Wprowadzenie
Niniejszy artykuł ma na celu prezentację częściowych wyników badań prowadzonych przez Instytut Nauk Spo-łecznych, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Re-socjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz najważ-niejszych wniosków z nich płynących. Głównymi celami badań są opis i analiza mechanizmów oraz sposobu funk-cjonowania instytucji paraformalnych. Realizacja tych celów odbywa się przez zastosowanie w badaniach stu-diów przypadku instytucji pożyczkowych prowadzących usługi pożyczkowo-kredytowe i udzielających kredytów konsumenckich, a także w wyniku wnikliwej analizy za-kresu i kształtu społecznego popytu na usługi udzielania szybkich pożyczek, analizę mechanizmów prawnych, któ-re umożliwiają funkcjonowanie tego rodzaju podmiotów, jak również nadzorujących ich działalność. Badania te są realizowane zarówno przy wykorzystaniu metod ilościo-wych, jak i jakościowych – wywiadów pogłębionych.
Wnioski płynące z przeprowadzonych badań stanowią pewne uzupełnienie tematu, jakim jest ochrona praw wierzycieli. Jednym z celów badań są bowiem prakty-ki rynkowe stosowane przez wierzycieli, udzielających pożyczek krótkoterminowych będących specyficznym produktem rynku usług finansowych. Wyjątkowość tego produktu polega na grupie klientów, do której jest
skierowany, składającej się z reguły z mniej lub średnio-zamożnych konsumentów, niemających dobrej lub ja-kiejkolwiek historii kredytowej, potrzebujących często gotówki od zaraz.
Wyniki badań techniką „tajemniczy klient”
Jedynym z elementów badań były te prowadzone techniką „tajemniczy klient” wśród 200 zidentyfikowa-nych firm pożyczkowych, które można podzielić na trzy kategorie: świadczące swoje usługi wyłącznie przez Internet, świadczące swoje usługi wyłącznie w sposób tradycyjny, tj. w punktach stacjonarnych oraz te łączą-ce dwa powyższe kanały sprzedaży usług, co zostało zaprezentowane w tabeli 1. Wśród próby 200 podmio-tów 88 z nich stanowiły firmy udzielające bezpośrednio pożyczek, 45 pośrednicy finansowi oferujący chwilówki, a w przypadku pozostałych 67 podmiotów nie udało się zidentyfikować charakteru ich działalności. Ostatecznie udało się przeprowadzić 119 rozmów (tab. 1).
Próbując określić wielkość kwoty pożyczki, którą najczęściej oferują instytucje pozabankowe będące przedmiotem badania, ustalano, że w zdecydowanej większości przypadków (87% uzyskanych odpowiedzi) przekracza ona kwotę 1000 zł (por. tabela 2). Na uwagę zasługuję również fakt, że pożyczki o niższych kwotach udzielane są częściej przez podmioty działające w
Inter-1 W artykule wykorzystano wstępne wyniki badań prowadzonych w ramach grantu NCN nr UMO-2013/11/B/HS6/01506, pt.
Dlaczego paraformalność działa? Dyfuzja chwilówki w Polsce, opracowanych we współpracy z zespołem badawczym grantu NCN pt.
„Ocena poziomu rzeczywistej ochrony praw wierzycieli w Polsce w latach 2004–2012 – koszty transakcyjne dochodzenia prawa z umów”, nr UMO-2013/09/B/HS4/03605.
Kanał
dystrybucji Liczba zidentyfikowanych
podmiotów Liczba
przeprowa-dzonych rozmów % przeprowadzonych rozmów
Internet 98 56 57%
Punkty stacjonarne 82 47 57%
Mieszany 20 16 80%
Tabela 1. Struktura próby w badaniu techniką „tajemniczy klient” w podziale na kanał dystrybucji usługi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
A OCHRONA PRAW WIERZYCIELI
necie niż przez firmy świadczące swoje usługi w punk-tach stacjonarnych.
Co więcej, wyniki badań wskazują na silną konkuren-cję na rynku pożyczek krótkoterminowych – chwilówek, o czym świadczyć może fakt, że 11% pożyczkodawców gotowych było udzielić pierwszej pożyczki za darmo pod warunkiem spłaty całości wierzytelności w wyznaczo-nym terminie. Główwyznaczo-nymi założeniami tego rodzaju po-życzki są zdobycie nowych klientów oraz swego rodzaju możliwość wypróbowania usługi bez ponoszenia dodat-kowych kosztów i tym samym zachęcenie do skorzysta-nia z niej ponownie w przyszłości. W przypadku tego rodzaju usług jedyny zysk możliwy do uzyskania przez wierzycieli w mniejszym stopniu pochodzi z ewentualne-go braku spłaty pożyczki w terminie, a przede wszystkim z zaciągnięcia kolejnej, tym razem niedarmowej pożyczki.
