Koncepcja polityczna

Zarysowana koncepcja dwóch funkcji prawa oraz leżąca u jej podstaw antropologia i soteriologia Lutra powiązane są ściśle z jego koncepcją polityczną. Teoria władzy była bardzo ważnym obszarem jego nauczania i, jak twierdziło wielu komentatorów protestantyzmu, miała istotne konsekwencje dla biegu historii. Z drugiej strony powszechna jest opinia, że teolog z Wittenbergi w swej myśli społecznej nie był oryginalny i nie był systematyczny. Przejmował raczej średniowieczny obraz stosunków społecznych, który starał się dostosować do obiektywnych okoliczności związanych z przemianami kulturowymi przełomu XV i XVI wieku. Wystarczy tu wspomnieć o całym kontekście Reformacji tworzonym przez prądy humanistyczne, odkrycia geograficzne, wynalazek druku, zalążki gospodarki kapitalistycznej czy erozję autorytetu Kościoła. John Todd opisując ten aspekt nauczania Reformatora pisał: „Nie zdając sobie sprawy z tego, że staje się czymś w rodzaju dzisiejszego pragmatyka, Luter wykorzystał istniejące możliwości, aby utrzymać swoje pozycje. Społeczeństwo nie mogło się obejść bez jakiegoś ustroju gospodarczego i politycznego. Luter nie wytworzył sobie żadnej nowej logicznej teorii społecznej, na której można by oprzeć nową

52 Marcin Luter, O dobrych uczynkach, (1520), tłum. Dariusz Chwastek, w: Marcin Luter, Pisma etyczne, seria: Biblioteki Klasyki Ewangelickiej, t. 6, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Augustana, s. 55n.

51 politykę. Posługiwał się tym, co miał pod ręką, i do tego dostosowywał teorię; zawsze jednak dostrajał się do tradycyjnego w chrześcijaństwie poszanowania dla

sprawującej rzeczywiste rządy władzy świeckiej⁵³.

Teoria polityczna Lutra wyrażona jest w dwóch koncepcjach, przejętych zresztą od teologicznych poprzedników. Są to nauka o dwóch Królestwach oraz nauka o regimentach. Do tego dochodzi jeszcze teoria, którą można określić jako społeczną, a która jest egzemplifikowana przez naukę o stanach. Nie są to jednak spójne systematyczne wykłady prezentujące idealną władzę. Hans-Richard Reuter akcentuje, będąc tu zbieżnym z cytowanym powyżej Toddem, że „nie chodzi tu o pojęciowo spójną naukę, ani też o jakąś teorię etyczną, ale o hermeneutykę

rozróżniającego się współdziałania Boga i człowieka w rzeczywistości świata”⁵⁴.

Pojęcie hermeneutyki dobrze oddaje pewne nieścisłości, które się rysują w tych koncepcjach.

Nauka o dwóch Królestwach (zwei Reiche Lehre) zasadza się na rozróżnieniu pomiędzy Królestwem Boga (Reich Gottes), do którego należą ludzie prawdziwie wierzący, żyjący według Ewangelii i nie potrzebujący prawa ani miecza. Zepsucie natury ludzkiej, będące konsekwencją upadku grzechu pierworodnego, spowodowało jednak, że grzech ciąży nad światem. Dlatego też koniecznym jest odróżnienie Królestwa ziemskiego (Reich der Welt), w którym muszą panować prawo i miecz. Oba Królestwa nie tworzą jednak dwóch oddzielnych kategorii społecznych, grup, pomiędzy którymi można wytyczyć wyraźną granicę. Granice pomiędzy nimi przebiegają wewnątrz poszczególnych ludzi, między „człowiekiem wewnętrznym” a „człowiekiem zewnętrznym”. Skoro w każdej osobie ludzkiej dokonuje się więc ciągła walka pomiędzy dobrem i złem, to każdy jest jednocześnie miejscem działania Królestwa Bożego i Królestwa ziemskiego.

Luter, co jest powszechnie znane, przejął tą koncepcję od św. Augustyna i jego podziału na civitas Dei i civitas terrena nakreślonej w „De civitate Dei”. Biskup Hippony odnosił to pierwsze do tych, którzy spełniają Bożą wolę, w

53 John Todd, Reformacja, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1974, s. 224.

54 Hans-Richard Reuter, Grundlagen und Methoden der Ethik, w: Wolfgang Huber, Torsten Meireis, Hans-Richard Reuter (red.), Handbuch der Evangelischen Ethik, Munchen: Verlag C.H. Beck 2015, s. 49.

