Prawa wierzyciela są chronione, ale prawa dłuż-nika również. W niektórych przypadkach losowych czy też związanych ze złą wolą dłużnika dochodzenie roszczeń może być procesem długotrwałym, a nawet bezskutecznym. O ile duże przedsiębiorstwa z wdro-żonymi metodami zarządzania ryzykiem i mocno zdy-wersyfikowanym portfelem dłużników będą w stanie zaakceptować koszt i czas trwania procesu
dochodze-nia roszczeń, o tyle dla mniejszych podmiotów proces ten może się stać źródłem problemów. Począwszy od zaburzeń bieżącej płynności, poprzez problemy z ter-minowym regulowaniem swoich zobowiązań, a w kon-sekwencji aż po sytuacje, gdy wierzyciel sam staje się dłużnikiem. Więcej o prawach przysługujących stro-nom, wraz z syntetycznym opisem zmian w ustawo-dawstwie, w poniższym artykule.
ności. Przepisy art. 527–534 Kodeksu cywilnego regu-lują instytucję skargi pauliańskiej chroniącej wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika.
Przez niewypłacalność rozumie się brak możliwości wywiązania się przez dłużnika z zaciągniętych zobowią-zań finansowych. Dzieje się tak z powodu świadome-go działania dłużnika, który wyzbywa się majątku, aby uniknąć w przyszłości spełnienia swoich obowiązków względem wierzyciela. Istotą skargi pauliańskiej jest możliwość przysługująca wierzycielowi, przy spełnieniu ustawą określonych przesłanek, do zaskarżenia czyn-ności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela. Skutkiem uwzględnienia skargi pauliańskiej jest uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskutecz-ną względem wierzyciela, który taką skargę wytoczył.
Wierzyciel ten będzie mógł dochodzić zaspokojenia wierzytelności z przedmiotów, które w wyniku czynno-ści prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły. Aby móc skutecznie dochodzić uznania czynności dłużnika za bezskuteczną, wierzyciel powinien wystąpić na drogę sądową z po-wództwem przeciwko osobie trzeciej. Na złożenie skar-gi pauliańskiej wierzycielowi przysługuje pięć lat, licząc od dnia dokonania krzywdzącej czynności prawnej.
Wierzyciel może także wzmocnić swoją pozycję po-przez wykorzystanie rzeczowych i osobistych prawnych form zabezpieczenia. Zabezpieczenia osobiste charak-teryzują się odpowiedzialnością osobistą, a więc całym majątkiem. Zabezpieczenia rzeczowe ograniczają odpo-wiedzialność do poszczególnych składników majątku.
Zabezpieczenia osobiste oparte są na konstrukcji, w której obok dłużnika głównego zobowiązana do za-płaty długu jest inna osoba (dłużnik dodatkowy) – po-większony jest krąg osób, od których możliwe jest do-chodzenie roszczenia.
l przelew wierzytelności na zabezpieczenie.
Najczęściej stosowanym zabezpieczeniem osobi-stym jest poręczenie. Jest to czynność prawna mająca charakter pomocniczy w dziedzinie zobowiązań, która wzmacnia odpowiedzialność dłużnika względem wie-rzyciela. W rozumieniu przepisów kodeksu poręcze-nie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela do wykonania zobowiązania, na wypadek gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.
Istotnym zabezpieczeniem osobistym z gospodar-czego punku widzenia jest także weksel – papier war-tościowy mający cechy ściśle określone przez prawo, w którym wystawca albo sam przyrzeka zapłatę okre-ślonej sumy, albo poleca zapłatę osobie trzeciej.
Wśród zabezpieczeń rzeczowych wyróżniamy:
l hipotekę, l zastaw, l kaucję,
l blokadę środków na rachunku, l przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Największe znaczenie dla ochrony praw wierzycieli mają hipoteka i zastaw, które jako ograniczone prawa rzeczowe są skuteczne względem osób trzecich. Insty-tucje te pozwalają na możliwość dochodzenia swoich roszczeń z obciążonego przedmiotu (ruchomości bądź nieruchomości) z pierwszeństwem przed innymi wierzy-cielami osobistymi właściciela rzeczy i to bez względu na to, czyją własnością ów przedmiot jest w chwili za-spokojenia. Ich wspólny cel (zabezpieczenie wierzytel-ności) i jurydyczne podobieństwo powodują, że są one zaliczane do wspólnej kategorii praw zastawniczych.
Znaczenie hipoteki zdeterminowane jest sytuacją spo-łeczno-gospodarczą kraju, w której zapotrzebowanie na kredyty jest bardzo duże, a otrzymanie kredytu najczę-ściej uzależnione jest od odpowiedniego zabezpiecze-nia. Hipoteka daje wierzycielowi możliwość zaspoko-jenia się z nieruchomości obciążonej, nie uprawniając go jednocześnie do korzystania z nieruchomości i nie ograniczając właściciela w prawie zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki.
Ochrona praw dłużnika
Pomimo szeroko rozbudowanej regulacji prawnej słu-żącej zapewnieniu ochrony prawnej wierzyciela porzą-dek prawny przewiduje także wiele środków przysługu-jących dłużnikowi do skutecznej ochrony jego praw.
Dłużnikowi już na etapie postępowania rozpoznaw-czego przysługuje możliwość składania środków za-skarżenia (odpowiedzi na pozew, sprzeciwu od nakazu zapłaty, zażaleń na postanowienia)
Charakter i specyfika postępowania egzekucyjnego sprawiają, że katalog środków zaskarżenia jest inny niż w postępowaniu rozpoznawczym. Wyróżniamy wobec tego szczególne środki zaskarżenia oraz nadzwyczajne środki zaskarżenia. Do szczególnych środków zaskarże-nia zaliczamy skargę na czynności komornika, zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egze-kucji oraz skargę na sporządzony przez zarządcę plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji przez zarząd przy-musowy. Nadzwyczajne środki zaskarżenia to skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępowania, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i skarga na naruszenie prawa strony do roz-poznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nie-uzasadnionej zwłoki.
Na etapie postępowania egzekucyjnego jednym ze skuteczniejszych środków ochrony dłużnika jest skar-ga na czynności komornika. Składający skargę może powoływać się w zasadzie tylko na podstawę, która wynika z naruszenia przepisów prawa procesowego (egzekucyjnego). Komornik bowiem jest tylko organem wykonawczym, nie jest powołany do rozstrzygania za-gadnień z dziedziny prawa materialnego. Ze względu na możliwość skarżenia dowolnych czynności egzekucyj-nych na każdym etapie postępowania (a także wszel-kich innych działań komornika) ten środek odwoławczy powoduje możliwość skutecznego przewlekania eg-zekucji. Koszt złożenia skargi na czynności komornika wynosi 100 zł niezależnie od wartości egzekwowanego roszczenia. Relatywnie niski koszt złożenia skargi stano-wi niejednokrotnie zachętę dla dłużnika do podważania każdej czynności organu egzekucyjnego, a tym samym
A OCHRONA PRAW WIERZYCIELI
paraliżu postępowania egzekucyjnego. Czas rozpo-znania skargi na czynności komornika w praktyce jest czasem instrukcyjnym, nieprzestrzeganym, co prowadzi do nadmiernej przewlekłości – niejednokrotnie o kilka miesięcy. Negatywnym, w ujęciu wierzyciela, skutkiem złożenia skargi na czynności komornika jest możliwość, poprzez zaskarżenie jednego etapu postępowania zekucyjnego, doprowadzenia do wstrzymania całej eg-zekucji – np. zaskarżenie oszacowania nieruchomości uniemożliwia przejście do kolejnych etapów egzekucji z nieruchomości.
Przy prowadzeniu egzekucji z nieruchomości warto wspomnieć o regulacji umożliwiającej przejęcie przez wierzyciela zajętej nieruchomości w przypadku bezsku-teczności licytacji. Czas dany wierzycielowi na przeję-cie na własność mienia zajętego w trakprzeję-cie egzekucji po bezskutecznej licytacji wynosi tydzień. Decyzja o prze-jęciu nieruchomości wymaga znacznie więcej analiz i oszacowania kosztów ryzyka – ustawowy czas wydaje się zbyt krótki, by ocenić opłacalność takiego przejęcia.
Analogiczne rozwiązanie występuje w przypadku prowadzenia egzekucji z ruchomości – w tym przypad-ku termin na przejęcie mienia wynosi dwa tygodnie.
Dłużnikowi przysługuje dodatkowe uprawnienie wynikające z art. 54 ustawy – Prawo bankowe, które gwarantuje kwotę wolną od potrąceń w przypadku prowadzenia postępowania egzekucyjnego z rachun-ku bankowego (art. 54 „1. Środki pieniężne znajdują-ce się na rachunkach oszczędnościowych, rachunkach oszczędnościowo-rozliczeniowych oraz na rachunkach terminowych lokat oszczędnościowych jednej osoby, niezależnie od liczby zawartych umów, są wolne od zajęcia na podstawie sądowego lub administracyjne-go tytułu wykonawczeadministracyjne-go do wysokości trzykrotneadministracyjne-go przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane-go przez Prezesa Główneogłaszane-go Urzędu Statystyczneogłaszane-go za okres bezpośrednio poprzedzający dzień wystawienia tytułu wykonawczego”).
Dłużnicy podejmują także czynności faktyczne, któ-re zmierzają do utrudnienia wierzycielowi dochodzenia zasądzonego roszczenia, np.:
1) zbycie, ukrycie, zniszczenie przedmiotu zajętego w toku postępowania egzekucyjnego (np. pojazdu me-chanicznego). Sankcje za ten czyn określono w art. 300 Kodeksu karnego – są one rzadko stosowane z uwagi na długotrwałą, uciążliwą procedurę (np. konieczność udowodnienia, że to dłużnik zniszczył lub ukrył swoje mienie). Wyroki, jeśli już zapadają, to w zawieszeniu.
