wrażliwość i oporność
Coccidiosis in poultry
and its prevention –
sensitivity and resistance
Kokcydioza drobiu jest pierwotniaczą chorobą wywoływaną przez jednokomór-kowe organizmy eukariotyczne z rodzaju Eimeria. Do zarażenia dochodzi poprzez przewód pokarmowy. Ptaki zarażają się wysporulowanymi oocystami ze środowi-ska. Eimeria jest pasożytem wewnątrzkomórkowym. Gdy oocysty dostaną się do przewodu pokarmowego, uwalniają się z nich sporozoity, które wnikają do ente-rocytów. Tam wzrastają oraz dzielą się, czym zakłócają normalną funkcję komórek gospodarza, prowadząc do ich śmierci. W zależności od intensywności inwazji oraz patogenności szczepów Eimeria mogą wywoływać kliniczną lub subkliniczną po-stać kokcydiozy. Oocysty są bardzo oporne na warunki środowiska oraz środki de-zynfekcyjne. Jeżeli u młodych, nieszczepionych ptaków nie stosuje się chemioprofi-laktyki, dochodzi u nich do pojawienia się choroby.
Kokcydioza, jeśli nie jest skutecznie kontrolowana, pozostaje jedną z najważniej-szych pod względem ekonomicznym chorób w nowoczesnej produkcji kurcząt broj-lerów. Najpowszechniej stosowaną metodą zapobiegania kokcydiozie jest chemio-profilaktyka polegająca na podawaniu kokcydiostatyków w paszy. Na terenie krajów Unii Europejskiej (UE) dostępna jest ograniczona liczba kokcydiostatyków: lazalo-cyd (Avatec®), salinomycyna (Salinomax®, Sacox®, Kokcisan®), monenzyna (Elanco-ban®, Coxidin®), narazyna (Monteban®), maduramycyna (Cygro®), semduramycyna
(Aviax®), diclazuril (Clinacox®), robenidyna (Robenz®), nikarbazyna (Nicarbazin®) oraz dekokwinat (Deccox®). Maxiban® jest połączeniem dwóch kokcydiostatyków nikarbazyny i narazyny. Z racji powszechnego stosowania kokcydiostatyków coraz większego znaczenia nabiera problem pojawiania się lekooporności u terenowych szczepów kokcydiów.
Należy rozróżnić kokcydiostatyki chemiczne (diclazuril, robenidyna, dekokwinat i nikarbazyna) od jonoforowych. Jonofory mogą zostać podzielone na trzy różne klasy, tzn. monowalentne (salinomycyna, monenzyna, narazyna), monowalentne glikozydy (maduramycyna, semduramycyna) oraz dwuwalentne jonofory (laza-locyd). Wszystkie jonofory zaburzają równowagę osmotyczną wewnątrz komórki kokcydiów, prowadząc do ich śmierci, jednak różne klasy jonoforów wykazują od-mienne sposoby wywoływania tego zjawiska. Jonofory różnych klas działają selek-tywnie wobec odmiennych kationów (np. jonofory monowalentne wykazują naj-wyższą wybiórczość wobec Na+ i K+; jonofory dwuwartościowe wobec Ca++, Mg++, Ba++, zatem oporność krzyżowa pomiędzy różnymi klasami jonoforów jest ograni-czona. Z drugiej strony, oporność krzyżowa miedzy jonoforami z tej samej klasy została udowodniona badaniami naukowymi i jest regularnie potwierdzana donie-sieniami z terenu. Natomiast każdy z dostępnych kokcydiostatyków chemicznych posiada swój odrębny mechanizm działania, więc w ich obrębie nie dochodzi do zjawiska oporności krzyżowej.
Zatem w odniesieniu do obydwu grup kokcydiostatyków chemicznych oraz jo-noforowych logiczną i prostą zasadą w celu zapobiegania zjawisku oporności jest zmiana z jednej klasy kokcydiostatyków na drugą, zanim dojdzie do rozwoju leko-oporności. Takie postępowanie zapewni dłużej skuteczność wszystkich stosowa-nych kokcydiostatyków.
Cztery najważniejsze zasady zmiany kokcydiostatyków:
1. Nie używać tego samego kokcydiostatyku zbyt długo. W praktyce limit czaso-wy stosowania kokcydiostatyków jonoforoczaso-wych czaso-wynosi maksymalnie 6 mie-sięcy, natomiast chemicznych do 3 miesięcy (jeden pełen cykl produkcyjny na poziomie integracji) w pełnym programie lub 4,5 miesiąca (dwa cykle na poziomie integracji) przy zastosowaniu programu wymiennego.
2. Wprowadzać w przypadku używanego kokcydiostatyku odpowiednio dłu-gie przerwy przed jego ponownym zastosowaniem. W praktyce, szczególnie gdy stosowany jest jonofor oraz dla każdego następnego jonoforu z tej samej grupy, przerwa powinna wynosić co najmniej 6 miesięcy. Nie używać po-szczególnych kokcydiostatyków chemicznych przez okres co najmniej 9 mie-sięcy od czasu ich ostatniego wykorzystania.
