REKOMPENSATA KOSZTÓW ODZYSKIWANIA NALEŻNOŚCI
III. Kryteria przedmiotowe prawa do rekompensaty
Organiczny jest również katalog umów, w związku z niewykonaniem któ-rych wierzyciel może domagać się rekompensaty kosztów odzyskiwania
4 Szczegółowo zakres przedmiotowy producentów rolnych określa art. 3 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 584 ze zm.).
5 Art. 4 pkt 1 w zw. z art. 2 u.t.z.
6 Np. w przypadku dochodzenia naprawienia szkody w związku z wypadkiem komu-nikacyjnym, za skutki którego odpowiedzialność ponosi ubezpieczyciel na podsta-wie art. 34 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubez-pieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komu-nikacyjnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2013 r., poz. 392 ze zm.).
AR T YKUŁY
należności. Oczywiście nie przysługuje ona w razie niewykonania umów zawartych pod tytułem darmym, gdyż już sama definicja transakcji han-dlowej zawiera wymóg odpłatności. Zresztą w przypadku umów nie-odpłatnych nie może być mowy o istnieniu należności, rekompensaty kosztów odzyskiwania której można by się ewentualnie domagać. Pra-wo do rekompensaty przysługuje zatem jedynie w przypadku umów od-płatnych, czyli takich, w których jedno ze świadczeń wzajemnych stron ma charakter pieniężny7. Wyklucza to możliwość zastosowania ustawy do umowy zamiany (art. 603 k.c.) a także każdej innej umowy, w której w miejsce tradycyjnego świadczenia pieniężnego strony, w ramach swo-body umów, zastrzegły inne, niepieniężne świadczenie wzajemne. Wyda-je się również, że wierzyciel nie nabędzie prawa do rekompensaty w sy-tuacji, gdy strony w trybie art. 453 k.c. uzgodnią zmianę należnego mu świadczenia pieniężnego na niepieniężne przed nadejściem terminu jej wymagalności. Uprawnienie do rekompensaty wierzyciel uzyskuje bo-wiem właśnie z nadejściem terminu wymagalności roszczenia o zapłatę.
Istotniejsze jednak kontrowersje rodzi możliwość zastosowania art. 10 u.t.z. w przypadku transakcji, których przedmiotem nie jest dostawa towaru albo świadczenie usług. Ocena czy dana umowa ma za przedmiot dostawę towaru nie powinna nastręczać problemów. Na-leży ją wiązać z kontraktami, których przedmiotem jest definitywne przeniesienia prawa własności z dłużnika na wierzyciela, a zatem przede wszystkim sprzedaż i dostawę. Nie może przy tym rodzić wątpliwości, że pojęcie „towaru” jest tu szersze od pojęcia rzeczy w rozumieniu art. 45 k.c. i obejmuje nie tylko przedmioty materialne, ale również np. energię i prawa majątkowe8, a więc w zasadzie wszelkie przedmioty mające war-tość (choć niekoniecznie postać) materialną, które mogą być przedmio-tem transakcji handlowych. Podobną definicję proponuje ustawodawca w art. 2 pkt 6 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług9 i w art. 3 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 9 maja 2014 r. o informowaniu
7 E. Marcisz, Ustawa o terminach zapłaty w transakcjach handlowych. Komentarz, LEX 373773.
8 Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 10 grudnia 1968 r., sygn.
akt 7/68 (Komisja v. Włochy), Lexis.pl, LEX Nr 369652.
9 T.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 710 ze zm.
AR T YKUŁY
o cenach towarów i usług10. Natomiast definicja towaru ujęta w art. 4 pkt 7 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsu-mentów11, obejmując także świadczenie usług, wydaje się być w kontek-ście przepisów u.t.z. zbyt szeroka.
Pojęcie umowy o świadczenie usług w sposób oczywisty kojarzy się z dyspozycją art. 750 k.c. odsyłającego w zakresie wszelkich niestypizo-wanych umów tego rodzaju do przepisów o zleceniu. Usługę w szerokim znaczeniu – w ślad za orzecznictwem Europejskiego Trybunału Spra-wiedliwości12 – można definiować jako taki rodzaj działalności, w któ-rym przeważający jest element osobowy, w odróżnieniu od aktywności, w których dominującą rolę odgrywa transfer towarów zarówno w sen-sie fizycznym, jak i prawnym13. W przypadku usługi brak jest wymogu uzyskania określonego rezultatu, a jeśli już rezultat taki miałby zostać osiągnięty, to nie przybiera on postaci materialnej (samoistnego trwa-łego bytu) ani też nie ma nośnika14. Zakres ten obejmuje zatem wszelkie nazwane (zlecenie, agencja, spedycja, rachunek bankowy, ale także prze-wóz15), jak i nienazwane (np. pośrednictwo, umowa o ochronę mienia, itp.) umowy, których przedmiotem jest świadczenie usług.