52 konsekwencji uznawał je za kształtowane przez miłość chrześcijańską. Drugie natomiast, formowane przez egoizm, uważał za skupisko ludzi, którzy odchodzą od Boga. Luter adaptował tę naukę, wprowadzając jednak własne elementy.

Na naukę o dwóch Królestwach nakłada się koncepcja dwóch

Regimentów⁵⁵. Reformator przedstawia ją przede wszystkim w dwóch pismach:

„Do chrześcijańskiej szlachty niemieckiego narodu o ulepszeniu

chrześcijańskiego stanu” (An den christlichen Adel deutscher Nation, von des christlichen Standes Besserung) (1520) oraz „O niewoli babilońskiej Kościoła” (De Captivitate Babylonica Ecclesiae) (1520). Oba są bardzo mocno osadzone w ówczesnym kontekście historycznym i zawierają gwałtowną krytykę nadużyć Kościoła rzymskiego. W jej kontekście teolog z Wittenbergi rozwija jednak swój program polityczno-społeczny. W ten sposób rozróżnia regiment duchowy (geistliches Regiment) oraz regiment ziemski (weltliches Regiment). Oba są narzędziami sprawowania władzy na ziemi, którą Bóg egzekwuje różnymi

sposobami i z wykorzystaniem różnych środków⁵⁶. Funkcją tego pierwszego jest

wzbudzanie wiary i zwiastowanie wyzwolenia danego w Słowie Bożym i w sakramentach. Rola regimentu świeckiego polega na utrzymaniu porządku społecznego, usuwaniu i zapobieganiu wszystkiemu, co zakłóca współżycie w społeczeństwie, a co jest konsekwencją grzechu indywidualnego. Dlatego też jego narzędziem jest prawo egzekwowane środkami przymusu, a symbolem jest miecz. Ulrich Duchrow, jeden z najbardziej poczytnych współczesnych teologów ewangelickich stwierdza, że ostatecznie narzędziem ziemskiego regimentu jest rozum, który dla wymiary ziemskiego ma znaczenie takie, jak Ewangelia dla

wymiaru duchowego⁵⁷. Podobnie jak w przypadku nauki o dwóch Królestwach,

koncepcja regimentów jest adaptacją średniowiecznej teorii politycznej wyróżniającej dwie władze (duae potestates): duchową i światową. Wykorzystując ten schemat Luter jednoznacznie przyjmuje wyraźny podział

55 Eberhard Röhm, Jörg Thierfelder, Kirche-Staat-Politik. Zum Öffentlichkeitsauftrag der Kirche, Stuttgart: Calwer Verlag 1979, s. 12.

56 Reuter, Grundlagen und Methoden der Ethik..., tamże, s. 50.

57 Reuter, Grundlagen und Methoden der Ethik..., tamże, s. 50. Zob. również: Bogusław Milerski, Protestantyzm i emancypacja rozumu, w: Ekumenizm i ewangelicyzm. Studia ofiarowane Profesorowi Karolowi Karskiemu w 70. urodziny, red. Marcin Hintz, Tadeusz Zieliński, Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologii w Warszawie 2010, s. 259.

53 kompetencji obu. Emancypuje jednak niejako władzę świecką, odrzucając konieczność jej legitymizacji przez władzą duchową i stwierdzając, że sprawujący władzę są odpowiedzialni bezpośrednio przed Bogiem jako realizujący ziemski regiment. Granicą ich władzy jest wiara i sumienie poszczególnych ludzi. W ten sposób, co zręcznie ujmuje Hans-Richard Reuter,

władza świecka nie jest autonomiczna, ale teonomiczna⁵⁸.

Jak stwierdza Alister McGrath, wizja Lutra dotycząca władzy świeckiej rozwijała się w perspektywie konkretnych wydarzeń i jednocześnie nacechowana była pewnym optymizmem dotyczącym postawy świeckich władców. Bardzo istotnym wydarzeniem, które mocno wpłynęło na polityczny konserwatyzm Reformacji było powstanie chłopskie pod przywództwem Tomasza Müntzera, które teolog z Witternbergi zdecydowanie potępił, dostrzegając w nim rewoltę przeciwko strukturze społecznej będącej przejawem boskiego porządku przekazywanego w Biblii. O ile Müntzer ujmował Reformację przede wszystkim w wymiarze rewolucji społecznej i kulturowej i uważał, że Pismo Święte należy odczytywać jako wzywające do walki o społeczną sprawiedliwość, o tyle dla Lutra miała ona się rozgrywać przede wszystkim na poziomie idei dotyczącej

człowieka i jego relacji do Boga⁵⁹.