3. Dokonywać zmian pomiędzy różnymi grupami kokcydiostatyków.
4. „Chemical clean-up” – „czyszczenie” fermy za pomocą kokcydiostatyków chemicznych. W praktyce chemiczne kokcydiostatyki mogą być i są często
stosowane w celu zredukowania presji kokcydiozy, w tzw. programie „clean-up”. Programy „clean-up” powodujące zmniejszenie ilości kokcydiów w środowisku przyczyniają się z reguły do poprawy uzyskiwanych parametrów produkcyjnych. Żeby to osiągnąć, zaleca się stosowanie chemicznych środków kokcydiobójczych w trakcie całego cyklu produkcyjnego kurcząt rzeźnych (w programie ciągłym). Niektórzy producenci, aby ograniczyć ryzyko nabycia oporności, nie stosują jednego kokcydiostatyku chemicznego w programie ciągłym, lecz posługują się dwoma różnymi kokcydiostatykami chemicznymi, stosując tzw. program wymienny. Ze względu na silny kokcydiobójczy efekt wobec wszystkich wrażliwych szczepów kokcydiostatyki chemiczne redukują znacznie ilość oocyst kokcydiów w środowisku. Obserwuje się przy tym zależność, że im silniejszy efekt kokcydiobójczy, tym szybciej narasta lekooporność kokcydiów na dany kokcydiostatyk, więc nie należy ich nadużywać.
W celu porównania wrażliwości terenowych szczepów Eimeria na działanie róż-nych kokcydiostatyków zastosowano przyżyciowy test wrażliwości na działanie kokcydiostatyków „in vivo anticoccidial sensitivity test” (AST). Celem opisywanych badań było podsumowanie wyników 136 testów wykonanych na terenowych izola-tach Eimeria pochodzących z ferm z terenu Europy, bliskiego Wschodu oraz Afryki w okresie od 2000 do 2012 r. Przebadano następujące kokcydiostatyki: jonoforowe (lazalocyd, maduramycyna, salinomycyna, monenzyna, narazyna) oraz syntetycz-ne (robenidyna, dekokwinat, diclazuril), jak również mieszaninę narazyny z nikar-bazyną. Wszystkie substancje zostały przebadane w ich najwyższych dopuszczal-nych i zarejestrowadopuszczal-nych na terenie UE dawkach. Skuteczność ich działania została określona poprzez redukcję natężenia zmian patologicznych wywoływanych przez
E. acervulina, E. maxima oraz E. tenella, jak również poprzez kontrolę przyrostu
masy ciała ptaków otrzymujących kokcydiostatyk w porównaniu z kontrolnymi, za-rażonymi, nieleczonymi grupami ptaków (IUCGs).
Tylko jeden kokcydiostatyk jonoforowy (lazalocyd), dwa preparaty syntetycz-ne (robenidyna i dekokwinat) oraz połączenie narazyny z nikarbazyną skutkowa-ło wzrostem średnich przyrostów mas ciała o ponad 40%. Najbardziej powtarzalny efekt uzyskano przy stosowaniu lazalocidu (SD 19,6) (rys. 1).
Szczepy E. acervulina wykazały najwyższą wrażliwość na działanie dekokwina-tu – redukcja zmian w porównaniu z nieleczoną, zainfekowaną grupą kontrolną (IUCGs) wyniosła 42,5%, podczas gdy w stosunku do mieszaniny narazyny z ni-karbazyną oraz robenidyny wyniosła odpowiednio 38,8 i 38,1%. Szczepy E. maxima wykazały najwyższą wrażliwość na lazalocyd – redukcja zmian anatomopatologicz-nych wynosiła 45,6%, podczas gdy w odniesieniu do mieszaniny narazyny i nikar-bazyny oraz robenidyny odpowiednio o 26,8 i 19,2%. Szczepy E. tenella wykazały najwyższą wrażliwość na działanie dekokwinatu – zmniejszenie widocznych zmian o 73,2%, podczas gdy w przypadku zastosowania lazalocydu oraz połączenia nara-zyny z nikarbazyną odpowiednio o 40,5 oraz 37,3%.
Środki będące monowalentnymi jonoforami (salinomycyna, monenzyna, narazy-na), podobnie jak jonofor glikozydowy maduramycyna, wykazały niższą skutecz-ność kokcydiostatycznego oddziaływania przejawiającą się słabszą wrażliwością różnych gatunków Eimeria, wahającą się pomiędzy 7,3 a 33,1%. Najbardziej wraż-liwe na ich działanie okazały się szczepy E. acrevulina, a najbardziej oporne szcze-py E. maxima. W aspekcie ograniczania zmian anatomopatologicznych monenzyna i salinomycyna okazały się bardziej skuteczne odpowiednio o 31,0 i 30,8% aniżeli maduramycyna i narazyna (odpowiednio o 18,9 i 18,3%). Niższa skuteczność kok-cydiostatyków monowalentnych może być związana z ich powszechnym stosowa-niem, jak również z istnieniem oporności krzyżowej pomiędzy nimi. Natomiast jo-nofor dwuwartościowy lazalocyd wykazał znacząco wyższą skuteczność (poprawa o 50,7%), co może wiązać się z jego odmiennym mechanizmem działania. Diclazuril będący kokcydiostatykiem syntetycznym powodował redukcję zmian anatomopato-logicznych o 15,6%.
Oceniane kokcydiostatyki cechowały się odmienną skutecznością w przeprowa-dzonych badaniach z różnymi izolatami kokcydiów zależnie od ich wrażliwości. Kokcydiostatyki jonoforowe, mówiąc ogólnie, były bardziej stałe w ich skuteczności (SD 18,2–24,0), podczas gdy kokcydiostyatyki syntetyczne wykazały większe zróż-nicowanie (SD 25,8–39,2). Było to prawdopodobnie spowodowane odmiennymi mechanizmami rozwoju oporność w odniesieniu do tych dwóch grup kokcydiosta-tyków: jonoforowych oraz syntetycznych. Lazalocyd cechował się najbardziej stabil-ną skutecznością działania.
Kinga Wieczorek, Jacek Osek Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach