Lokalizacja działalności przedsiębiorstw w konwencjonalnej teorii lokalizacji

Punktem wyjścia w teorii lokalizacji jest uznanie, że koszty produkcji i dochody zakładu są zależne od jego położenia. Celem omawianej teorii jest przedstawienie wyjaśnienia przestrzennej organizacji firm, wyróżnienie zmiennych determinujących lokalizację, a także dostarczenie analitycznych rozwiązań w celu rozważenia ich własności (istnienia, jednoznaczności, stabilności względem parametrów…) [Perreur 1992, s. 78]. Omówione w niniejszym punkcie koncepcje i modele stanowią podstawy konwencjonalnej teorii lokalizacji. W dalszej jego części zostaje przedstawiony wkład von Thünena, Launhardta, Webera, Palander, Löscha, Predöhl i Isarda do teorii lokalizacji w odniesieniu do zagadnienia lokalizacji działalności przedsiębiorstw⁷⁵.

3.1.1.1. Model przestrzennego rozmieszczenia produkcji rolnej von Thünena

Za prekursora konwencjonalnej teorii lokalizacji uważa się von Thünena [1826]. Przedstawił on koncepcję przestrzennego rozmieszczenia produkcji rolnej zorganizowanej w ramach układu stref rolniczych⁷⁶. W swojej pracy omówił on zjawisko powstawania pewnego rodzaju renty, będącej nadwyżką przychodów ze sprzedaży nad kosztami transportu, która wynika wyłącznie z korzyści, jaką daje bliskość rynku w stosunku do miejsc bardziej od niego oddalonych [McCarty i Lindberg 1969]. Przedstawiany model znajduje ograniczone zastosowanie dla decyzji lokalizacyjnych przedsiębiorstw, jednakże ze względu na kumulatywny charakter tworzenia klasycznych teorii lokalizacji wymaga krótkiego omówienia.

Według von Thünena rodzaj wytwarzanych produktów rolnych jest zdeterminowany odległością, dzielącą miejsce produkcji od ośrodka konsumpcji. Wokół centralnego miejsca zbytu tworzą się koncentryczne pierścienie (strefy), w ramach których w stanie równowagi ziemia użytkowana jest w sposób zapewniający uzyskanie renty gruntowej (zysku) wyższej

74 Pojęcie konwencjonalnej teorii lokalizacji zostało przyjęte za Misalą [2001; 2004, s. 267]. Uwzględnione w niej zostały zarówno koncepcje zaliczane do klasycznej teorii lokalizacji, jak i te zaliczane do neoklasycznej teorii lokalizacji, nie obejmują one jednak współczesnych rozwinięć klasycznej i neoklasycznej teorii lokalizacji zaliczanych do nowych nurtów w teorii lokalizacji.

75 W opracowaniu świadomie pominięto model Gierscha [1979]. Nowa geografia ekonomiczna niekiedy jest postrzegana jako współczesna teoria lokalizacji, będąca kontynuacją konwencjonalnej teorii lokalizacji (zob. np. Misala [2004, s. 271]). Przez jej twórców jest postrzegana jako część ekonomii przestrzennej (zob. np. Fujita, Mori [2005, s. 377]). W pracy nowa geografia ekonomiczna rozpatrywana jest jako alternatywna koncepcja ekonomiczna odnosząca się do zagadnienia lokalizacji działalności przedsiębiorstw.

99 niż jakiekolwiek inne użytkowanie⁷⁷. Zgodnie z teorią von Thünena, najmniej trwałe i najcięższe produkty rolne powinny być produkowane w ramach sfer położonych najbliżej ośrodka konsumpcji, natomiast produkty najbardziej trwałe, lekkie i wymagające w uprawie rozległych obszarów, będą produkowane w znacznej odległości od rynku.

Koncepcja von Thünena nie wzbudziła dużego zainteresowania w czasach współczesnych jej autorowi. Dopiero w latach 60. XX wieku model ten został wykorzystany do wyjaśnienia lokalizacji wewnątrzmiejskich i do analizowania stref podmiejskich o charakterze przejściowym pomiędzy miejskim wykorzystaniem ziemi a jej użytkowaniem dla celów rolniczych [Ponsard 1992, s. 12]. Model von Thünena koncentruje się na mikroekonomicznym poziomie analizy i nie uwzględnia fragmentaryczności łańcucha wartości. Współcześnie, w odniesieniu do zagadnienia lokalizacji działalności gospodarczej koncepcja ta znajduje ograniczone zastosowanie. Niemniej jednak jej elementy są wykorzystywane w ekonomii przestrzennej i nowej ekonomii geograficznej⁷⁸ (szerzej zob. podrozdział 3.1.3.1.).

3.1.1.2. Lokalizacja zakładu przemysłowego w świetle konwencjonalnej teorii lokalizacji

Pierwszym badaczem, który bezpośrednio zajął się problemem wyznaczenia optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa przemysłowego, był Launhardt [1882]. Sformułował on tzw. problem trzech punktów klasycznej teorii lokalizacji: jak znaleźć optymalną lokalizację dla zakładu przemysłowego, który wytwarza tylko jeden produkt po stałych kosztach i ma do czynienia z danym, stałym zbytem na rynku oraz dwiema danymi i stałymi lokalizacjami źródeł surowców? [Budner 2003, s. 56]. Zgodnie z koncepcją Launhardta, optymalna lokalizacja przedsiębiorstwa pozwala na minimalizację całkowitych kosztów transportu przypadających na jednostkę produkcji. Wymaga podkreślenia, że w czasach współczesnych autorowi koszty transportu stanowiły od 20. do 40% wszystkich kosztów produkcji [Wieloński 2004, s. 16–17].

Badania Launhardta nad optymalną lokalizacją zakładu przemysłowego były rozwijane przez Webera [1929]. Weber jako pierwszy sformułował i wprowadził pojęcie czynnika lokalizacji (jedna z wyraźnie zarysowujących się korzyści, przejawiająca się w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, jeśli jest ona prowadzona w określonym punkcie lub obszarze). Jako korzyści rozumiane są oszczędności w kosztach produkcji, które pozwalają na produkcję określonego wyboru w danym punkcie lub obszarze przy mniejszych nakładach kosztów niż w każdym innym punkcie lub obszarze [Budner 2003, s. 57; Misala

77 Uchylając założenie o jednakowej żyzności gleby w różnych miejscach, koncentryczne kręgi ulegają deformacji zarówno pod względem formy, jak i rozmiarów.

100 2004, s. 268]. Przestrzenną lokalizację zakładów przemysłowych, zgodnie z koncepcją Webera, wyznaczają: czynniki transportu, czynniki pracy oraz czynniki aglomeracji.

Optymalny punkt lokalizacji zakładu produkcyjnego zapewnia minimalizację całkowitego kosztu transportu, możliwe są jednak pewne odchylenia od tego punktu. Jeśli niższe koszty pracy lub korzyści aglomeracji rekompensują wzrost kosztów transportu, pierwotny punkt lokalizacji przedsiębiorstwa ulega zmianie. Występowanie w pewnych punktach tańszej siły roboczej, może spowodować dewiację w stosunku do punktu minimalnego kosztu transportu bez substytucji praca-kapitał. Wielkość odchylenia zależy od ilości siły roboczej, przypadającej na jednostkę produktu. Im wyższa wartość wskaźnika siły roboczej, tym bardziej zakład jest podatny na zmianę lokalizacji ceteris paribus. Podobnie sytuacja wygląda w odniesieniu do korzyści aglomeracji. W omawianej koncepcji na decyzję o lokalizacji przedsiębiorstwa nie wpływają natomiast czynniki popytowe i konkurencja. Ponieważ rynek, na którym działa przedsiębiorstwo, funkcjonuje na zasadach konkurencji doskonałej przyjmuje się, że kwestie te pozostają poza wpływem pojedynczego przedsiębiorstwa i nie uwzględnia się ich przy wyborze lokalizacji przedsiębiorstwa [Wieloński 2004, s. 17].

Omawiana teoria nie jest pozbawiona wad. Ze względu na liczne uproszczenia, wynikające z przyjętych założeń, teoria Webera nie pozwala na wyjaśnienie wielu wyborów dotyczących lokalizacji przedsiębiorstw dokonywanych w praktyce. Wśród słabości rozważań Webera wymienia się między innymi: brak jasno sprecyzowanych mikroekonomicznych podstaw decyzji lokalizacyjnych, traktowanie wielkości produkcji i nakładów jako danych z góry, nieuwzględnienie wpływu decyzji lokalizacyjnych poszczególnych zakładów na koncentrację działalności gospodarczej w przestrzeni, niezapewnienie pełnej analizy maksymalizacji funkcji celu, … [Ciślik 2005, s. 111; Krugman 1995]. Niemniej jednak pozostaje ono podstawą współczesnych odniesień i rozwinięć⁷⁹. Zdaniem Ponsarda, inspiracja weberowska jest obecna we wszystkich sformułowaniach teorii optymalnej lokalizacji jednostek produkcyjnych i stała się podstawą dla niezliczonych modeli badań operacyjnych [Ponsard 1992, s. 14].

Zarówno prace Launhardta, jak i Webera koncentrują się na lokalizacji pojedynczego przedsiębiorstwa, utożsamianego z zakładem przemysłowym, a tym samym reprezentują mikroekonomiczny poziom analizy zagadnienia wyboru lokalizacji działalności gospodarczej. W centrum uwagi omawianych badaczy znajduje się punkt przestrzennej lokalizacji zakładów przemysłowych. Poza ich analizą pozostaje jednak sposób organizacji produkcji, celowość specjalizacji, czy fragmentaryzacji produkcji. Niemniej jednak Weber podjął zagadnienie konieczności zlokalizowania jednocześnie kilku jednostek, choć

101 nie zwróciło to uwagi jego kontynuatorów [Perreur 1992, s. 111–112]. W związku z tym można założyć, że model Webera dotyka również kwestii związanych z wertykalną organizacją produkcji, realizowaną w większej liczbie zakładów.

3.1.1.3. Konwencjonalna teoria lokalizacji a analiza obszaru rynkowego

Pierwszym badaczem, który podjął próbę połączenia teorii lokalizacji z analizą obszaru rynkowego, był Palander [Wieloński 2004, s. 18]. Analizował on współzależność pomiędzy lokalizacją przedsiębiorstwa a ich obszarami rynkowymi. Zgodnie z jego koncepcją, lokalizacja determinuje przestrzenną rozciągłość obszarów rynkowych. Z drugiej strony wielkość tych obszarów jest współwyznacznikiem optymalnej lokalizacji przedsiębiorstwa [Palander 1935].

Z kolei zgodnie z koncepcją Löscha [1961], główny czynnik lokalizacji stanowi rynek, przy czym nie wyklucza on wpływu kosztów transportu, kosztów pracy oraz korzyści aglomeracji na modyfikację lokalizacji [Wieloński 2004, s. 20]. W tym wypadku kryterium optymalnej lokalizacji jest maksymalizacja zysku. Wymaga podkreślenia, że jeśli popyt na wyroby przemysłu nie jest wielkością stałą i wykazuje się elastycznością cenową oraz dochodową, produkcja i jej lokalizacja wyznaczona przy założeniu maksymalizacji zysku jest odmienna niż w wypadku minimalizacji kosztów (koncepcja Webera).

W oparciu o przyjęte założenia⁸⁰ Lösch zauważył, że popyt zmienia się zarówno w zależności od lokalizacji, jak i od ceny. Każda jednostka wybiera swoją lokalizację tak, aby jako producent osiągnąć najwyższy zysk, natomiast jako konsument uzyskać dostęp do najtańszego rynku zakupów. Lokalizacja jest wyznaczona przez punkt, w którym oba te cele się równoważą. Przestrzenny układ produkcji jest wypadkową oddziaływania koncentracji tworzącej korzyści skali i korzyści aglomeracji oraz dyspersji, będącej wynikiem roli kosztów transportu.

Ponadto w koncepcji Löscha działania przedsiębiorstw konkurujących ze sobą są współzależne, a producenci mają swobodę podejmowania działań, kierując się przy tym chęcią realizacji zysku. Lösch wskazuje, że przestrzenna struktura efektów działalności człowieka znajduje się w stanie dynamicznej równowagi, która jest efektem sumy indywidualnych decyzji wielu niezależnych od siebie podmiotów, motywowanych chęcią maksymalizacji zysku. Zgodnie z koncepcją Löscha, wskutek oddziaływania czynników ekonomicznych z założenia początkowo jednorodna przestrzeń różnicuje się poprzez proces koncentracji produkcji, będącej generatorem spójnego systemu różnych miast i sfer rynku, odpowiadających różnym produkowanym dobrom. Korzyści skali (czynnik techniczny) i odległość (czynnik geograficzny) wystarczą, aby podmioty gospodarujące, charakteryzujące się pewnymi preferencjami i zachowaniem maksymalizacyjnym, stworzyły zróżnicowany

80 Szerzej zob.: Lösch [1961].

102 i ustrukturyzowany pejzaż [Beguin 1992, s. 195]. Dobra spożywane powszechnie będą produkowane w dużej liczbie lokalizacji, a ich rynki zbytu będą niewielkie. Natomiast dobra nabywane rzadko będą produkowane w małej liczbie miejsc, ale ich rynki zbytu będą rozległe [Beguin 1992, s. 192–193]. Lösch wskazał, że nawet gdyby świat był gładką kulą, lokalizacje różnych działalności ekonomicznych nie byłyby rozmieszczone równomiernie. Korzyści ekonomiczne specjalizacji i produkcji masowej prowadzą w efekcie do lokalnych koncentracji. Ich liczba jest ograniczona na skutek szukania oszczędności w kosztach transportu, które z kolei same skłaniają do pewnego rozproszenia [Ponsard 1992, s. 14].

Praca Löscha koncentruje się na ogólnej teorii gospodarki przestrzennej. Stanowi ona poważny wkład dla rozwoju myśli przestrzenno-gospodarczej, uwzględnia rosnącą rolę rynku zbytu oraz wzrost liczby źródeł zaopatrzenia, a także łączy w sobie zagadnienia lokalizacji produkcji oraz teorię miast i regionów ekonomicznych. Spotyka się ona jednak również z krytyką. Podkreśla się, że jest ona złożeniem równowag cząstkowych, nie zaś modelem równowagi ogólnej. Przedmiotem krytyki jest również sprzeczność pomiędzy założeniem o jednorodności przestrzennej popytu i wynikającej z założenia modelu niejednorodności przestrzennej popytu⁸¹ [Beguin 1992, s. 196–198; Krugman 1995; Fujita et al. 1999]. W koncepcji Löscha przyjęta została horyzontalna organizacja produkcji oraz mikroekonomiczna perspektywa analizy z kontekstualnym odwołaniem do analizy na poziomie mezoekonomicznym.

3.1.1.4. Modele konwencjonalnej teorii lokalizacji uwzględniające efekt substytucji

Predöhl [1925] rozwinął ogólną teorię lokalizacji poprzez wykorzystanie pojęcia substytucji do wprowadzenia czynnika przestrzeni do ogólnej teorii ekonomii Walrasa- -Cassella. Zgodnie z teorią Predöhla, w każdym punkcie przestrzeni do dyspozycji podmiotów gospodarczych pozostają określone ilości czynników produkcji. Ceny tych czynników oraz ich właściwości są przestrzennie zróżnicowane. Wprowadzone przez Predöhla pojęcie zasady substytucyjności zasobów sprowadza się do możliwości takiego ich ustalenia, aby równolegle minimalizować koszty produkcji i koszty transportu, a zarazem możliwie najlepiej zaspokajać preferencje konsumentów. Zdaniem Predöhla, zmianę lokalizacji przedsiębiorstwa z jednego punktu na drugi, przy założeniu stałej wielkości produkcji, można sprowadzić do substytucji określonych czynników produkcji w zależności od ich względnych cen (pod warunkiem, że substytucja ta jest technicznie możliwa). A zatem do analizy lokalizacji można zastosować takie samo podejście jak do aprzestrzennej analizy przedsiębiorstwa. Optymalna lokalizacja jest wyznaczona jednocześnie z optymalną kombinacją czynników produkcji. Ustalenie najefektywniejszej kombinacji czynników

81 Koncentracja producentów w ośrodkach miejskich eliminuje jednorodność przestrzenną popytu, na założeniu której opiera się teoria.

103 produkcji dla zbioru miejsc branych pod uwagę jako lokalizację procesu produkcyjnego, pozwala na obliczenie łącznego kosztu uzyskania określonej produkcji końcowej w każdym z analizowanych miejsc. Miejsca o jednakowym koszcie tworzą grupę lokalizacji indyferentnych względem siebie, które są jednakowo korzystne dla przedsiębiorstwa [Domański 2002, s. 43–44; Misala 2001, s. 233; Perreur 1992, s. 86–87].

Predöhl uznał, że zarówno podejście von Thünena, jak i Webera są szczególnymi przypadkami jego ogólnej teorii lokalizacji. Krytycy przedstawianej koncepcji zarzucają, że może być ona odnoszona wyłącznie do pojedynczych przedsiębiorstw i krótkiego odcinka czasu. Ponieważ teoria opiera się na zasadzie substytucji, zakłada się w niej również stałość technologii i ciągłość przestrzeni.

Na podstawie krytyki modelu Predöhla powstała teoria lokalizacji Isarda [1956]. Autor podtrzymał w niej zasadę substytucji, a przez wprowadzenie pojęcia nakładu transportu zwiększył jej zasięg. Zasada substytucji w ujęciu Isarda wykorzystuje znaczną część wcześniejszych teorii lokalizacyjnych i jest wynikiem ich syntezy. Mieści się w niej Weberowska koncepcja orientacji transportowej, ma ona również wiele powiązań z krajobrazem gospodarczym prezentowanym w koncepcji Löscha oraz teoriami lokalizacji rolnictwa typu thünenowskiego [Domański 2002, s. 63].

Zdaniem Isarda, nakłady transportowe powinny być rozpatrywane w ten sam sposób, co pozostałe nakłady czynników wykorzystywane w procesie produkcyjnym. Nakład transportu to przemieszczenie jednostki wagi na jednostkę odległości, a zatem wysiłek lub usługa wymagana względem czynników produkcji do pokonania stawiającej opór przestrzeni [Domański 2002, s. 62–63]. Przesunięcie dobra z jednego punktu w przestrzeni do innego punktu jest zatem związane z poniesieniem pewnego nakładu transportowego. Poprzez zwiększenie nakładów transportowych można sprowadzić z miejsc bardziej oddalonych surowce i przetwory tańsze od tych, dostępnych bliżej. Dokonywana jest wtedy substytucja nakładów na transport w miejsce nakładów na surowce i przetwory [Isard 1956].

Ze względu na substytucję nakładów, produkcja może być wykonana przy wykorzystaniu rozmaitych kombinacji czynników produkcji. Różnice w cenach i właściwościach czynników produkcji mogą spowodować, że w różnych lokalizacjach korzystniejsze są odmienne kombinacje czynników. Kierując się kryterium ekonomicznej efektywności, należy wybrać taką lokalizację, dla której łączny koszt zastosowanej kombinacji czynników produkcji jest najmniejszy.

Uwzględniając założenia przyjęte przez Isarda ⁸² , jego model sprowadza się do badania matematycznego problemu Webera minimalizacji kosztów transportu. Pokazuje on, że w optimum marginalna stopa substytucji między dwoma nakładami transportu

82 Szerzej zob.: Isard [1956].

104 (przy stałej sumie innych nakładów) jest równa odwrotności ich cen (taryf transportowych) [Perreur 1992, s. 87]. Można zatem uznać, że model zaproponowany przez Isarda stanowi syntezę poprzedzających go koncepcji konwencjonalnej teorii lokalizacji (przedstawia on operacjonalizację problemu Webera, zwiększając zasięg zasady substytucji wprowadzonej przez Predöhla oraz korzystając z dorobku teoretycznego Löscha oraz von Thünena).

Zarówno model Predöhla, jak i model zaproponowany przez Isarda koncentrują się na mikroekonomicznym poziomie analizy, stawiając w centrum uwagi decyzje podejmowane przez pojedyncze przedsiębiorstwa. W odniesieniu do drugiego zastosowanego kryterium klasyfikacji omawianych koncepcji należy stwierdzić, że nie rozpatrywano w nich możliwości wertykalnej organizacji produkcji. Modele te, choć nie pozbawione wad podkreślanych przez ich krytyków, stanowią syntezę i rozwinięcie poprzedzających ich koncepcji teorii lokalizacji.

Przedstawione w tej części artykułu koncepcje stanowią podstawy konwencjonalnej teorii lokalizacji. Mimo iż opiera się ona na uproszczeniach i spotkała się z liczną krytyką, stworzyła ona podstawy współczesnych analiz aglomeracji i stanowiła przyczynek do dalszych rozwinięć. Narzędziowe wykorzystanie przedstawionych koncepcji konwencjonalnej teorii lokalizacji do podejmowania lub wyjaśniania decyzji lokalizacyjnych współczesnych przedsiębiorstw jest ograniczone. Ich adekwatność w odniesieniu do pełnego wyjaśnienia funkcjonowania firm w XXI wieku jest limitowana chociażby ze względu na pominięcie w nich kwestii związanych z procesem internacjonalizacji przedsiębiorstw. Niemniej jednak wskazane w nich czynniki lokalizacji przedsiębiorstw nadal pozostają aktualne (por., np. podrozdziały 3.2.2.1. i 3.2.2.3.).