 .. 89,1 62,8 71,0 -wieś tys. m3/d 43,3 45,6 21,4 .. 10,9 37,2 29,0 Z ao p at rz