Z przeprowadzonych w ramach badania rozmów wynika, że tego rodzaju darmowe pożyczki posiadają w swojej ofercie niemal wyłącznie firmy świadczące usługi za pośrednictwem Internetu (36% wskazań). W przypadku pożyczkodawców dystrybuujących swoje usługi w punk-tach stacjonarnych darmowej pożyczki udzielało zaled-wie 2% firm (por. tabela 3).
Mając na uwadze rodzaje kosztów, z którymi muszą liczyć się klienci firm pożyczkowych, wśród biorących udział w badaniu podmiotów najczęściej wskazywano:
oprocentowanie (90% wskazań), prowizję (40% wska-zań), ubezpieczenie (18%) oraz opłatę przygotowawczą (11%). Rzadziej natomiast wskazywano na opłaty za uru-chomienie pożyczki czy opłaty za elastyczny plan spłaty (por. tabela 4).
Stosowanie przez pożyczkodawców różnych dodat-kowych opłat i kosztów towarzyszących udzielanym po-życzkom pozwala im na ochronę swoich interesów przed wystąpieniem zdarzeń niepożądanych charakterystycz-nych dla tego rodzaju usług i grupy klientów, nierzadko o wyższym ryzyku niespłacenia zobowiązań niż w przy-padku pożyczek i kredytów bankowych.
Na uwagę zasługuję również fakt, że w ponad połowie z badanych przypadków (57% wskazań) pożyczkodawcy nie oferują możliwości wcześniejszej spłaty zobowiąza-nia (por. tabela 5). Z jednej strony może to być uzasad-nione stosunkowo niskimi kwotami pożyczek krótko-terminowych. Z drugiej jednak strony brak możliwości spłaty zobowiązania w ratach może powodować trudno-ści z jednorazową spłatą całotrudno-ści długu i stanowić pokusę Możliwość rozłożenia
na raty Internet Mieszany Punkty stacjonarne
Tak 19 4 21
Nie 43 5 11
Brak danych 36 11 50
Punkty stacjonarne Internet Mieszany Razem
≥ 1000 zł 37 58 11 106
< 1000 zł 2 13 1 16
Brak informacji 43 27 8 78
Kanał dystrybucji Liczba uzyskanych
odpowiedzi Liczba podmiotów w próbie
Liczba podmiotów udzielających
darmowych pożyczek % wskazań
Punkty stacjonarne 47 82 1 1,8%
Internet 56 98 20 35,7%
Mieszany 16 20 0 0,0%
Rodzaj kosztu/opłaty Liczba wskazań Liczba uzyskanych odpowiedzi % wskazań
Oprocentowanie 94 104 90%
Prowizja 42 104 40%
Ubezpieczenie 19 104 18%
Opłata przygotowawcza 11 104 11%
Tabela 2.
Kwota udzielanej pożyczki w zależności od kanału sprzedaży
Tabela 3.
Liczba podmiotów udzielających darmowych (pierwszych) pożyczek
Tabela 4.
Rodzaje kosztów i opłat związanych z udzieleniem pożyczki
Tabela 5.
Możliwość rozłożenia spłaty zobowiązania na raty w zależności od kanału sprzedaży Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
innego wykorzystania zbieranych na ten cel środków, zwłaszcza u klientów posiadających niższą zdolność kredytową. Co więcej, nawet w przypadku ofert z moż-liwością wcześniejszej spłaty zobowiązania należy liczyć się z tym, że nie zawsze będzie się to wiązało ze zmniej-szeniem kosztu udzielenia pożyczki, na co należy zwrócić uwagę przed podpisaniem umowy z pożyczkodawcą.
Kolejnym zagadnieniem poddanym analizie w ramach badania prowadzonego techniką „tajemniczy klient”
był rodzaj dokumentów wymaganych do zaciągnięcia pożyczki. Rezultaty badań wskazują, że zdecydowana większość podmiotów wymaga przedłożenia dokumen-tów przy podpisywaniu umowy. Jedynie cztery podmio-ty wskazały podczas badania na możliwość udzielenia pożyczki bez przedłożenia dokumentów potwierdzają-cych tożsamość, status materialny, miejsce zatrudnienia itp. Co więcej, najczęściej wymaganym dokumentem był dowód osobisty, który wskazało 83% podmiotów.
Innymi istotnymi dokumentami wskazanymi przez po-życzkodawców były: numer rachunku bankowego (47%
wskazań), potwierdzenie zatrudnienia (36% wskazań), rachunek za media (20% wskazań). Numer rachunku bankowego najczęściej wskazywany był przez firmy in-ternetowe, natomiast rachunek za media przez firmy po-siadające tradycyjny kanał sprzedaży.
W kwestii ponoszenia dodatkowych kosztów przy przedłużeniu okresu spłaty pożyczki niemal wszystkie podmioty biorące udział w badaniu wskazały na taką konieczność. Wyjątkiem był jeden podmiot udzielający pożyczek w punktach stacjonarnych (por. tabela 6).
Mając z kolei na uwadze konieczność ponoszenia do-datkowych opłat przed zawarciem umowy o udzielenie pożyczki krótkoterminowej – chwilówki, informacje przekazywane przez firmy pożyczkowe są zróżnicowane.
W przypadku podmiotów dystrybuujących swoje usługi za pośrednictwem Internetu ponad 95% odpowiedzi po-twierdziło konieczność ponoszenia takich opłat. Należy jednak zaznaczyć, że w przypadku firm udzielających pożyczek przez Internet opłata ta w wielu przypadkach jest marginalna, co związane jest z koniecznością wyko-nania przelewu na konto pożyczkodawcy w wysokości
1 gr w celu weryfikacji konta bankowego pożyczkobior-cy. Wśród odpowiedzi uzyskanych od podmiotów świad-czących usługi pożyczkowe zarówno za pośrednictwem Internetu, jak i w punktach stacjonarnych, na koniecz-ność poniesienia dodatkowej opłaty przed udzieleniem pożyczki wskazało 25% z nich. W przypadku firm udzie-lających pożyczki wyłącznie w punktach stacjonarnych zaledwie jeden podmiot potwierdził pobieranie opłat przed zawarciem umowy (por. tabela 8).
W celu określenia przeciętnego kosztu zaciągnięcia pożyczki krótkoterminowej – chwilówki jedno z py-tań zadawanych przez „tajemniczego klienta” dotyczy-ło łącznej wysokości kosztów pożyczki w wysokości 1000 zł, w zależności od okresu, na jaki zostanie udzie-lona. Z wyników wyłączone zostały darmowe (pierw-sze) pożyczki. W rezultacie koszt udzielenia pożyczki na okres jednego miesiąca wahał się w przedziale 10–40%.
Dla chwilówek udzielanych na dwa miesiące koszt ten zawierał się w przedziale 30–60%, w przypadku poży-czek sześciomiesięcznych: 60–110%, a dla pożypoży-czek 12-miesięcznych: 80–120%.
Podsumowanie
Dostępna na rynku oferta firm pożyczkowych jest zróżnicowana zarówno pod względem kosztów (opro-centowanie, opłat, prowizji, itp.), wymagań formalnych, jak i terminu spłaty pożyczki. Z jednej strony sytuacja ta pozwala klientom na lepsze dopasowanie usługi do ich indywidualnych potrzeb, z drugiej natomiast wymaga od nich dużej świadomości finansowych konsekwencji zaciągniętego zobowiązania. Stosowanych przez firmy pożyczkowe praktyk biznesowych nie można jednak uznać za jednorodne. Spora część rynku pożyczek udzie-lanych w sektorze pozabankowym zdominowana jest przez duże podmioty stawiające sobie za cel uczciwość i przejrzystość oferty, niekryjących przy tym stosunkowo wysokiego w porównaniu z sektorem bankowym kosztu posiadanych w ofercie usług. Niemniej jednak w dalszym ciągu powszechne stereotypy na temat tego rynku w nie-licznych przypadkach znajdują swoje uzasadnienie, co powinno wymagać od potencjalnych klientów nieustan-nej czujności.
Tabela 7.
Pobieranie opłaty przed zawarciem umowy w zależności od kanału dystrybucji Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań Koszty przy
przedłużeniu Internet Mieszany Punkty stacjonarne
Tak 45 9 27
Nie 0 0 1
Brak danych 53 11 54
Opłaty przed zawarciem
umowy Internet Mieszany Punkty stacjonarne
Tak 23 3 1
Nie 1 9 35
Brak danych 64 8 46
% wskazań dla pobierania opłaty 95,8% 25,0% 2,8%
A OCHRONA PRAW WIERZYCIELI