W katalogu umów składających się na definicję transakcji handlo-wej brak jest natomiast umów rezultatu. Prowadziłoby to do wniosku, że spod zastosowania u.t.z. wyłączone są umowy, których przedmiotem jest osiągnięcie materialnego efektu spełnienia świadczenia niepieniężnego, w szczególności dzieło i roboty budowlane. Podobnie, przepis art. 4 pkt 1
10 Dz.U. Nr 2014, poz. 915.
11 T.j. Dz.U.2015.184.
12 Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1974 r., sygn.
akt 155/73 (Sacchi), LEX Nr 137971; wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedli-wości z dnia 4 października 1991 r., sygn. akt C – 159/90 (Society for the Protection of Unborn Children v. Grogan), LEX Nr 124929.
13 E. Skrzydło-Tefelska, [w:] Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, red. A. Wró-bel, t. 1, Warszawa 2008, s. 943.
14 E. Marcisz, op. cit.; M. Sośniak, Umowy o świadczenie usług z artykułu 750 Kodeksu cywilnego, „Państwo i Prawo” 1981, Nr 5, s. 64–65; P. Machnikowski, [w:] Kodeks cy-wilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 1167.
15 Z. Gawlik [w:] A. Kidyba (red.) i in., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III: Zobowią-zania – część szczególna, Warszawa, 2014.
AR T YKUŁY
u.t.z. expressis verbis nie obejmuje definicją transakcji handlowych umów o czasowe, odpłatne korzystania z cudzej rzeczy (dzierżawa, najem, le-asing). Bez wątpienia bowiem umowy tego rodzaju nie mogą być uznane za umowy dostawy towaru, gdyż w tym wypadku świadczenie nie wią-że się z definitywnym przeniesieniem prawa własności, a jedynie czaso-wym przejściem posiadania. Nie są to też umowy o świadczenie usług, skoro istota świadczenia jest tu inna i polega na możliwości korzystania z cudzej rzeczy w zasadzie bez ingerencji jej właściciela (dłużnika świad-czenia niepieniężnego). Tymczasem świadczenie usług wymaga właśnie aktywnego działania dłużnika16. Niemniej wyłączenie umów rezultatu oraz umów o odpłatne korzystanie z cudzej rzeczy spod działania u.t.z.
należałoby uznać za nieuzasadnione. Celem tej ustawy jest przeciwdzia-łanie opóźnieniom w płatnościach i nie ma żadnego usprawiedliwienia, aby z instytucji sprzyjających jego osiągnięciu nie mogli korzystać wie-rzyciele, którzy nie uzyskali terminowej zapłaty z tytułu wykonania np.
umowy o dzieło czy umowy leasingu17. Jakkolwiek przepisy u.t.z. mają charakter wyjątkowy, co przemawiałoby za zastosowaniem w stosun-ku do nich wykładni zwężającej, to jednak nie można przy niej pominąć wskazanego wyżej celu ustawy. Dlatego należy opowiedzieć się za przy-jęciem szerokiego rozumienia transakcji handlowej i objęcia nią – poza umowami mającymi za przedmiot dostawę towaru i świadczenie usługi – także umów rezultatu18 i umów o czasowe, odpłatne korzystanie z cu-dzej rzeczy.
16 S. Grzybowski, [w:] System Prawa Cywilnego. Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Wrocław, 1976, s. 23.
17 Tak: R. Tollik, Krótki komentarz do ustawy z 6 września 2001 r. o terminach za-płaty w obrocie gospodarczym (Dz.U. Nr 129, poz. 1443), „Palestra” 2002, nr 9–10, s. 65; R.L. Kwaśnicki, Zasady zapłaty w transakcjach handlowych – analiza w zakre-sie prawa materialnego, „Prawo Spółek” 2004, nr 1, s. 27; G. Żmij, Terminy zapłaty w transakcjach handlowych. Kilka uwag dotyczących polskiej regulacji na tle Dyrektywy 2000/35/WE, „Rejent” 2004, nr 3–4, s. 260; C. Mik, E. Wojtaszek-Mik, Zwalczanie opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych w świetle Dyrektywy 2000/35/
WE i prawa polskiego, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 2003, nr 3.2, s. 240; odmiennie:
K. Staniek, Terminy zapłaty w transakcjach handlowych, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 2, s. 74.
18 Nota bene Kodeks zobowiązań uznawał umowę o dzieło za rodzaj umowy o świad-czenie usług, zawierając ją w Tytule XI – „Umowy o świado świad-czenie usług”.