W przypadku gdyby zapadł bezwzględny wyrok po-zbawienia wolności, dodatkowo utrudniłoby to docho-dzenie roszczenia przez wierzyciela. Przepis ten nie jest więc w praktyce stosowany;
2) samowola budowlana dokonana na nieruchomości będącej zabezpieczeniem roszczenia wierzyciela. Niele-galna rozbudowa budynku, dobudowa piętra budynku – wizja postępowania administracyjnego zniechęca po-tencjalnych nabywców do tych działań. Koszty legali-zacji samowoli budowlanej lub ewentualnych rozbiórek w efekcie zmian konstrukcyjnych obciążają właściciela nieruchomości.
Zmiany w ustawodawstwie
Warto wspomnieć także o zmianach legislacyjnych, które nie poprawiają sytuacji prawnej wierzyciela. Naj-ważniejszą taką zmianą było zlikwidowanie instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego (BTE). Przesłanką do likwidacji BTE stało się stwierdzenie naruszenia za-sady równego traktowania stron w stosunkach cywil-noprawnych. Uznano bowiem, że bank występuje jako strona uprzywilejowana względem dłużnika. Z punktu widzenia banku – wierzyciela jest to zmiana nieko-rzystna, zwiększająca znacząco koszty postępowania.
Alternatywą dla istniejącego dotychczas BTE stało się notarialne oświadczenie kredytobiorcy o poddaniu się egzekucji, które jest bardziej czasochłonne i kosztowne – koszty uzyskania klauzuli wynoszą kilkadziesiąt zło-tych. Wśród planowanych zmian ustawodawca przewi-duje zmianę art. 799 Kodeksu postępowania cywilnego, stosownie do którego komornik będzie wyznaczał spo-sób egzekucji najmniej uciążliwy dla dłużnika – może to powodować pokrzywdzenie wierzyciela. Dotychczas wybór ten przysługiwał wierzycielowi.
Wśród zmian wpływających na poprawę ochrony praw wierzyciela wyróżniamy:
l wprowadzenie z dniem 8 września 2016 r. prze-pisów umożliwiających elektroniczną licytację zajętych ruchomości (znacząco poszerzy to krąg potencjalnych nabywców);
l wprowadzenie z dniem 8 września 2016 r. moż-liwości elektronicznych zajęć rachunków bankowych;
l możliwość korzystania przez wierzycieli (zarówno masowych, jak i detalicznych) z działającej już platformy elektronicznego postępowania upominawczego (EPU).
Platforma ta niesie ze sobą wiele korzyści:
1) niższe koszty postępowania – w zwykłym postę-powaniu opłata od pozwu wynosi 5% wartości sporu, w EPU zaś 1,25% (jednak nie mniej niż 30 zł);
2) powód nie musi wysyłać do właściwego sądu po-zwu wraz z załącznikami w formie papierowej, a jedynie opisać dowody w formularzu internetowym;
3) postępowanie w ramach EPU jest dużo szybsze niż postępowanie przed zwykłym sądem, a nakaz zapłaty można uzyskać już w ciągu kilku dni;
4) EPU ułatwia dochodzenie swych roszczeń osobom niepełnosprawnym, gdyż pozew można złożyć bez wy-chodzenia z domu.
Podsumowanie i wnioski
Przedstawione regulacje prawne skłaniają do wnio-sku, że prawa wierzyciela są należycie chronione, jed-nak dłużnikom także przysługuje wiele środków ochro-ny swoich praw.
Dłużnicy, którzy działają ze świadomością, a czasem także z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli, potrafią skutecznie doprowadzić do przewlekłości postępowa-nia egzekucyjnego, jego paraliżu oraz bezskuteczności, uniemożliwiając tym samym zaspokojenie dochodzo-nego roszczenia przez wierzycieli. W przypadku dużych przedsiębiorstw i banków występujących w roli wierzy-ciela działania dłużników są uciążliwe, a ich skutki kosz-towne, jednak możliwe do poniesienia. W przypadku
A OCHRONA PRAW WIERZYCIELI banków zaznaczyć należy, że oprócz kosztów wprost
związanych z dochodzeniem należności, szczególne znaczenie mają również koszty ryzyka przekładające się m.in. bezpośrednio na wynik finansowy, a pośrednio na ceny oferowanych produktów kredytowych.
Należy ponadto zwrócić uwagę, że niejednokrotnie wierzyciel będący osobą prywatną czy małym przedsię-biorstwem nie będzie w stanie ponieść kosztów działań dłużnika świadomie dążącego do pokrzywdzenia wie-rzyciela, czyniąc go bezkarnym w niewywiązywaniu się z zobowiązań.
Uporczywe i świadome działanie nieuczciwych dłuż-ników, którzy nadużywają przysługujących im praw, by uchylić się od ciążących na nich zobowiązań, mogą prowadzić do przewlekłości, paraliżu czy nawet bez-skuteczności dochodzenia roszczeń. Jednak pomimo nieograniczonego katalogu nieuczciwych działań dłuż-ników prawo nie pozostaje bezradne, zapewniając wie-rzycielom wysoką ochronę przysługujących im praw, włączając w to także karnoprawne aspekty odpowie-dzialności dłużników.